فرهنگ عمومی مالی
فرهنگ عامیانه در کشور مالی مجموعه‌ای از ترانه‌های عامیانه، آوازها، ضرب‌المثل‌ها، افسانه‌ها، اساطیر، جشن‌های سنتی، خرافات و موهومات، زبان و گویش‌ها، بازی‌های محلی، خوراک، پوشاک، هنرهای اصیل دستی، جنبه‌های عمومی زندگی و ... است که بر روی هم فولکلور این کشور را شکل می‌بخشند. فرهنگ عامۀ مالی نقش مهمّی در ایجاد و توسعۀ همبستگی قومی مناطق مختلف کشور ایفا نموده است و سهم به‌سزایی در انتقال نسل‌به‌نسل بخش عمده‌ای از فرهنگ شفاهی مالی دارد. (www.historycentral.com).
1-7 غذاهای سنتی
هرچند مردم مالی انسان های بسیار فقیری بشمار می روند ولی صرف غذاهای متنوع سنتی اهمیت زیادی در زندگی روزمره مردمان شهری و روستایی این كشور دارد. غذای اصلی مالیایی ها ارزن، ذرت خوشه ای و فونیو[1] (غذایی حلیم مانند) است که با سس های محلی یا گوشت و سبزیجات صرف می شود. در مراسم و مناسبت هایی همچون جشن ازدواج، میلادالنبی یا مناسبت های ملی غذاهایی همچون «انسام»[2] که مخلوطی از برنج و سبزیجات است ، "كاس كاس " كه مخلوطی از آرد ارزن و روغن و گوشت است و گوشت كباب شده بز و گاو نیز طبخ و به همراه «جینجیبر»[3] (نوشیدنی متشکل از آب، شکر، لیمو و زنجفیل)سرو می شوند . این غذاها به همراه برخی نان ها و میوه های محلی سخت مورد علاقه قبایل مختلف اند و مردمان شهری و روستایی این غذاها را با اشتهای فراوان م می کنند. (www.everynation.com/Mali). برنج پخته شده توام با گوشت از دیگر غذاهای سنتی این كشور است با این حال در مناطق روستایی مالی برنج معمولا به عنوان غذایی تجملی درنظر گرفته می شود و با وجود آن که دهقانان به کاشت برنج اشتغال دارند، کمتر برنج تولیدی خود را صرف نموده و بدلیل نیازهای معیشتی تقریباً تمام تولیدات برنج خود را به فروش می رسانند . در واقع روستاییان تنها در هنگام برگزاری جشن های مذهبی و ملی این فرصت را می یابند تا از برنج پخته شده توأم با گوشت یا سبزیجات به عنوان خوراکی خوشمزه بهره مند شوند.آلاباجا (برنج مخلوط با گوشت چرخ کرده و کره ) ، سورونتو (برنج چرب مخلوط با رب گوجه و گوشت ) و لاخوی ( مخلوطی از گوشت ، ادویه ، گوجه و فلفل ) از غذاهای مورد علاقه مردمان گائو و طوارق بشمار می روند. (احمدی: 236). سبزیجات محلی، نان‌ها و سوپ‌های محلی، سیب زمینی و انواع ماهی‌های پخته یا سرخ شده همراه با چاشنی‌های بومی، از دیگر غذاهای سنتی كشور مالی محسوب می‌شود www.newworldencyclopedia.org/mali)).
2-7 لباس‌های سنتی
پوشش و لباس در فرهنگ قبایل مالی جایگاه خاصی دارد و مردم این کشور، باوجود فقر و تنگ‌دستی، به نوع لباس خود اهمّیت زیادی می‌دهند. لباس سنتی مالی، ردای بلندی است که زنان و مردان مالیایی برتن می‌كنند و از دو تکۀ شلوار و بالاتنۀ یک‌سرۀ بلند تشکیل می‌شود.
لباس‌های سنتی مالی به رنگ‌های گوناگون است و مردم این کشور از زن و مرد ترجیح می‌دهند لباس‌هایی با رنگ‌های شاد بر تن کنند و نوع پوشش خود را جلوه‌ای از هنر قبیلۀ خود می‌دانند. مشهورترین لباس سنتی، لباس‌های ربدوشامبر مانند طوارق است که به ایندیگو[4] شهرت دارد و علاوه‌بر طوارقی‌ها، مردم قبایل بامبارا و فولانی نیز آن را می‌پوشند (www.everyculture.com/Ja-Ma/Mali).
علاوه بر آن البسه سنتی دیگری نیز در این كشور وجود دارند كه به عنوان بخشی از سنت های بسیار قدیمی این كشور درنظر گرفته می شوندبه گونه ای كه حتی ابن بطوطه نیز در سال 1352 هـ.ق و در هنگام سفر به کشور مالی در سفرنامه خود به این ویژگی اشاره كرده و در سفرنامه خود با تحسین البسه سنتی مالیائی ها نوشته است: «مردم مالی اغلب لباس های مدل داری برتن می کنند...» (ابن‌بطوطه: 125).
در حال حاضر مردم روستایی مالی معمولاً البسه بلند و یکسره سنتی این کشور را دربر می کنند و زنان در حفظ حجاب و پوشش خود و پوشیدن لباس های بلند و شلوار تأکید دارند با این حال در شهرها جوانان بیشتر ترجیح می دهند لباس های غربی شامل کت و شلوار و کت و دامن بر تن نمایند که این امر در مراکز دولتی و خصوصی بیشتر به چشم می خورد.
3-7 ازدواج
ازدواج در زندگی مردم مالی، همچون دیگر کشورهای آفریقایی، تداوم زندگی اجتماعی و توسعۀ مناسبات بین قبیلگی محسوب می‌شود. مالیایی‌ها ازدواج را یکی از مهم‌ترین مقاطع زندگی هر فرد می‌دانند و معتقدند دختران و پسران جوان، پس از ازدواج، وارد مرحلۀ جدیدی از زندگی خود می‌شوند.
جامعۀ مالی جامعه‌ای کاملاً سنتی است و با وجود رسوخ برخی شاخصه‌های فرهنگ و تمدن غربی، مالیایی‌ها هم‌چنان به سنت‌ها و آداب و رسوم خود پای‌بندند. والدین معمولاً فرزندان خود را به ازدواج در اوان جوانی تشویق می‌کنند و معتقدند با این کار، از بسیاری خطرات اجتماعی و اخلاقی مصون می‌مانند. در فرهنگ قبایل مالی، مجرد بودن امری نکوهیده به‌شمار می‌آید و به‌طور مثال بامباراها، حتی زنان سالخوردۀ بیوه را به ازدواج با مردان کهنسال هم‌قبیله‌ای خود تشویق می‌کنند و معتقدند زنان موجب تقویت جایگاه شوهران خود می‌شوند. (www.africaguide.com/mali).
ازدواج در مناطق مختلف مالی معمولاً در درون قبایل صورت می گیرد و اکثر جوانان ترجیح می دهند همسران خود را از روستا یا شهر خود انتخاب کنند با این حال طی دو دهه گذشته ازدواج های زیادی نیز بین افراد قبایل مختلف صورت گرفته است.جشن های عروسی در مالی معمولاً با تشریفات خاصی همراه است و هرچند در شهرهای بزرگ تاحدودی رنگ و بوی غربی به خود گرفته ولی در روستاها با سادگی و صمیمیت توأم با شادی فراوان برگزار می شود. پرداخت شیربها از سوی داماد به خانواده عروس از اهمیت زیادی برخوردار است و گاه داماد علاوه بر شیربها چند رأس گاو و گوسفند نیز به پدرزن خود هدیه می دهد. (www.culture of nation.com/Mali).
هرچند ازدواج در گذشته های دور در کشور مالی بصورت سنتی برگزار می شد و رؤسای قبایل یا سالخوردگان با اعلام رسمی پیوند زناشویی، زن و شوهر جوان را به زندگی جدید خود رهنمون می ساختند ولی طی چند دهه گذشته و بر اثر قوانین موجود و الزام ثبت ازدواج ها در دفاتر شهرداری، مراسم ازدواج تاحدودی حالت رسمی و مدنی به خود گرفته که این امر در شهرهای بزرگی همچون باماكو و كیدال بیشتر مشهود است. البته عدم ثبت ازدواج های روستاییان در دفاتر شهرداری در بسیاری موارد و پس از فوت شوهران، مشکلات فراوانی را از نظر تقسیم اموال فرد متوفی پدید آورده است از این روی دولت تمامی شهروندان کشور را به ثبت و رسمیت بخشیدن به ازدواج های خود موظف ساخته است، با این حال هنوز بسیاری از ازدواج ها در این کشور، به ویژه در مناطق روستایی، ثبت نمی شود و مردمان ساکن دهکده ها مخالف ثبت پیوند زناشویی خود در دفاتر شهرداری بوده و آن را آدابی مسیحی می دانند و معتقدند این امر با اصول اسلامی مغایرت دارد..[5]
4-7 چند همسری
یکی از سنت های دیرینه جوامع شهری و روستایی مالی چند همسری و داشتن زنان متعدد است و مردان این کشور ازدواج با چند زن را نوعی تفاخر و برتری برای خود درنظر می گیرند. با این حال این سنت به دلیل مشکلات جوامع شهری و هزینه های بالای زندگی رسم چند همسری به تدریج در این مناطق کمرنگ شده و بیشتر به روستاهای کشور منحصر گشته است (www.emersonvermaat.com).
5-7 آیین سوگواری و تدفین اموات
هرچند مراسم تدفین مردگان در بین پیروان آئین های بومی مالی با تشریفات خاصی همراه است و آنها اشیائی را برای همراهی مرده در سفر به دنیای دیگر در گور فرد متوفی قرار می دهند ولی نوع بخاک سپاری و تدفین اموات در بین مسلمانان مالیائی به سبک اسلامی و بر اساس دستورات دین مبین اسلام صورت می گیرد. در بین مسلمانان مالی این گونه رسم است كه پس از به خاك سپرده شدن میت ؛ خانواده متوفی تا روز هفت به عزاداری و نوحه سرایی می پردازند و اقوام ، فامیل ، بستگان و همسایگان تا روز چهلم به دیدار خانواده عزادار آمده و سعی می کنند با دلداری آنها غم مرگ فرد درگذشته را تخفیف دهند. در مراسم روز هفتم و چهلم متوفی بسیاری از افرادی که با مرحوم یا مرحومه آشنایی داشته اند شرکت می کنند و علاوه بر تلاوت آیاتی از قرآن ،یکی از روحانیون ضمن سخنرانی برای فرد مرده طلت مغفرت می نماید.
آئین خاك سپاری و سوگواری اموات در بین مسیحیان نیز تا حدودی شبیه كشورهای غربی است و مرده در داخل تابوت جای داده شده و در گورستان مسیحیان دفن می شود با این حال پس از برگزاری آئین سوگواری در كلیسا؛ بسیاری از دوستان و بستگان فرد متوفی در خانه او حضور یافته و با بازماندگان ابراز همردی می كنند. (www.the new encyclopaedia britannica.com).
6-7 اساطیر و افسانه‌ها
ادبیات شفاهی و مكتوب مالی مملو از افسانه‌ها و اساطیری است كه به‌نوعی بر زندگی روزمرۀ مالیایی‌ها سایه افكنده است و بخش قابل توجّهی از رمان‌های ادبی نوین كشور را دربر می‌گیرد. خواندن داستان‌های افسانه‌گونه و گوش دادن به افسانه‌های قدیمی، یكی از بخش‌های مهم فولكلور كشور مالی را تشكیل می‌دهد كه در این میان و با توجّه به پیشینۀ عمیق فرهنگ شفاهی، نقل این داستان‌ها آن هم با شیوه‌ای حماسی، از دیرباز در این كشور اهمیّت خاصی داشته است. حماسۀ سنتی سونجاتا یکی از قدیمی‌ترین و باشكوه‌ترین افسانه‌های کشور مالی به‌شمار می‌رود.
داستان‌های افسانه‌ای زیادی در مورد شخصیت‌های بزرگ تاریخی این كشور همچون امپراطور مانسا موسی، سلطان ابوبكر و سفر اسرارآمیز او به قارۀ آمریكا، ازكیا محمد ،سلطان سنی علی بر، جنگ‌های المامی ساموره توره با فرانسویان، مرگ اسرارآمیز الحاج عمرتال و ... وجود دارد. بخش دیگری از افسانه‌های مالی را داستان‌ها و حكایاتی دربارۀ غول‌ها، اجنه و موجوداتی اسرارآمیز تشکیل می‌دهند كه قادر به كارهای فوق بشری هستند (www.every culture.com/Mali).
از گذشته‌های دور، روایت اساطیر و افسانه‌های این كشور را، داستان‌سرایان سنتی موسوم به جلی[6] یا گریوت[7] بر عهده داشته‌اند. این افراد که نسل‌درنسل عهده‌دار این سنت قدیمی بودند، علاوه‌بر توانایی شگرف خود در داستان‌سرایی و نقل افسانه‌های قدیمی، در نواختن آلات و ادوات موسیقی و سرایش شعر نیز تسلّط دارند.
جلی‌ها معمولاً دارای اطلاعات وسیعی در ارتباط با تاریخ و فرهنگ مالی و دیگر کشورهای منطقۀ غرب آفریقا هستند و در قبایل مختلف مالی از جمله گروه قومی مانده (مالینکه، بامبارا و...)، فولانی، هوسا، سونگای، توکولور، وولوف، سرر، داگومبا، اعراب مور و دیگر گروه‌های کوچک قومی حضور دارند(Sanders & Others, 1996: 65-68)
پیشینۀ گریوت‌ها به دورۀ سونجاتا بازمی‌گردد. براساس حماسۀ سونجاتا[8]، شاه نارماقان کوناته[9] گریوتی به نام بالافاسه‌که[10] را به پسرش سونجاتا بخشید تا او را در ادارۀ حکومتش مشاوره دهد. این فرد نخستین داستان‌سرا و آهنگ‌ساز سنتی موسوم به گریوت و بنیان‌گذار شاخۀ گریوت‌های کویاته است که تاکنون در این کشور وجود دارد. گریوت‌ها معمولاً خود را به امپراطوران و جنگجویان مشهور نسبت می‌دهند و اجداد خود را جاتیگی[11] می‌خوانند (Hale, 1998: 99).
7-7 جشنواره‌ها
جشنواره‌ها ، بخش دیگری از فرهنگ عامۀ مالی را تشكیل می‌دهد. این جشن‌ها كه نمادهایی از فرهنگ ملی این كشور را به تصویر می‌کشند، مورد علاقۀ مردم مالی است و مردم محلی در جشن‌هایی كه در شهرها و روستاهای محل اقامت آنان برگزار می‌شود، حضور چشمگیری دارند. مهم‌ترین و جالب‌ترین جشن‌های سنتی كشور مالی عبارتند از:
جشنوارۀ ماسک :
این جشنواره هرسال در شهر باندیاگارا که محل استقرار قبیله دوگون است برگزار می شود. این فستیوال فرهنگی هنری در واقع نمایانگر اساطیر مالی، تفسیر مردمان این کشور از جهان و خلقت آن و ارواح ترک کننده جهان محسوب می شود. افرادی که در این جشنواره به هنرنمایی می پردازند در غارهای کوهستانی این منطقه نیز حضور یافته و ماسک های ویژه ای را به صورت خود می زنند و معتقدند ارواح پیشینیان آنها در مدت 5 روز برگزاری این جشنواره در درون ماسک ها جای گرفته و قدرت ویژه ای به این ماسک ها می بخشند. این فستیوال یکی از قدیمی ترین جشن های سنتی مالی بشمار می رود و از یک هزار سال پیش تاکنون بطور مرتب برگزار می شود. (www.everyculture.com/Ja-Ma/Mali.html).
جشنوارۀ صحرا :
: این جشنواره در منطقه طوارق نشین مالی برگزار می شود و دربر گیرنده مراسم سنتی جالب قبایل طوارق از جمله برگزاری موسیقی و رقص و مسابقات شترسواری است. در طول جشنواره سه روزه صحرا نوازندگان آلات و ادوات مدرن و سنتی طوارق در شب هنگام و پس از غروب خورشید مراسم جالبی را اجرا می کنند که تا هنگام طلوع خورشید ادامه می یابد. در مدت زمان برگزاری فستیوال صحرا بسیاری از مردمان مالیایی به ویژه طوارق و برخی از گردشگران خارجی در این جشنواره حضور یافته و با بخش هایی از فرهنگ و سنت این کشور آشنا می شوند. جشنواره صحرا توسط وزارت فرهنگ و وزارت صنایع دستی و گردشگری مالی برگزار می شود. علاوه بر آن انجمن های غیردولتی نظیر آژانس فرانکفون ، جشنواره آفریقا، کارخانه فولکس واگن آلمان، کمیسیون اروپایی مالی و مؤسسه ای خصوصی وابسته به بلژیک نیز در برپایی آن نقش دارند. (www.the africa guide.com).
جشنوارۀ نیجر :
این فستیوال فرهنگی هنری هرسال در شهر سگو و به مدت چهار روز برگزار می شود و نمایشگاهی از فرهنگ و هنر قبایل مختلف مالی بشمار می رود. (www.the power of culture .com). در این جشنواره گردشگران خارجی زیادی شرکت می‌کنند و برگزارکنندگان سعی دارند فرهنگ و آداب و رسوم این کشور را به آنان معرفی کنند.
جشنوارۀ عبور رمه‌های گاو و گوسفند :
یکی از رویدادهای مهم فرهنگی هنری کشور مالی، که همه‌ساله در دهکدۀ فولانی‌نشین دیافارابه برگزار می‌شود، تجمع عظیم گله‌های گاو و گوسفند در کنارۀ رودخانه دیافارابه و در مراتع حاصل‌خیز این منطقه است. در طول برگزاری این جشنواره، مردم فولانی در جست‌وجوی چراگاه‌های مناسب، به‌دفعات از رودخانه عبور می‌کنند و دختران و پسران مجرد که لباس‌های نویی بر تن کرده‌اند، با یکدیگر آشنا و در بسیاری موارد این آشنایی‌ها، منجر به ازدواج می‌شود. در این جشن، مسابقات انتخاب بهترین و چاق‌ترین گاو و گوسفند، طیّ مراسمی برگزار می‌شود و با پرداخت جوایزی نفیس همراه است (www.the africa guide.com).
هم‌زمان با برگزاری جشنوارۀ عبور رمه‌ها و طبق سنت مردم فولانی، مردانی که یک سال را دور از خانه‌های خود گذرانده و پس از یک سال، با گلۀ گاو و گوسفند به منازل خود بازگشته‌اند، نیز در این جشن شرکت می‌کنند (www.mapsofworld.com)
8-7 سرودها
سرودن اشعار سنتی از دیگر بخش‌های زیبای فرهنگ عامۀ كشور مالی است. خواندن اشعار و سروده‌های محلی را كه مردم شهری و روستایی به آنها بسیار علاقه‌مندند، معمولاً گریوت‌ها اجرا می‌کنند. آنها در مناسبت‌ها و جشن‌های قومی- قبیلگی و در لابه‌لای نقل داستان‌ها؛ اشعار و سرودهای جالبی را از حفظ می‌خوانند و با نواختن موسیقی سنتی، باعث شادی حاضران در مجلس می‌شوند. بخش عمدۀ سرودهای كشور مالی در ارتباط با اساطیر، مناسبت‌ها و جشن‌های قومی- قبیلگی، تولد، مرگ، ازدواج، شکار، جنگ، زندگی جنگجویان بزرگ و ... است (Hoffman, 2001:78).
9-7-تاریخچه و مبنای سال نو
تقویم رسمی كشور مالی بر مبنای تقویم میلادی است و روزها و ماه‌ها نیز بر اساس آن تنظیم شده‌اند. سال نو در كشور مالی روز اول ژانویه است.
10-7 تعطیلات رسمی
روز ملی کشور مالی 22 سپتامبر است که روز استقلال این کشور نامیده می‌شود (www.mfa.gov.ir). علاوه‌بر روز ملی، تعطیّلات رسمی مالی در سال عبارتنداز: عید قربان، میلاد پیامبر اکرم (ص)، عید فطر، میلاد حضرت مسیح، عید ایستر و جمعۀ پاک (www.unesco .org/mali).
11-7 موزه‌ها
کشور مالی از بدو استقلال توجه ویژه ای به توسعه مراکز فرهنگی بویژه موزه های تاریخی و فرهنگی داشته و گسترش این مراکز در سیاست فرهنگی این کشور نیز همواره جایگاه خاصی را بخود اختصاص داده است. از این رو با وجود فقر شدید حاکم بر جامعه ده ها موزه کوچک و بزرگ در باماکو و دیگر شهرهای کشور تاسیس شده اند. مهم ترین و بزرگ ترین موزه کشور مالی ، موزه ملی این کشور است که در دهه 1930 و در دوره حاکمیت فرانسه بر این کشور در باماکو تاسیس گشت و یکی از بزرگ ترین و باشکوه ترین موزه های غرب آفریقا بشمار می رود. موزه ملی مالی دربرگیرنده 6000 شیئی نفیس متعلق به ادوار مختلف تاریخی این کشور، 12000 اسلاید ، 40000 عکس سیاه و سفید و مجموعه عظیمی از آلات و ادوات موسیقی قبایل مختلف است و در وب سایت موزه ملی نیز فیلم هایی از بخش های مختلف موزه در معرض تماشای عموم قرار گرفته است.این موزه در طول سال مورد بازدید اکثر گردشگران خارجی قرار می گیرد. (www.national museum of mali.com).
12-7 كتابخانه‌های عمومی
با وجود درصد پایین باسوادی در کشور مالی، تأسیس کتابخانه‌های عمومی، یکی از اصول سیاست فرهنگی این کشور طیّ 52 سال گذشته بوده است که بخشی از این امر، به سابقۀ وجود کتابخانه‌های تاریخی این کشور در قرن‌های میانی بازمی‌گردد. مهم‌ترین کتابخانه‌های عمومی این كشور كه برخی از آنها به‌دلیل داشتن انبوه نسخه‌های خطّی شهرت جهانی دارند عبارتند از:
1-12-7 کتابخانۀ ملی
این كتابخانه که از جنبۀ عمومی، مهم‌ترین كتابخانۀ كشور مالی به‌شمار می‌رود، در سال 1944 تأسیس شد و در حال حاضر بالغ بر 60000 جلد کتاب، نشریات ادواری، اسناد، نوارهای کاست و نرم‌افزار‌های مختلف در آن قرار گرفته است.
کتابخانۀ ملی مالی همه‌ساله میزبان جشنواره‌های متعدّد فرهنگی است و فستیوال دوسالانۀ عکاسی مالی نیز در این کتابخانه برگزار می‌شود (www.national library of mali.com).
2-12-7 كتابخانۀ احمدبابا
معهد احمدبابا للدراسات العلیا و البحوث‌الاسلامیه مشهور به كتابخانۀ احمدبابا، یكی از مشهورترین مراكز حفظ و نگهداری كتب و نسخ خطّی قرون نخستین و میانه اسلامی است كه به‌دلیل كثرت این اسناد، به شهرت جهانی دست یافته است.
كتابخانۀ احمد بابا در قرن شانزدهم میلادی در روستای بمبا در 140 كیلومتری تمبوكتو احداث و به‌تدریج، با گردآوری كتب و نسخ خطّی از روستاهای مختلف و حتی از دیگر كشورها، به كتابخانه‌ا‌‌ی بزرگ تبدیل شد. این كتابخانه بخش‌های مختلف شامل مخزن كتب علمی، ترمیم كتب و نسخ خطّی، نسخه‌برداری و فهرست، میكروفیلم و بخش چاپ و نشر دارد. موضوعات كتب و نسخه‌های خطّی كتابخانۀ احمدبابا عبارتنداز:
علوم قرآنی،زبان،حدیث،فناوری،ادبیات،فقه،تاریخ،نحو،فلسفه،جغرافی،صرف،تصوف،پزشكی،تفسیر،فلك،موسیقی،منطق،تفسیر،ریاضیات و....
درصد آماری كتب و نسخ موجود براساس موضوعات طبقه‌بندی شده عبارت است از:
| - فقه و اصول | 30 درصد |
| - علوم قرآنی | 20 درصد |
| - معارف عمومی | 10 درصد |
| - تاریخ | 15 درصد |
| - حدیث | 10 درصد (معهد احمدبابا للدراسات العلیا و البحوث الاسلامیه، 2007) |
در حال حاضر تعداد نسخه‌های خطّی كتابخانۀ احمد بابا بیش از 25 هزار نسخه است که برخی از آنها به قرن دوم هجری تعلق دارد.[12] 9 هزار نسخه از اسناد این كتابخانه، طیّ چند سال گذشته، در 5 مجلد بزرگ، از سوی مؤسسۀ الفرقان التراث‌الاسلامی لندن چاپ و منتشر شده است. (www.islamic manuscript from mail.com)
كتابخانۀ احمدبابا براساس قراردادی كه در سال 1967 با سازمان یونسكو منعقد شد، فعالیت خود را از 1970 به‌طور رسمی و تحت حمایت دولت مالی آغاز كرد. [13]در حال حاضر، این مركز علمی فرهنگی، چند موافقت‌نامه با دانشگاه‌های اروپا و آمریكا منعقد کرده و چند تن از محققان برجستۀ نسخه‌شناس آمریكایی در این كتابخانه، تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات پیرامون تاریخ و تمدن اسلامی را بر عهده دارند.[14]
3-12-7 كتابخانه ماما حیدرا:
مكتبه ماما الحیدره للمخطوطات و الوثائق موسوم به كتابخانۀ ماماحیدرا از مشهورترین مراكز علمی فرهنگی شهر تمبوكتو و از كتابخانه‌های قدیمی كشور مالی است و به لحاظ داشتن كتب و نسخ خطّی، پس از كتابخانۀ احمدبابا، در ردیف دوم قرار دارد. قدمت این كتابخانه به قرن شانزدهم میلادی باز می‌گردد و از سال 1971 فعالیت‌های نوین علمی در زمینۀ گردآوری و ترمیم كتب و نسخ خطّی در این مرکز آغاز شده است. در حال حاضر بیش از 9 هزار نسخۀ خطّی در كتابخانۀ ماماحیدرا شناسایی و 5000 نسخۀ آن تاكنون فهرست‌بندی و چاپ شده است.[15]
كتابخانۀ ماماحیدرا بزرگ‌ترین كتابخانۀ خصوصی كشور مالی است و مدیریت آن را عبدالقادر ماماحیدرا بر عهده دارد كه این مقام موروثی به وی رسیده است.[16] این مركز فرهنگی با توجّه به آنكه تحت حمایت دولت مالی قرار ندارد، از نظر بودجه، تا حدودی در مضیقه است. كشورهای آمریكا، عربستان و امارات متحده طیّ چند سال گذشته كمك‌هایی در اختیار مدیر كتابخانه قرار داده‌اند و ساختمان جدید آن نیز با هزینۀ مرکز جمعه‌الماجد دوبی احداث شده است. انعقاد موافقت‌نامۀ همكاری بین كتابخانۀ كنگرۀ آمریكا (بزرگ‌ترین كتابخانۀ جهان) و ماماحیدرا در سال 2004، و مطالعات پروفسور گیتس استاد دانشگاه هاروارد در این كتابخانه، شهرت عظیمی در سراسر قارۀ آفریقا برای كتابخانۀ ماماحیدرا به‌همراه داشته است.[17]
4-12-7 كتابخانه وانگری:
كتابخانه وانگری قدیمی ترین كتابخانه كشور مالی و شهر تمبوكتو است. این كتابخانه در سال 500 ه. قمری و ده‌ها سال پیش از تأسیس دانشگاه سانكوره فعالیت خود را آغاز كرده است. مؤسس كتابخانه وانگری شیخ محمد ابن محمود ابن ابی‌بكر الوانگری است كه از اساتید دانشگاه سانكوره و استاد شیخ احمدبابا بوده است. این كتابخانه در برگیرنده 5000 كتاب و نسخه خطی در موضوعات مختلف اسلامی و علمی است. (www.historical library in timbukto.com)
به گفته ابن سیدی یحیی مدیر این كتابخانه با وجود تلاش فراوان وی دولت‌های عربی اسلامی تاكنون هیچ كمكی در اختیار كتابخانه قرار نداده‌اند و این در حالی است كه شبكه‌های تلویزیونی الجزیره، العربیه و العالم طی چند سال گذشته گزارش‌های كاملی درمورد كتابخانه وانگری تهیه و با مدیر آن گفتگو كرده اند. با این حال بدنبال گفتگوی شبكه خبری سی ان ان با آقای سیدی یحیی در سال 2007 و طرح مشكلات مالی كتابخانه؛ بنیاد فورد ایالت متحده آمریكا كمكهای قابل توجهی را برای خرید قفسه‌های مخصوص، تجهیزات لازم و ماشین‌آلات میكروفیلم در اختیار این كتابخانه قرار داده است ..[18] كتابخانه‌های فوندو، محمدطاهر و زینی باری[19] از دیگر مراكز مهم علمی فرهنگی شهر تمبوكتو اند كه ذخایر عظیمی از اسناد و نسخه‌های خطّی در زمینۀ تاریخ، تمدن و فرهنگ اسلامی در آن جای دارد. حدود یک میلیون متن در ارتباط با علوم مختلف از جمله تاریخ، ریاضیات، علوم، طب، علوم اسلامی و ... در کتابخانه‌های شهر تمبوکتو وجود دارد (www.historical library in timbukto.com).
یكی از دلایل مهم انتخاب شهر تمبوكتو به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2006 توسط سازمان همكاری اسلامی نیز وجود كتابخانه‌های مزبور بود و همان گونه كه اشاره شد كشورهای اسلامی كمكهای زیادی را بدین منظور در اختیار دولت مالی قرار دادند با این حال دولت عملاً تغییری در وضعیت این شهر انجام نداد. این امر موجبات ناخرسندی سازمان همكاری اسلامی و كشورهای اسلامی را فراهم آورد و این كشورها از آن تاریخ از ارائه كمكهای بیشتر به مراكز علمی فرهنگی تمبوكتو خودداری كرده‌اند .[20]
[1] . fONIO
[2] . nSAAME
[3] . Jinjinber
[4] . Indigo
[5] . البته علت اصلی این امر عدم ثبت ازدواج‌های دوم و سوم مردان مالیایی از سوی شهرداری‌هاست که بارها مورد اعتراض مسلمانان قرار گرفته و آنان خودداری مأموران دولتی از ثبت ازدواج‌های دوم به بعد را مخالف قوانین اسلامی و توطئه‌ای از سوی مسیحیان کشور می‌دانند.
[6] .Jeli, djeli
[7] .Griot
[8] Sund Jata
[9] .Nare Maghann Konate
[10] Balla Fasseke
[11] . Jatigi
[12]. چند نسخۀ خطی و منحصر به‌فرد از كتب اصول كافی، مختصر نافع و نهج‌البلاغه با قدمتی یش از هفتصد سال در این كتابخانه وجود دارد.
[13]. ساختمان جدید كتابخانۀ احمد بابا كه دارای امكانات تخصصی قابل توجّهی برای حفظ، ترمیم و نشر كتب و نسخ خطی موجود در آن است، توسط آفریقای جنوبی احداث و در سال 2010 میلادی رسما افتتاح گردید. این امر از آنجا نشأت گرفت كه آقای تابو امبكی رئیس جمهور آفریقای جنوبی در سفر سال 2005 خود به كشور مالی و تمبوكتو با مشاهدۀ انبوه كتب و نسخ خطی موجود در كتابخانۀ احمدبابا كه در شرایط نامساعدی از نظر مصونیت از عوامل طبیعی نگهداری می‌شدند، قول داد با احداث ساختمانی مناسب، از این اسناد كه به گفتۀ وی میراث عظیم فرهنگی قارۀ آفریقا و نمایانگر پیشینۀ والای تمدن درخشان این قارۀ كهن است، حفاظت كند. وی پس از بازگشت به آفریقای جنوبی مقدمات این امر را فراهم كرد و مدت كوتاهی پس از آن تیمی متشكل از مهندسان و نقشه‌برداران آفریقای جنوبی با استقرار در تمبوكتو، عملیات احداث این مركز بزرگ را آغاز كردند. بر اساس اطلاعات موجود 20 میلیون دلار هزینۀ ساخت این مجتمع عظیم شده كه نیمی از این مبلغ را دولت آفریقای جنوبی و نیمی دیگر را سازمان‌ها و مؤسسات فرهنگی خصوصی این كشور و بنیاد فورد آمریكا پرداخت كرده‌اند. دولت آفریقای جنوبی هم‌چنین تجهیزات مورد نیاز این مركز نظیر دستگاه‌های میكروفیلم، اسكنرهای مخصوص و ... را نیز به‌طور رایگان به این كتابخانه هدیه كرده است. دولت آفریقای جنوبی در آذر ماه 1387 نیز نمایشگاهی از كتب و نسخ خطی كتابخانۀ احمد بابا را در شهرهای مختلف این كشور برگزار نمود كه با استقبال مردم آفریقای جنوبی از جمله مسلمانان و مسیحیان مواجه شد. تابوامبكی پس از برگزاری این نمایشگاه، در گفتوگو با یكی از شبكه‌های رادیویی مالی اظهار داشت: این اسناد بهترین دلیل و شاهدند بر آن كه قارة آفریقا نه فقط قارهای عاری از فرهنگ و تمدن نیست بلكه همواره یكی از مراكز مهم تمدنی جهان بوده است. سخنان وی كه با استقبال فراوان مسلمانان مالیایی مواجه شد در واقع پاسخ مستقیمی بود به هانتینگتون دانشمند آمریكایی كه در كتاب جنگ تمدن‌های خود از آفریقا به عنوان قارهای در حاشیه تمدن یاد كرده است.(گفتوگو با دكتر محمود دیاگایت: محقق كتابخانۀ احمدبابا، تمبوكتو، آذر 1387)
[14] -بر اساس برخی اطلاعات ضد و نقیض شورشیان طوارقی- القاعده در هنگام بازپس گیری شهر تمبوكتو توسط نیروهای مشترك فرانسوی مالیلئی - در روز 13 بهمن 1391 - كتابخانه عظیم احمدبابا را به آتش كشیده اند. برخی گزارشات حكایت از نابود شدن 20 هزار نسخه از كتب خطی این كتابخانه در جریان آتش سوزی مزبور دارد. (www.afp.com)
[15]. بنیاد الفرقان لندن برخی از كتب و اسناد این كتابخانه را چاپ و منتشر كرده است.
[16]. وی چند سال پیش طی سفری شخصی از كتابخانۀ حضرت آیت‌ا.. مرعشی نجفی و امكانات این مركز عظیم علمی فرهنگی بازدید كرده است.
[17]. یكی از شبكه‌های ایالات متحدۀ آمریكا سریال مستندی را در ارتباط با سفر پروفسور گیتس استاد مشهور دانشگاه هاروارد به تمبوكتو، تحقیقات وی در كتابخانه‌های احمدبابا و ماماحیدرا و فعالیت‌های وی برای كشف كتاب‌ها و نسخه‌های خطی از بین مردم تمبوكتو تهیه كرده است. پخش این فیلم كه در زمینۀ اطلاع‌رسانی پیرامون گنجینۀ میراث فرهنگی نهفته در شهر تمبوكتو به‌ویژه كتابخانۀ ماماحیدرا (محل استقرار پروفسور گیتس) بسیار موثر بود و شهرت این كتابخانه را دو چندان کرد.
www.historical library in timbukto.com/2011
[18] بی‌توجّهی نسبی كشورهای ثروتمند اسلامی نظیر عربستان، كویت، امارات متحده و قطر به كتابخانه‌های حاوی نسخ خطی تمبوكتو به‌دلیل آن است كه معتقدند مسئولان دولتی كشور مالی و مدیران كتابخانه‌های شخصی كمكهای دریافتی از این كشورهای را به‌جای هزینه در كتابخانه‌های این شهر، به جیب خود واریز می كنند! (گفتوگو با استاد مختار سیدی یحیی، مدیر كتابخانۀ وانگاری، تیمبوكتو، آذر 1387.)
[19] كتابخانۀ شیخ زینی باری واقع در روستای بوجبها در حومۀ تمبوكتو دارای صدها سند ونسخۀ خطی مربوط به قرون 15 و 16 میلادی است.
[20] تاکنون چند دوره از کتاب‌های خطّی کتابخانه‌های مختلف تمبوکتو فهرست‌برداری شده و توسط کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی به چاپ رسیده‌اند. این همکاری‌ها هم‌چنان ادامه دارد و مدیران کتابخانه‌های تمبوکتو بارها از کمک‌ها و مساعدت‌های فرهنگی ج.ا.ایران در زمینۀ حفظ و نگهداری میراث عظیم فرهنگی اسلامی این شهر قدردانی نموده‌اند.