فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در چین
از گذشتههاي دور گفته شده استكه كتاب نردبان پيشرفت بشريت است و به همين سبب كتابت و كتاب، هر محتوا و شكلي كه داشته باشد، بيانگر رشد و خلاقيت و انديشهمندي و توسعهی فرهنگ هر ملتي بهشمار میرود. بنابراين، توسعهی فرهنگ كتابداري و كتابخانه نيز در هر كشوري بازتابي از میزان پیشرفت و توسعهی فرهنگ و تمدن آن قوم است.
فرهنگ كتابت در چین
مردم سرزمين چین را بايد جزو ملتهايي به شمار آورد كه از آغاز دورهی احساس نياز انسان به انتقال ايده و انديشهی خود به ديگران از طرق مختلف، به فكر كشف راههايي پرداخت كه بهتواند از طريق ثبت انديشهها، خود را جاودان سازد. همچنین، برآورد شده است که چین تا سال1750میلادی، به تنهایی بیشتر از تمام دنیا اثر نوشتهای ایجاد کرده است که اکثر آنها جنبهی اخلاقی و فلسفی داشته است. (اسلامی ندوشن، محمد علی، 1385:483) طبق اسناد و مدارك به اثبات رسيده و مورد قبول باستانشناسان، قديميترين دست نوشتههاي بشري كه به وضوح و طبق قاعده و قانون در بردارندهی پيام است، در جنوب عراق و بين النهرين كشف شده كه متعلق به 5200 سال قبل است. ساكنان اين منطقه با اختراع نوعی خط يا تصوير نگاري و علايم نوشتاري براي انتقال ايده و انديشههاي خود به ديگران، آنان را بر روي لوحهاي سفالين و گِلين حك كردهاند كه در كاوشهاي باستاني به عمل آمده از اين منطقه به دست آمده است. گفته ميشود كتابت در کشور چین نیز حدود2000سال پس از كشف و مورد استفاده قرار گرفتن علايم نوشتاري در بين النهرين آغاز شده است، يعني حدود 3000 سال پيش. نخستین نوشتههاي چینی تحت عنوان«جیاگو وِن[1]» كه در واقع حروف تصويري بوده و بر روي كاسهی لاكپشتها حكاكي شدهاند ،متعلق به دوران سلسلهی شانگ است كه در قرنهاي 11تا 16 پیش از ميلاد حكمرانی ميكردهاند. ولي چنانچه كشفيات اخيري كه از منطقه اي بنام«جیاخو[2]» در سال 1962به دست آمده است، از سوي دانشمندان مورد تأييد قرار گيرد، تاريخ كتابت و استفاده از علايم نوشتاري انسانهاي اوليه در چین به 8600سال پیش بازخواهد گشت كه در آنصورت قدمت نوشتههاي كشف شده از«جیاخو» 3000سال پيشتر از آثار منطقهی بين النهرين خواهد بود، چون كربن هاي به دست آمده از اين منطقه، متعلق به7000 سال تا 5800 سال پیش از ميلاد است.
فرهنگ جمع آوري كتاب در چین
براساس مدارك موجود، تاريخ جمع آوري و نگهداري کتاب و نوشتهها در چین، بسيار طولاني است و اين سنت حسنه كه قدمت آن به سه هزار سال پيش و به دوران حكمرانی سلسلهی«جو» باز ميگردد، مراحل مختلفي چون توسعه، تقويت، موفقيتها و فرود و فرازها و دگرگونيهاي متعددي را پشت سرگذاشته است. جمع آوري كتاب در چین كه ابتدا از اهتمام دربار امپراتوران مختلف چین به امر جمع آوري و نگهداري آنان به عنوان يك گنج ثروت و در اختيار داشتن علوم و آگاهيهاي روز آغاز شده بود، رفته رفته به ساير قشرهاي جامعه از جمله برخي از شخصيتهاي علمي و انديشمندان درباري، روحانيان معابد مختلف، مراكز نشر و گسترش علوم و معارف و در نهايت مجموعهداران خصوصي ثروتمندي كه براي بهدست آوردن يك جلد كتاب حاضر بودند بخش مهمي از ثروت خود را بپردازند، تأثير گذاشته و بدينصورت فرهنگ كتاب اندونزي در خانوادههای سطح متوسط به بالای چین از هر قشر و گروهي نهادينه گرديد و مجموعه كتب با ارزش قديمي عظيم موجود در كتابخانههاي مهم امروزين چین و جهان كه به عنوان ذخاير تمدن و فرهنگ چین بهشمار ميآيد، بخشي از همان مجموعههاي شخصي، درباري و معبدي علاقمندان به جمع آوري كتاب در چین باستان است، كه بخش عظيمتر آن بر اثر جنگها و آتش سوزيها و بلايا و حوادث طبيعي و كينه و عداوتهاي قومي و قبيلهاي و شخصي، از بين رفته است.
كتابخانههاي سنتي و يا«برج كتاب» در چین
در كنار فرهنگ جمع آوري و نگهداري كتاب، كم كم سيستمها و شبكههاي خاص نسخه برداري، توزيع، خريد و فروش، شناسايي كتب معتبر و از همه مهمتر حفاظت از اين كتابها نيز شكل گرفته و توسعه يافت. تأسيس كتابخانههاي شخصي و يا برجهاي كتاب كه براي مدت 2500 سال، از دوران پيش از حكمراني سلسلهی«چین[3]» تا اواخر قرن نوزدهم ادامه يافت نيز در همين راستا بوده است. در طول تاريخ، اين كتابخانهها در واقع صرفا محل جمع آوري كتاب بوده و هدف از احداث برجهاي كتاب، ايجاد محلي براي محافظت از آنها و احيانا، استفادهی صاحب كتابخانه و يا افراد مورد تأييد وي بوده است، نه ارايهی خدمات كتابداري به علاقه مندان به مطالعه و افراد عادي و معمولي. به همين سبب، تقريبا در تمامي برجهاي كتاب، قوانين و مقررات سختي برای استفاده از کتابها به اجرا گذاشته ميشد و از ورود افراد متفرقه و غيرمجاز، به ویژه زنان[i] به كتابخانهها ممانعت به عمل ميآمد و امانت بردن كتاب نيز ممنوع بود. در اين كتابخانهها مقرر بود كه كتب موجود پس از مرگ صاحب اصلي، نبايد بين وراث تقسيم شود، نبايد نسخههايي از آن به خارج از كتابخانه منتقل شود و تنها افراد مجاز آنهم در ساعاتي معين و در داخل همان برجها ميتوانستند از ذخاير موجود در آن استفاده نمايند[ii]. تخطي كنندگان از این مقررات، به سختي در ملأ عام مجازات ميشدند. برخي از اين برجها به خاطر داشتن كتابهاي نفيس و متنوع و نایاب و اجراي سخت مقررات، از شهرت زيادي برخوردار بودند. در حقيقت می توان گفت،کشور چین ميراث فرهنگ مكتوب خود را مديون این مجموعه داران دولتي و غير دولتي كتاب بوده و پديدهی برج كتاب آيينهی تمام نماي فرهنگ مكتوب و جمع آوري كتاب و بنيانهاي اوليهی تشكيل كتابخانههاي عمومي امروزين در اين كشور به حساب ميآيند. كار گردآوري كتاب به ويژه براي مجموعهداران خصوصي، به هيچ وجه سهل و آسان نبود، بلكه برخي اوقات، با خطرات جدي جاني و مالي روبرو ميشدند. ولي درعينحال، به دليل علاقهی شخصي همهی اين خطرات را به جان خريده و با عشق و علاقه به جمع آوري كتاب میپرداختند. به همين سبب بسياري از مجموعه داران و صاحبان برجهاي كتاب، براي به دست آوردن برخي از نسخههاي مهم و با ارزش، بعضا تمام دارايي و ثروت خود را از دست ميدادند و در صورت نداشتن پول كافي، به تهيهی كپي يا نسخه بدل آن مبادرت ميکردند. لذا، گاهي شيوهی افراطي پيش گرفته و به هر قيمتي كه بود ميخواستند نسخهی مورد نظر را به دست آورند ولو از طریق ارتکاب جرم و جنايات و دزدي و غارت.
دوران كتابسوزي در چین
نخستین امپراتور سلسلهی«چین» وقتی در سال(207پیش از میلاد) بهقدرت رسيد، براي پايان دادن به اختلافات فكري و سياسي و قومي و ايجاد وحدت و يكپارچگي در سراسر این کشور، تنها راه چاره را ممنوعيت هرگونه فكر و انديشه كه به گذشته تعلق دارد، به ويژه آنچه كه مربوط به انديشههاي فكري كنفوسيوس بود دانست. لذا، به توصيهی نخست وزيرش به نام«ليشي[4]» با صدور فرمان وحشیانهي«كتابها را بسوزانيد و طرفداران و تبليغ كنندگان انديشههاي كنفوسيوس را در آتش انداخته و دفن كنيد» فاجعهی عظيم فرهنگي را به بارآورد كه با سوزاندن كتابهاي غير قابل شمار و انهدام و به آتش كشيدن محلهاي نگهداري كتاب، خسارت غير قابل جبراني بر ميراث مكتوب ملت چین و گنجينهی فکری و فرهنگي اين كشور و ضررهاي غير قابل شمارشی برگنجينهداران و صاحبان مجموعههاي كتاب وارد ساخته و در اين حركت ضد بشري، بسياري از كتابهاي ارزشمند و گرانبها در آتش جهل و كينه و نفرت حكام وقت سوخت. در اين دوران بسياري از مجموعهداران براي حفاظت از كتابها، آنها را در كوهها و يا بين شكافهای ديوار منازل و يا مناطق دورافتاده پنهان و دفن نمودند كه پس از مدتي بسياري از اين آثار در اثر رطوبت و عوارض طبيعي از بين رفت و نابود گرديد. برخی از آثار كنفوسيوس، از جمله« قطعات ادبي»، «كتاب تاريخ» و... قرنها بعد از ديوار خانهی محل سكونت كنفوسيوس كشف و مورد استفاده قرار گرفت.
احياي مجدد سنت گردآوري كتاب
در دوران حكمراني سلسلهی تانگ با توجه به رشد اقتصادي و ثبات اجتماعي موجود، تلاش براي جمع آوري كتاب و ايجاد برجهاي نگهداري آثار مكتوب بار دیگر رونق گرفت و افزايش یافت و سيستم طبقه بندي كتابها براساس موضوعات تاريخي، فلسفي و ادبيات شكل گرفت. در اين دوران ايجاد مؤسسات مختلف نگهداري كتاب در سطوح دولتهاي محلي نيز توسعه يافت و فهرست برداري و ثبت كتابهاي موجود به عنوان اموال دولتي آغاز گرديد. همزمان، با تلاشهاي مقامات دربار و حكومتهاي منطقهاي براي جمع آوري و نگهداري كتاب، معابد و صومعههاي بودايي و تائويي نيز اقدام به جمع آوري و حفاظت از كتابها و نوشتههاي مذهبي كه بيشتر از سوي مانكها و راهبان بزرگ در مورد اين آیينها نگاشته ميشد نموده و از اين طريق انحصار جمع آوري كتاب توسط درباريان شكسته و معابد نيز قدمهاي بزرگي در ايجاد كتابخانههاي بزرگ مذهبي آنهم فقط جهت استفادهی مانكهاي بزرگ برداشتند. باتوجه به شيوع مكاتب مختلف فلسفي و نظري در اين دوران، براساس فلسفهی«بگذار صدگل شكفته شود» و ايجاد مدارس و مراكز مختلف آموزشي متعدد كه هركدام وابسته به يك مكتب خاص فلسفي بود، ايجاد كتابخانه در كنار اين مدارس نيز امر رايجي شد. بدين شكل بود که گروه سومي نيز وارد عرصهی جمع آوري و نگهداري كتاب شده و فرهنگ علاقمندي به كتاب را به سطوح متوسط جامعه نیز كشاندند كه به عنوان نمونه ميتوان از مدرسههاي«آهوي سفيد» و «يوئه لو» اشاره كرد كه با جديت تمام اقدام به جمع آوري كتاب و تأسيس كتابخانه نمودند. با گسترش فرهنگ اجتماعي و با سواد شدن تعداد بيشتري از مردم، رفته رفته عادت و علاقه به جمع آوري كتاب توسط مجموعه داران خصوصي نيز رايج و افراد با سواد و پولدار بخش خصوصي به جهت تفنن و يا تظاهر و بعضا نيز براي مطالعهی شخصي و خانوادگي، اقدام به جمع آوري كتاب نموده و از اين طريق پايهی چهارم اجتماعي فرهنگ گردآوري كتاب شكل گرفت و مجموعه داران خصوصي نيز به عنوان رقيب دولت و معابد و مدارس وارد بازار جمع آوري كتاب شده و فرهنگ آثار مكتوب رونق بيشتري گرفت.
فرايند فرهنگ گردآوري كتاب در دوران حاكميت سلسلههاي«يوان»، «مينگ» و " «چینگ» با توجه به گرايش عموم مردم و حمايت امپراتوران وقت و تنوع و گستردگي مكاتب فكري و انديشههاي فلسفي، به اوج خود رسيد و گروههاي چهارگانهی جمع آوري كتاب با استفاده از ابداعات خود و تجربيات گروههاي ديگر، روز به روز سيستم جمع آوري، نگهداري، حفاظت و استفاده از گنجينههاي پرارزش برجهاي كتاب افزوده و آنرا شكوفاتر ساخته و در عين حال، مقررات سخت و پيچيدهی استفاده از آنان از جمله ممنوعيت استفادهی افراد متفرقه و زنان را همچنان تا همين اواخر، حفظ كردند. تدوين مجموعههاي بزرگ تاريخي، فلسفي، ادبي، هنري، مذهبي و دايره المعارفهاي بزرگي همچون دایره المعارف«يونگلي» و تأسيس برج بزرگ كتاب«وِييوان» كه از لحاظ كمي و كيفي در سطح بسيار بالايي قرار داشت، از دستاوردهاي بزرگ همين دوران محسوب ميشوند. مناطق جنوب و جنوب شرقي چین، به عنوان ثروتمندترين مناطق اين كشور كه از طريق دريا و بنادر مختلف با جهان خارج نيز در ارتباط بودند، در زمينهی جمع آوري كتاب و ايجاد برجهاي بزرگ نگهداري آثار مكتوب، پيشتاز ساير مناطق به شمار ميآيند. براساس اسناد تاريخي، تنها در شهر جنوبي و بندري«نينگبو» در استان جِهجيانگ، بيش از يكصد باب كتابخانهی دولتي و خصوصي فعال بود كه هنوز هم برخي از آنها به فعاليت خود ادامه ميدهند.
تدوین بزرگترین دایره المعارف جامع قدیمی چین
حدود ششصد سال پیش و در سال1403میلادی، بنابه دستور امپراتور یونگله[5] از سلسلهی مینگ، حدود دو هزار دانشمند و عالم و متخصص در رشتههای مختلف علوم، مأمور به تهیه و تدوین دایره المعارفی تحت عنوان«یونگله دادیان[6]» شدند که پس از پنج سال تلاش جمعی، این دایره المعارف در سال1408میلادی تکمیل و تقدیم امپراتور شد. این دایره المعارف از370میلیون کاراکتر چینی تشکیل و دارای917480 هزار صفحه، 22937فصل، در 11095مجلد، و بین 7 تا8 هزار مدخل بود و از نظر حجم بیش از 40مترمکعب فضا را اشغال میکرد و در عصر خود بزرگترین دایره المعارف جهان به شمار میرفت. (China Week, 2003)مطالب این دایره المعارف شامل تمامی علوم، اطلاعات و دادههای موجود در سرتاسر چین از دوران نخستین سلسلهی چین(206 تا221پیش از میلاد) تا عصر تدوین آن در آغاز قرن پانزدهم، اعم از علوم کشاورزی، هنر، نجوم، زمین شناسی، تاریخ، ادبیات، پزشکی، فلسفی، جغرافیا، علوم طبیعی و اطلاعات مذهبی میگردید. (www.chinaculture.org) اندیشمندان، برای تدوین این دایره المعارف افزون بر استفاده از کلیهی اسناد، مدارک و کتابهای موجود در آرشیو کتابخانهی سلطنتی امپراتور، از سرتاسر چین بالغ بر 8000جلد کتاب نادر و کمیاب را خریداری و در اختیار این گروه از محققان و پژوهشگران قرار دادند.
این گنجینهی عظیم علمی، که پس از تدوین در دربار امپراتور نگهداری میشد، به دلیل حجم زیاد آن هرگز چاپ نشد و به صورت دستنویس و در دو نسخه تهیه و نگهداری میشد[iii]. در سال1900میلادی که قوای اشغالگر کشورهای غربی و شرقی از جمله انگلیس، آلمان، فرانسه، ژاپن، روسیه، اتریش و... پکن را اشغال کردند، این مجموعه نیز مورد تعرض مهاجمان قرار گرفته و بسیاری از مجلدات آن سوزانده شده و یا به غارت رفته و به کشورهای خارجی ارسال و پراکنده شد.
گفته شده که این دایره المعارف، 12برابر بزرگتر از دایره المعارف مشهور فرانسوی است که توسط دیتروت در قرن هجدهم میلادی در فرانسه تدوین شده است. درحال حاضر، از این مجموعه تنها حدود800فصل در 400مجلد باقی مانده است که به صورت پراکنده در چین و 8کشور دیگر نگهداری میشود. از این مجموعه، حدود400فصل آن در 221مجلد در چین، 41جلد در کتابخانهی کنگرهی آمریکا، 51 جلد در انگلیس، 5جلد در آلمان و بقیه نیز در کشورهای ژاپن و کرهی جنوبی نگهداری میشود. در اوایل دههی1950، حدود 64جلد از این مجموعه از اتحاد جماهیر شوروی سابق و 3جلد از آلمان شرقی سابق به چین بازگردانده شد.
(People’s Daily online, 2002)
کتابخانهی ملی چین در سال 2001میلادی، طی پروژهای کلیهی جلدهای موجود از این مجموعه در چین را به صورت فاکسیمایلی، در همان قطع و رنگ و اندازهی اصلی و در تیراژی محدود تهیه و منتشر ساخته و یک نسخهای از آن را به منظور استفادهی پژوهشگران، در کتابخانههای مهم و معتبر چین قرار داد. این کتابخانه در نظر دارد از سایر مجلداتی هم که در کشورهای خارجی نگهداری میشود، به همین شکل نسخههایی را تهیه و در اختیار کتابخانههای فوق قرار دهد. (خبرگزاری شین هوا، روزنامه های چاینا دیلی و فرهنگ، 2002)
تأسيس كتابخانه هاي عمومي
در اواخر قرن نوزدهم، چین به تدريج درهاي خود را به روي غرب گشود. برخي از نخبگان سياسي و دانشگاهي نیز ايدههاي علمی پيشرفتهی غربي را پذيرفته و به دنبال آن فرهنگ و علوم غربي را در چین رواج دادند.
از آنجا كه كتابخانه مهمترين مركز نشر ايدهها و دانش جديد بود، شمار زيادي كتابخانه در همين دوران در سطوح مركزي و استاني و توسط ارگانهاي دولتي و مدارس و دانشگاههای وابسته به مسیونرهای مذهبی تاسيس شد. كتابخانهی مشهور« برج گويوئه» نخستين كتابخانهی مدرن چیني، در سال1902 تأسيس شد كه يكي از اهداف آن روشنگري و احياي فكري مردم از طريق آموزش بود. در اين برج كتابهاي غربي و روزنامههاي جديد الانتشار و نشريات ادواري اين كشورها در اختيار مردم قرار ميگرفت و درب سالنهاي مطالعهی اين كتابخانه، برخلاف گذشته، به روي عموم مردم باز بود. اين كتابخانه، تنها يك مركز نگهداري كتاب نبود، بلكه از طريق آن خدمات مفيد دیگری هم به خوانندگان كتاب ارايه ميشد.
با شروع قرن بيستم، شمار بيشتري از كتابخانههای مدرن در استانهاي جِهجيانگ، هوبِي، فوجيان و هونان تأسيس و درهاي اين مراكز به روي عموم مردم گشوده شد. تا سال1914، مجموعا 18 كتابخانهی استاني در چین ساخته شد و كتابخانهی پايتخت كه اكنون به كتابخانهی ملي چین تبديل شده است، در سال1912 به صورت رسمي افتتاح و در اختیار علاقمندان قرار گرفت. همزمان، كتابخانههاي دانشگاهي نيز قارچ گونه در سرتاسر کشور راه اندازی شدند كه از جملهی آنها ميتوان به كتابخانهی دانشگاه پايتخت، كتابخانهی دانشگاه چینگخوا و كتابخانهی دانشگاه تربيت معلم پكن اشاره كرد. در دههی 1930، تمامي دانشگاهها و دانشكدههاي سراسر چین، دارای كتابخانهی ويژهی خود بودند. مضافا اينكه، شماري كتابخانهي تخصصي و شخصي نيز بهوجود آمد. در سال1938، شمار كتابخانههاي چین به 5196 باب رسيد ولي به دليل تشدید جنگ داخلی و آغاز جنگ ضد ژاپني، تنها391 باب از اين كتابخانهها توانستند تا سال1949 كه جمهوري خلق چین تأسيس شد، به کار خود ادامه دهند.
توسعهی کتابخانههای عمومی پس از تأسیس چین نو
در بيش از شصت سال پس از تأسیس جمهوری خلق چین، سيستم کتابداری و كتابخانهای در چین به سرعت رشد كرده و شامل كتابخانههاي عمومي، دانشگاهي، پژوهشي و تخصصي، شخصي و انواع كتابخانههاي دیجیتالی ميگردد. طبق آمار، در سال2009، شمار انواع كتابخانهها در سراسر چین به بیش از258 هزار باب رسيد. براساس آمار رسمي، شمار كتابخانههاي عمومي در سراسر كشور چین، بیش از2850 باب با مجموع85/5میلیارد جلد كتاب ميباشد.(China Statistical Year Book, 2010.)
[1] - Jiagu Wen.
[2] - Jiahu.
[3] - Qin.
[4] - Li Shi.
[5] - Yongle.
[6] - Yongle Dadian.
[i] - در چین باستان که فرهنگ مردسالاری حاکم بود، مردم براین باور بودند که زن هرچه محدودتر در خانه باشد، بهتر است.
[ii] - در افسانه های چینی گفته می شود که دختری عاشق کتاب بود، ولی نمی توانست به تنها کتابخانهی موجود دسترسی داشته باشد. لذا با پسر صاحب کتابخانه ازدواج کرد تا از این طریق بتواند به کتابهای موجود در کتابخانه ی پدر شوهرش دسترسی پیدا کند، ولی علی رغم ازدواج با پسر خانه، هرگز به کتاب ها دسترسی پیدا نکرد.
[iii] - در سال1567میلادی، به دلیل از بین رفتن نسخهی اصلی در یک آتش سوزی، نسخهی سومی از آن تهیه و در قصر شهر ممنوعه نگهداری می شد.