فرهنگ كتابت، كتابداری و كتابخانه در چین

از گذشته­‌های دور گفته شده است­ که کتاب نردبان پیشرفت بشریت است و به همین سبب کتابت و کتاب، هر محتوا و شکلی که داشته باشد، بیانگر رشد و خلاقیت و اندیشه­‌مندی و توسعه‌­ی فرهنگ هر ملتی به ­شمار می‌رود. بنابراین، توسعه­‌ی فرهنگ کتابداری و کتابخانه نیز در هر کشوری بازتابی از میزان پیشرفت و توسعه­‌ی فرهنگ و تمدن آن قوم است.

فرهنگ کتابت در چین

نخستین نوشته چینی به نام جیاگو وِن: حکاکی حروف بر روی لاک لاکپشت. برگرفته از سایت zacke، قابل بازیابی از https://www.zacke.at/auction/lot/63-an-inscribed-shang-dynasty-oracle-bone-turtle-plastron-jiaguwen/?lot=29245&sd=1

مردم سرزمین چین را باید جزو ملت­‌هایی به شمار آورد که از آغاز دوره­‌ی احساس نیاز انسان به انتقال ایده و اندیشه‌­ی خود به دیگران از طرق مختلف، به فکر کشف راه‌­هایی پرداخت که ب­تواند از طریق ثبت اندیشه­‌ها، خود را جاودان سازد. هم­چنین، برآورد شده است که چین تا سال 1750 میلادی، به تنهایی بیشتر از تمام دنیا اثر نوشته­‌ای ایجاد کرده است که اکثر آن­ها جنبه‌­ی اخلاقی و فلسفی داشته است. طبق اسناد و مدارک به اثبات رسیده و مورد قبول باستان‌شناسان، قدیمی­ترین دست نوشته­‌های بشری که به وضوح و طبق قاعده و قانون در بردارنده­‌ی پیام است، در جنوب عراق و بین‌النهرین کشف شده که متعلق به 5200 سال قبل است. ساکنان این منطقه با اختراع نوعی خط یا تصویر نگاری و علایم نوشتاری برای انتقال ایده و اندیشه­‌های خود به دیگران، آنان را بر روی لو‌ح‌­های سفالین و گِلین حک کرده‌­اند که در کاوش­‌های باستانی به عمل آمده از این منطقه به دست آمده است. گفته می‌­شود کتابت در کشور چین نیز حدود 2000 سال پس از کشف و مورد استفاده قرار گرفتن علایم نوشتاری در بین‌النهرین آغاز شده است، یعنی حدود 3000 سال پیش. نخستین نوشته­‌های چینی تحت عنوان «جیاگو وِن (Jiagu Wen)» که در واقع حروف تصویری بوده و بر روی کاسه­‌ی لاک­پشت‌­ها حکاکی شده‌­اند ،متعلق به دوران سلسله­‌ی شانگ است که در قرن­‌های 11 تا 16 پیش از میلاد حکم­رانی می­‌کرده‌­اند. ولی چنان­چه کشفیات اخیری که از منطقه ای بنام «جیاخو (Jiahu)» در سال 1962 به دست آمده است، از سوی دانشمندان مورد تأیید قرار گیرد، تاریخ کتابت و استفاده از علایم نوشتاری انسان­‌های اولیه در چین به 8600 سال پیش بازخواهد گشت که در آن صورت قدمت نوشته­‌های کشف شده از «جیاخو» 3000 سال پیش­تر از آثار منطقه‌­ی بین‌النهرین خواهد بود، چون کربن‌های به دست آمده از این منطقه، متعلق به 7000 سال تا 5800 سال پیش از میلاد است.

فرهنگ جمع آوری کتاب در چین

براساس مدارک موجود، تاریخ جمع‌آوری و نگهداری کتاب و نوشته­‌ها در چین، بسیار طولانی است و این سنت حسنه که قدمت آن به سه هزار سال پیش و به دوران حکم­رانی سلسله‌­ی «جو» باز می‌­گردد، مراحل مختلفی چون توسعه، تقویت، موفقیت‌­ها و فرود و فرازها و دگرگونی­‌های متعددی را پشت سر گذاشته است. جمع‌آوری کتاب در چین که ابتدا از اهتمام در­بار امپراتوران مختلف چین به امر جمع‌آوری و نگهداری آنان به عنوان یک گنج ثروت و در اختیار داشتن علوم و آگاهی­‌های روز آغاز شده بود، رفته رفته به سایر قشرهای جامعه از جمله برخی از شخصیت‌­های علمی و اندیشمندان درباری، روحانیان معابد مختلف، مراکز نشر و گسترش علوم و معارف و در نهایت مجموعه‌­داران خصوصی ثروتمندی که برای ب­دست آوردن یک جلد کتاب حاضر بودند بخش مهمی از ثروت خود را بپردازند، تأثیر گذاشته و بدین ­صورت فرهنگ کتاب اندونزی در خانواده‌­های سطح متوسط به بالای چین از هر قشر و گروهی نهادینه گردید و مجموعه کتب با ارزش قدیمی عظیم موجود در کتابخانه­‌های مهم امروزین چین و جهان که به عنوان ذخایر تمدن و فرهنگ چین به­ شمار می­‌آید، بخشی از همان مجموعه­‌های شخصی، درباری و معبدی علاقمندان به جمع آوری کتاب در چین باستان است، که بخش عظیم­تر آن بر اثر جنگ­‌ها و آتش سوزی­‌ها و بلایا و حوادث طبیعی و کینه و عداوت‌های قومی و قبیله­‌ای و شخصی، از بین رفته است.

کتابخانه های سنتی و یا برج کتاب در چین

نقاشی از سوزاندن کتاب‌ها و مجازات کتابدار. برگرفته از سایت wikipedia، قابل بازیابی از https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:Killing_the_Scholars,_Burning_the_Books.jpg

در کنار فرهنگ جمع‌آوری و نگهداری کتاب، کم کم سیستم­‌ها و شبکه­‌های خاص نسخه‌برداری، توزیع، خرید و فروش، شناسایی کتب معتبر و از همه مهم­تر حفاظت از این کتاب­‌ها نیز شکل گرفته و توسعه یافت. تأسیس کتابخانه‌­های شخصی و یا برج‌­های کتاب که برای مدت 2500 سال، از دوران پیش از حکم­رانی سلسله­‌ی «چین (Qin)» تا اواخر قرن نوزدهم ادامه یافت نیز در همین راستا بوده است. در طول تاریخ، این کتابخانه­‌ها در واقع صرفا محل جمع‌آوری کتاب بوده و هدف از احداث برج‌­های کتاب، ایجاد محلی برای محافظت از آن­ها و احیانا، استفاده‌­ی صاحب کتابخانه و یا افراد مورد تأیید وی بوده است، نه ارایه­‌ی خدمات کتابداری به علاقه‌مندان به مطالعه و افراد عادی و معمولی. به همین سبب، تقریبا در تمامی برج­‌های کتاب، قوانین و مقررات سختی برای استفاده از کتاب­‌ها به اجرا گذاشته می­‌شد و از ورود افراد متفرقه و غیر مجاز، به ویژه زنان [i] به کتابخانه‌­ها ممانعت به عمل می‌آمد و امانت بردن کتاب نیز ممنوع بود. در این کتابخانه­‌ها مقرر بود که کتب موجود پس از مرگ صاحب اصلی، نباید بین وراث تقسیم شود، نباید نسخه­‌هایی از آن به خارج از کتابخانه منتقل شود و تنها افراد مجاز آن­ هم در ساعاتی معین و در داخل همان برج‌­ها می‌­توانستند از ذخایر موجود در آن استفاده نمایند [ii].  تخطی‌کنندگان از این مقررات، به سختی در ملأ عام مجازات می­‌شدند. برخی از این برج­‌ها به خاطر داشتن کتاب­‌های نفیس و متنوع و نایاب و اجرای سخت مقررات، از شهرت زیادی برخوردار بودند. در حقیقت می‌توان گفت، کشور چین میراث فرهنگ مکتوب خود را مدیون این مجموعه‌داران دولتی و غیر دولتی کتاب بوده و پدیده‌­ی برج کتاب آیینه‌­ی تمام نمای فرهنگ مکتوب و جمع‌آوری کتاب و بنیان­‌های اولیه‌­ی تشکیل کتابخانه­‌های عمومی امروزین در این کشور به حساب می‌­آیند. کار گردآوری کتاب به ویژه برای مجموعه‌­داران خصوصی، به هیچ وجه سهل و آسان نبود، بلکه برخی اوقات، با خطرات جدی جانی و مالی روبرو می‌­شدند. ولی در­ عین­ حال، به دلیل علاقه‌­ی شخصی همه­‌ی این خطرات را به جان خریده و با عشق و علاقه به جمع آوری کتاب می­‌پرداختند. به همین سبب بسیاری از مجموعه‌داران و صاحبان برج­‌های کتاب، برای به دست آوردن برخی از نسخه­‌های مهم و با ارزش، بعضا تمام دارایی و ثروت خود را از دست می­‌دادند و در صورت نداشتن پول کافی، به تهیه‌­ی کپی یا نسخه بدل آن مبادرت می‌­کردند. لذا، گاهی شیوه‌­ی افراطی پیش گرفته و به هر قیمتی که بود می­‌خواستند نسخه­‌ی مورد نظر را به دست آورند ولو از طریق ارتکاب جرم و جنایات و دزدی و غارت.

دوران کتاب سوزی در چین

مبارزه با افکار کنفسیوس. برگرفته از سایت lookandlearn، قابل بازیابی از https://www.lookandlearn.com/history-images/M524479/The-burning-of-the-books-of-Confucius

نخستین امپراتور سلسله­‌ی «چین» وقتی در سال (207 پیش از میلاد) به­ قدرت رسید، برای پایان دادن به اختلافات فکری و سیاسی و قومی و ایجاد وحدت و یک­پارچگی در سراسر این کشور، تنها راه چاره را ممنوعیت هر گونه فکر و اندیشه که به گذشته تعلق دارد، به ویژه آن­چه که مربوط به اندیشه­‌های فکری کنفوسیوس بود دانست. لذا، به توصیه­‌ی نخست وزیرش به نام «لی­شی (Li Shi)» با صدور فرمان وحشیانه­‌ی «کتاب­‌ها را بسوزانید و طرفداران و تبلیغ‌کنندگان اندیشه­‌های کنفوسیوس را در آتش انداخته و دفن کنید» فاجعه­‌ی عظیم فرهنگی را به بار آورد که با سوزاندن کتاب­‌های غیر قابل شمار و انهدام و به آتش کشیدن محل­‌های نگهداری کتاب، خسارت غیر قابل جبرانی بر میراث مکتوب ملت چین و گنجینه‌­ی فکری و فرهنگی این کشور و ضررهای غیر قابل شمارشی بر گنجینه­‌داران و صاحبان مجموعه­‌های کتاب وارد ساخته و در این حرکت ضد بشری، بسیاری از کتاب‌­های ارزشمند و گرانبها در آتش جهل و کینه و نفرت حکام وقت سوخت. در این دوران بسیاری از مجموعه‌­داران برای حفاظت از کتاب­‌ها، آن­ها را در کوه‌­ها و یا بین شکاف­‌های دیوار منازل و یا مناطق دور افتاده پنهان و دفن نمودند که پس از مدتی بسیاری از این آثار در اثر رطوبت و عوارض طبیعی از بین رفت و نابود گردید. برخی از آثار کنفوسیوس، از جمله «قطعات ادبی»، «کتاب تاریخ» و... قرن­‌ها بعد از دیوار خانه­‌ی محل سکونت کنفوسیوس کشف و مورد استفاده قرار گرفت.

احيای مجدد سنت گردآوری کتاب در چین

کتاب سوزی به دستور شخص امپراتور. برگرفته از سایت bridgemanimages، قابل بازیابی از https://www.bridgemanimages.com/en-US/image-licensing/king%20qin%20shi%20huang?offline=1

در دوران حکمرانی سلسله‌­ی تانگ با توجه به رشد اقتصادی و ثبات اجتماعی موجود، تلاش برای جمع‌آوری کتاب و ایجاد برج­‌های نگهداری آثار مکتوب بار دیگر رونق گرفت و افزایش یافت و سیستم طبقه‌بندی کتاب­‌ها بر اساس موضوعات تاریخی، فلسفی و ادبیات شکل گرفت. در این دوران ایجاد مؤسسات مختلف نگهداری کتاب در سطوح دولت­‌های محلی نیز توسعه یافت و فهرست‌برداری و ثبت کتاب­‌های موجود به عنوان اموال دولتی آغاز گردید. هم­زمان، با تلاش‌­های مقامات دربار و حکومت­‌های منطقه‌­ای برای جمع‌آوری و نگهداری کتاب، معابد و صومعه‌­های بودایی و تائویی نیز اقدام به جمع‌آوری و حفاظت از کتاب­‌ها و نوشته‌­های مذهبی که بیشتر از سوی مانک­‌ها و راهبان بزرگ در مورد این آیین­‌ها نگاشته می­‌شد نموده و از این طریق انحصار جمع‌آوری کتاب توسط درباریان شکسته و معابد نیز قدم­‌های بزرگی در ایجاد کتابخانه­‌های بزرگ مذهبی آن­هم فقط جهت استفاده‌­ی مانک‌­های بزرگ برداشتند. با توجه به شیوع مکاتب مختلف فلسفی و نظری در این دوران، بر اساس فلسفه‌­ی «بگذار صدگل شکفته شود» و ایجاد مدارس و مراکز مختلف آموزشی متعدد که هر کدام وابسته به یک مکتب خاص فلسفی بود، ایجاد کتابخانه در کنار این مدارس نیز امر رایجی شد. بدین شکل بود که گروه سومی نیز وارد عرصه‌­ی جمع آوری و نگهداری کتاب شده و فرهنگ علاقمندی به کتاب را به سطوح متوسط جامعه نیز کشاندند که به عنوان نمونه می‌توان از مدرسه‌­ها ی«آهوی سفید» و «یوئه لو» اشاره کرد که با جدیت تمام اقدام به جمع‌آوری کتاب و تأسیس کتابخانه نمودند. با گسترش فرهنگ اجتماعی و با سواد شدن تعداد بیشتری از مردم، رفته رفته عادت و علاقه به جمع‌آوری کتاب توسط مجموعه‌داران خصوصی نیز رایج و افراد با سواد و پولدار بخش خصوصی به جهت تفنن و یا تظاهر و بعضا نیز برای مطالعه‌­ی شخصی و خانوادگی، اقدام به جمع‌آوری کتاب نموده و از این طریق پایه‌­ی چهارم اجتماعی فرهنگ گردآوری کتاب شکل گرفت و مجموعه‌داران خصوصی نیز به عنوان رقیب دولت و معابد و مدارس وارد بازار جمع‌آوری کتاب شده و فرهنگ آثار مکتوب رونق بیشتری گرفت.

فرایند فرهنگ گردآوری کتاب در دوران حاکمیت سلسله­‌های «یوان»، «مینگ» و «چینگ» با توجه به گرایش عموم مردم و حمایت امپراتوران وقت و تنوع و گستردگی مکاتب فکری و اندیشه­‌های فلسفی، به اوج خود رسید و گروه‌­های چهارگانه‌­ی جمع‌آوری کتاب با استفاده از ابداعات خود و تجربیات گروه‌­های دیگر، روز به روز سیستم جمع‌آوری، نگهداری، حفاظت و استفاده از گنجینه­‌های پر ارزش برج­‌های کتاب افزوده و آن­ را شکوفاتر ساخته و در عین حال، مقررات سخت و پیچیده‌­ی استفاده از آنان از جمله ممنوعیت استفاده‌­ی افراد متفرقه و زنان را هم­چنان تا همین اواخر، حفظ کردند. تدوین مجموعه‌­های بزرگ تاریخی، فلسفی، ادبی، هنری، مذهبی و دایره‌المعارف‌های بزرگی هم­چون دایره‌المعارف «یونگ­لی» و تأسیس برج بزرگ کتاب «وِی­یوان» که از لحاظ کمی و کیفی در سطح بسیار بالایی قرار داشت، از دستاوردهای بزرگ همین دوران محسوب می‌­شوند. مناطق جنوب و جنوب شرقی چین، به عنوان ثروتمند­ترین مناطق این کشور که از طریق دریا و بنادر مختلف با جهان خارج نیز در ارتباط بودند، در زمینه­‌ی جمع‌آوری کتاب و ایجاد برج‌­های بزرگ نگهداری آثار مکتوب، پیشتاز سایر مناطق به شمار می‌­آیند. براساس اسناد تاریخی، تنها در شهر جنوبی و بندری «نینگ­بو» در استان جِه­جیانگ، بیش از یکصد باب کتابخانه‌­ی دولتی و خصوصی فعال بود که هنوز هم برخی از آن­ها به فعالیت خود ادامه می­‌دهند.

تدوین بزرگ ترین دایره المعارف جامع قدیمی چین

نمونه ای از دایره المعارف قدیمی چینی. برگرفته از سایت eastasianhistory، قابل بازیابی از https://eastasianhistory.org/42/campbell/index.html

حدود شش صد سال پیش و در سال 1403 میلادی، بنابه دستور امپراتور یونگ­له (Yongle) از سلسله­‌ی مینگ، حدود دو هزار دانشمند و عالم و متخصص در رشته­‌های مختلف علوم، مأمور به تهیه و تدوین دایره‌المعارفی تحت عنوان «یونگ­له دادیان (Yongle Dadian)» شدند که پس از پنج سال تلاش جمعی، این دایره‌المعارف در سال 1408 میلادی تکمیل و تقدیم امپراتور شد. این دایره‌المعارف از 370 میلیون کاراکتر چینی تشکیل و دارای 917480 هزار صفحه، 22937 فصل، در 11095 مجلد، و بین 7 تا 8 هزار مدخل بود و از نظر حجم بیش از 40 متر مکعب فضا را اشغال می‌­کرد و در عصر خود بزرگ­ترین دایره‌المعارف جهان به شمار می‌­رفت. مطالب این دایره‌المعارف شامل تمامی علوم، اطلاعات و داده‌­های موجود در سرتاسر چین از دوران نخستین سلسله‌­ی چین (206 تا 221 پیش از میلاد) تا عصر تدوین آن در آغاز قرن پانزدهم، اعم از علوم کشاورزی، هنر، نجوم، زمین شناسی، تاریخ، ادبیات، پزشکی، فلسفی، جغرافیا، علوم طبیعی و اطلاعات مذهبی می‌­گردید. اندیشمندان، برای تدوین این دایره‌المعارف افزون بر استفاده از کلیه­‌ی اسناد، مدارک و کتاب­‌های موجود در آرشیو کتابخانه­‌ی سلطنتی امپراتور، از سرتاسر چین بالغ بر 8000 جلد کتاب نادر و کمیاب را خریداری و در اختیار این گروه از محققان و پژوهشگران قرار دادند.

این گنجینه‌­ی عظیم علمی، که پس از تدوین در دربار امپراتور نگهداری می‌­شد، به دلیل حجم زیاد آن هرگز چاپ نشد و به صورت دست­نویس و در دو نسخه تهیه و نگهداری می‌­شد [iii]. در سال 1900 میلادی که قوای اشغالگر کشورهای غربی و شرقی از جمله انگلیس، آلمان، فرانسه، ژاپن، روسیه، اتریش و... پکن را اشغال کردند، این مجموعه نیز مورد تعرض مهاجمان قرار گرفته و بسیاری از مجلدات آن سوزانده شده و یا به غارت رفته و به کشورهای خارجی ارسال و پراکنده شد.

گفته شده که این دایره‌المعارف، 12 برابر بزرگ­تر از دایره‌المعارف مشهور فرانسوی است که توسط دیتروت در قرن هجدهم میلادی در فرانسه تدوین شده است. درحال حاضر، از این مجموعه تنها حدود 800 فصل در 400 مجلد باقی مانده است که به صورت پراکنده در چین و 8 کشور دیگر نگهداری می‌­شود. از این مجموعه، حدود 400 فصل آن در 221 مجلد در چین، 41 جلد در کتابخانه‌­ی کنگره­‌ی آمریکا، 51 جلد در انگلیس، 5 جلد در آلمان و بقیه نیز در کشورهای ژاپن و کره‌­ی جنوبی نگهداری می­‌شود. در اوایل دهه­‌ی 1950، حدود 64 جلد از این مجموعه از اتحاد جماهیر شوروی سابق و 3 جلد از آلمان شرقی سابق به چین بازگردانده شد.

کتابخانه­‌ی ملی چین در سال 2001 میلادی، طی پروژه‌­ای کلیه­‌ی جلدهای موجود از این مجموعه در چین را به صورت فاکسی­مایلی، در همان قطع و رنگ و اندازه‌­ی اصلی و در تیراژی محدود تهیه و منتشر ساخته و یک نسخه‌­ای از آن را به منظور استفاده­‌ی پژوهشگران، در کتابخانه­‌های مهم و معتبر چین قرار داد. این کتابخانه در نظر دارد از سایر مجلداتی هم که در کشورهای خارجی نگهداری می­‌شود، به همین شکل نسخه‌­هایی را تهیه و در اختیار کتابخانه­‌های فوق قرار دهد.

کتابخانه های عمومی در چین

در اواخر قرن نوزدهم، چین به تدریج درهای خود را به روی غرب گشود. برخی از نخبگان سیاسی و دانشگاهی نیز ایده‌­های علمی پیشرفته‌­ی غربی را پذیرفته و به دنبال آن فرهنگ و علوم غربی را در چین رواج دادند.

از آنجا که کتابخانه مهم­ترین مرکز نشر ایده‌­ها و دانش جدید بود، شمار زیادی کتابخانه در همین دوران در سطوح مرکزی و استانی و توسط ارگان‌­های دولتی و مدارس و دانشگاه­‌های وابسته به مسیونرهای مذهبی تاسیس شد. کتابخانه­‌ی مشهور «برج گویوئه» نخستین کتابخانه­‌ی مدرن چینی، در سال 1902 تأسیس شد که یکی از اهداف آن روشنگری و احیای فکری مردم از طریق آموزش بود. در این برج کتاب­‌های غربی و روزنامه‌­های جدیدالانتشار و نشریات ادواری این کشورها در اختیار مردم قرار می­‌گرفت و درب سالن­‌های مطالعه­‌ی این کتابخانه، برخلاف گذشته، به روی عموم مردم باز بود. این کتابخانه، تنها یک مرکز نگهداری کتاب نبود، بلکه از طریق آن خدمات مفید دیگری هم به خوانندگان کتاب ارایه می­‌شد.

با شروع قرن بیستم، شمار بیشتری از کتابخانه­‌های مدرن در استان­‌های جِه­جیانگ، هوبِی، فوجیان و هونان تأسیس و درهای این مراکز به روی عموم مردم گشوده شد. تا سال 1914، مجموعا 18 کتابخانه­‌ی استانی در چین ساخته شد و کتابخانه­‌ی پایتخت که اکنون به کتابخانه­‌ی ملی چین تبدیل شده است، در سال 1912 به صورت رسمی افتتاح و در اختیار علاقمندان قرار گرفت. هم­زمان، کتابخانه‌­های دانشگاهی نیز قارچ گونه در سرتاسر کشور راه اندازی شدند که از جمله­‌ی آن­ها می­‌توان به کتابخانه­‌ی دانشگاه پایتخت، کتابخانه‌­ی دانشگاه چینگ­خوا و کتابخانه­‌ی دانشگاه تربیت معلم پکن اشاره کرد. در دهه­­‌ی 1930، تمامی دانشگاه­‌ها و دانشکده‌­های سراسر چین، دارای کتابخانه­‌ی ویژه­‌ی خود بودند. مضافا این­که، شماری کتابخانه‌­ی تخصصی و شخصی نیز به ­وجود آمد. در سال 1938، شمار کتابخانه­‌های چین به 5196 باب رسید ولی به دلیل تشدید جنگ داخلی و آغاز جنگ ضد ژاپنی، تنها 391 باب از این کتابخانه­‌ها توانستند تا سال 1949 که جمهوری خلق چین تأسیس شد، به کار خود ادامه دهند.

توسعه‌­ی کتابخانه­‌های عمومی پس از تأسیس چین نو

در بیش از شصت سال پس از تأسیس جمهوری خلق چین، سیستم کتابداری و کتابخانه‌­ای در چین به سرعت رشد کرده و شامل کتابخانه­‌های عمومی، دانشگاهی، پژوهشی و تخصصی، شخصی و انواع کتابخانه‌­های دیجیتالی می­‌گردد. طبق آمار، در سال 2009، شمار انواع کتابخانه‌­ها در سراسر چین به بیش از 258 هزار باب رسید. بر اساس آمار رسمی، شمار کتابخانه­‌های عمومی در سراسر کشور چین، بیش از 2850 باب با مجموع 85/5 میلیارد جلد کتاب می­‌باشد.

ديجيتالی شدن خدمات کتابخانه های عمومی چین

کتابخانه‌ی «تیَن­یی» قدیمیترین کتابخانه چین. برگرفته از سایت shine، قابل بازیابی از https://www.shine.cn/feature/art-culture/1906126462/

پس از گذشت سه دهه از اجرای اصلاحات، با توجه به گسترش استفاده از فناوری نوین اطلاع رسانی، تحول جدیدی در توسعه‌­ی کتابخانه­‌های چین به وجود آمده و درحال حاضر، شمار زیادی از کتابخانه­‌های این کشور برای ارایه‌ی خدمات کتابخانه‌­ای، از فناوری دیجیتالی استفاده می‌­کند. در عصر انفجار اطلاعات، یک کتابخانه در صورتی می‌­تواند به حیات مدرن خود ادامه داده و با همتایان خود به رقابت بپردازد که از سیستم­‌های جدید فن­آوری دیجیتالی به بهترین نحو استفاده کرده و با منابع کتابخانه­‌های بزرگ و حرفه­‌ای در سطح جهانی و ملی ارتباط داشته باشد. امروزه در چین، سیستم کتابخانه­‌ی دیجیتالی با سرعت هرچه تمام‌­تر درحال شکل گیری و توسعه است. هر کتابخانه می­‌کوشد تا سیستم مدیریت اطلاع رسانی، سایت اینترنتی، و خدمات دیجیتالی خود را ایجاد و به روز کند. در این زمینه، کتابخانه‌­ی ملی چین، مرکز اطلاع رسانی و اسناد آکادمی علوم چین و کتابخانه­‌ی دانشگاه چینگ­خوا، نه تنها پیشتاز هستند، بلکه مسئولیت دیجیتالی کردن تمام کتابخانه‌­های عمومی مهم چین و ایجاد شبکه­‌های گسترده‌­ی کتابخانه­‌ی دیجیتالی مادر را بر عهده دارند. با توجه به جمعیت زیاد کشور چین و گستردگی خوانندگان کتاب، تعدادی کتابخانه‌­ی تخصصی با تنوع و کاربرد خاص، مانند کتابخانه­‌ها­ی کودکان، نابینایان، پژوهشگران، نسخ خطی، و... که هر کدام در زمینه­‌ی خاص تخصص داشته و  خدمات ویژه‌­ای ارایه­ می­‌کنند نیز راه‌اندازی شده است. برای نمونه، کتابخانه­‌ی ملی چین و کتابخانه‌­ی شانگهای، به لحاظ تنوع، گستردگی، دارا بودن مجموعه­‌های فراگیر کتاب و تسهیلات پیشرفته، برتری­‌های زیادی نسبت به سایر کتابخانه­‌ها دارند و کتابخانه‌ی «تیَن­یی» و کتابخانه­‌ی جدید پایتخت نیز از نظر ارائه­‌ی کتب قدیمی و نادر و کمیاب برای علاقه‌مندان جذابیت زیادی دارد.

کتابخانه ی ملی چین

کتابخانه­‌ی ملی کنونی چین، همان «کتابخانه‌­ی سلطنتی پایتخت» سابق است که در سال 1909، در محل معبد «گوانگ­خوا» در پکن احداث و سپس به خیابان «وِن­جین (Wenjin)» منتقل و به بزرگترین کتابخانه­‌ی مدرن چین تبدیل گردید. این کتابخانه در سال 1928 میلادی، کتابخانه‌­ی ملی بِی­پینگ (Beiping) نام گرفت. از سال 1987، در مکاتبات بین‌المللی با نام «کتابخانه­‌ی ملی چین» عنوان شد و در دسامبر سال 1998 با مصوبه‌­ی شورای وزیران چین این نام رسمیت یافت. در طول سال­‌های سپری شده، تعدادی از محققان و دانشمندان برجسته‎­‌ی چینی، از جمله «لیانگ چی­چائو»، «چای یوان پی»، «لوشون» در خدمت این کتابخانه بوده و ریاست آن را بر عهده داشته‌اند.

کتابخانه­‌ی ملی چین، پس از تأسیس جمهوری خلق چین در سال 1949، به کتابخانه­‌ی پکن تغییر نام داد. به دنبال توسعه‌ی علمی و آموزش چین، و افزایش تقاضای مردم برای فراگیری علوم، کتابخانه­‌ی پکن نیز در دهه‌های 1950 و 1960 توسعه­‌ی بیشتری یافت. در سال 1975 براساس تصمیم «چوئن­لای» نخست وزیر وقت این کشور، عملیات ساخت و ساز و تجدید بنای ساختمان کتابخانه­‌ی پکن آغاز و در سال 1987 ساختمان جدید کتابخانه در فضایی به مساحت 170 هزار متر مربع تکمیل و به یکی از بزرگ­ترین کتابخانه‌­های جهان تبدیل شد. این کتابخانه از نظر وسعت مقام نخست را در آسیا و مقام چهارم را در جهان دارد. ساختمان کتابخانه جمعآ از 22 طبقه و چند ساختمان مرتبط تشکیل شده است. مخازن کتاب 10 طبقه را به خود اختصاص داده و 38 تالار مطالعه نیز در 5 طبقه از ساختمان استقرار یافته‌اند. افزون بر این­ها، دو تالار نمایشگاهی و دو محوطه‌­ی سبز نیز در زمین 14 هکتاری کتابخانه وجود دارد. بخش‌های مختلف آن عبارتند از:

بخش منابع الکترونیکی

دو تالار منابع الکترونیکی در کتابخانه وجود دارد که هر کدام به ترتیب 20 و 63 رایانه دارند. بسیاری از لوح‌های فشرده و سایت‌های اینترنتی در این تالارها قابل دسترسی هستند. استفاده از رایانه‌ها با پرداخت هزینه‌های تعیین شده، مخصوص اعضا بوده و اعضای جدید پس از طی دوره‌های آموزش رایانه، مجاز به بهره‌برداری هستند. امکان دسترسی پیوسته به فهرست همگانی (اپک) نیز میسر است.

بخش خدمات تهیه­‌ی اسناد

وظیفه­‌ی این مرکز، ارائه‌­ی خدمات اطلاع‌رسانی به طرح‌های تحقیقاتی بزرگ ملی، واحدهای تولیدی، و عموم مردم در قالب تهیه، بازیابی، و اشاعه‌­ی اطلاعات مورد نیاز آن­ها، در قبال دریافت هزینه‌های مربوط است. امانت بین کتابخانه‌های داخل و خارج از کشور، از دیگر وظایف این مرکز به شمار می‌­رود.

بخش ترجمه

این بخش وظیفه­‌ی ترجمه­‌ی منابع کتابخانه‌ای به زبان‌های گوناگون را برعهده دارد. مترجمان پاره‌وقت این مرکز بنابر سفارش مراجعان، به ترجمه از زبان‌ها یا به زبان‌های مختلف از جمله انگلیسی، روسی، ژاپنی، آلمانی، فرانسوی، کره‌ای، اسپانیولی، ایتالیایی، هندی، و جز آن می‌پردازند.

بخش صوتی و تصویری

این بخش دارای سه سالن صوتی و تصویری مجهز به سیستم چندرسانه‌­ای، با امکانات استودیو ویرایش فیلم، پخش، و ظبط است. دو سالن نمایش جمعی با 130 صندلی و 60 صندلی تک نفره نیز در این بخش در نظر گرفته شده است. در این بخش امکان به امانت گرفتن منابع برای اعضای کتابخانه هم وجود دارد.

کتابخانه‌­ی ملی چین، افزون بر این­که یک کتابخانه‌­ی تحقیقاتی جامع و گنجینه­‌ی ملی انتشارات داخلی است، مرکز تحقیقات و توسعه­‌ی کتابخانه‌ها و شبکه‌های اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها نیز به‌شمار می‌رود. تهیه­‌ی کتابشناسی ملی، نظام رده‌بندی چینی، اجرای توافقات رسمی فرهنگی، و همکاری با سایر کتابخانه‌ها در داخل کشور و در سطح بین‌المللی، از وظایف این کتابخانه است. کتابخانه‌­ی ملی، مرکز ملی شابک و شماره­‌ی استاندارد ملی پیایندها (آی.اس.اس.ان.) نیز هست. به صورت کلی، حفظ و نگهداری مواد کتابخانه‌­ای از اهداف این کتابخانه است. از این رو، کتاب‌های مهم و نادر، به‌ منظور حفظ و نگهداری مطلوب، به ریزنگار تبدیل می‌شوند. این کتابخانه علاوه بر برخورداری از قانون واسپاری انتشارات داخلی (از سال 1920)، به گردآوری انتشارات خارجی، انتشارات سازمان‌های بین‌المللی و دولت‌های خارجی، انواع ریزنگار و مواد دیداری - شنیداری، لوح فشرده، و انتشارات الکترونیکی نیز می‌پردازد. هم­چنین مجموعه‌های بزرگی از انتشارات در زمینه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی؛ سالنامه‌های چینی؛ و مجموعه‌های خاص انتشارات هنگ‌کنگ، تایوان، و ماکائو را گردآوری کرده است. افزون بر این، کتابخانه‌­ی ملی چین مرکز واسپاری رساله‌های دکترای چینی و انتشارات سازمان ملل متحد نیز هست.

این کتابخانه در تمامی روزهای سال به روی مراجعان باز بوده و روزانه بین 7 تا 8 هزار نفر به کتابخانه مراجعه کرده و از 10هزار  فقره ماده­‌ی کتابخانه‌ای استفاده می‌کنند. هم­چنین، خدمات پیوسته‌ی آن 24 ساعته از طریق شبکه‌های چندرسانه‌ای گوناگون و نیز اینترنت قابل دسترسی است. در 1999، قریب به 15000 کارمند در این کتابخانه اشتغال داشته‌اند، که نزدیک به 10 درصد آنها دارای تخصص کتابداری بوده‌اند.

کتابخانه­‌ی ملی چین، مرکز ملی پیشینه­‌ی کتابشناختی است و وظیفه‌­ی انتشار «کتابشناسی ملی چین»، فهرستگان‌های ملی، و فهرست مجموعه‌های موجود در این کتابخانه را بر عهده دارد. این کتابخانه از سال 1927 و به‌ ویژه از سال 1957 «فهرستگان ملی چین» را گردآوری کرده است. در سال 1997 «مرکز فهرست­نویسی کتابخانه­‌ی پیوسته»، به‌منظور سازماندهی فهرست نویسی رایانه‌ای در سطح کشور، مدیریت شبکه‌­ی فهرستگان، و گسترش اشتراک منابع کتابشناختی در آن تأسیس شد. انتشار فهرست­ برگه­‌ی کتاب‌های چینی با فرمت مارک نیز از وظایف این مرکز به‌ شمار می‌رود. تا پایان سال 1997 حدود 73 نفر در این مرکز اشتغال داشته‌اند.

کتابخانه­‌ی ملی چین هم­چنین موظف به تهیه‌­ی بیش از 30 عنوان کتابشناسی است؛ از جمله: «کتابشناسی ملی چین»، «کتابشناسی عمومی کتاب‌های منتشر شده بین سال‌های 1911-1949»، و «کتابشناسی کتاب‌های قدیمی و کمیاب».

این کتابخانه با همکاری سایر کتابخانه‌های چین، پایگاه اطلاعاتی کتابشناسی ملی گذشته‌نگر چین (1949 تا 1987) را ایجاد کرده‌است که در کنار پایگاه اطلاعاتی کتابشناسی ملی چین که توسط کتابخانه‌­ی ملی چین راه‌اندازی شده‌است، بزرگ‌ترین و جامع‌ترین پایگاه اطلاعاتی کتابشناسی ملی انتشارات چین را تشکیل می‌دهد. کتابخانه ملی چین هم­چنین، ریاست هیئت تحریریه رده‌بندی کتابخانه‌­ی چینی را برعهده دارد که زیر نظر وزارت فرهنگ چین تشکیل می‌شود. تحقیق، تألیف، بازبینی، و اصلاح طرح رده‌بندی چینی و موضوعات وابسته، از وظایف این هیئت به‌شمار می‌رود.

کتابخانه عظیم ملی چین دارای 3/26 میلیون جلد کتاب (براساس آخرین آمار سال 2007) است که پنجمین مجموعه­‌ی بزرگ کتاب جهان به شمار می‌­آید و در سال­‌های اخیر سالانه 600 تا 700 هزار جلد کتاب به ذخایر آن افزوده شده است. از جمله آثار بسیار کهن موجود در آن می‌توان به 35 هزار قطعه خطوط حکاکی شده روی لاک لاک­پشت‌­ها، 300 هزار یادداشت­‌های سلطنتی دوران سلسله‌ی سونگ مربوط به 700 سال پیش، و بیش از 3 میلیون جلد کتاب نادر و منحصر به فرد، و یک میلیون 640 هزار جلد کتاب قدیمی، 97/2 میلیون کتاب به زبان­‌های خارجی آن اشاره کرد. این کتابخانه هم­چنین اسناد و مدارک و آثار قدیمی مربوط به شهر دونگ­خوانگ، مجموعه­‌ی جائوچنگ، دایره‌المعارف یونگ­لی و آثار کامل ادبیات کلاسیک چین را در خود جای داده است. این کتابخانه از لحاظ گردآوری کتاب به زبان چینی بزرگ­ترین مرکز در جهان و بزرگ­ترین کتابخانه­‌ی کشور چین در زمینه­‌ی جمع‌آوری کتب خارجی به 115 زبان دنیا است. در این کتابخانه آثار ارزشمند و گرانبهایی درباره­‌ی افراد مشهور و اسناد دوران انقلاب فرهنگی و تئوری­‌های تئوری‌پردازان چینی نگهداری می‌­شود و با 1200 کتابخانه و موسسه­‌ی تحقیقاتی در 120 کشور جهان مبادلات گسترده‌­ای دارد و نشریات رسمی دولت­‌های خارجی و سازمان ملل را در خود جای داده است. بسیاری از انتشارات الکترونیکی و جدید و مدرن امروزه در جریان توسعه­‌ی عصر اطلاع رسانی به خزاین و گنجینه­‌های این کتابخانه افزوده شده و مجهز به شبکه­‌ی رایانه‌­ای است و از یک سیستم مدیریتی پیشرفته همانند سیستم کتابخانه­‌های مهم و پیشرفته‌­ی جهان برخوردار است. داده­­‌های دیجیتالی تمام متن موجود در آن به 78 میلیون صفحه می­رسد که معادل 250 هزار جلد کتاب است. شمار بازدید کنندگان پایگاه اینترنتی این کتابخانه در سال 2007 به بیش از 350 میلیون نفر رسید. این کتابخانه در قرن بیست و یکم، سیستم کامپیوتری و دیجیتالی کردن تمام کتب و اسناد خود را که از سال 1998 آغاز کرده به اتمام خواهد رساند و مرحله­‌ی بعدی توسعه­‌ی مجدد ساختمانی کتابخانه با فضایی به مساحت 22 هزار متر مربع که درحال اجرا است، به آن اضافه خواهد شد که پس از تکمیل فضای کتابخانه به 250 هزار متر مربع بالغ می­‌گردد و از این لحاظ مقام سوم جهان را به خود اختصاص خواهد داد. سه طرح اطلاع رسانی فرهنگی برای ارائه­‌ی فناوری پیشرفته و توسعه­‌ی فرهنگ و آموزش مردم، چاپ به صورت افستِ کتاب­‌های قدیمی کمیاب و نادر برای استفاده­‌ی عموم و هم­چنین ارسال کتاب به مناطق حاشیه­‌ای و محروم کشور برای توسعه‌­ی فرهنگ کشاورزان و روستاییان و افزایش آگاهی­‌های علمی آنان، از جمله طرح­‌هایی است که از سال 2005 میلادی این کتابخانه در دست اجراء دارد.

سایر کتابخانه‌­های مهم چین نیز عبارتند از: کتابخانه‌­ی جدید پایتخت؛ کتابخانه‌­ی ملی شانگهای؛ کتابخانه‌­ی فرهنگستان علوم اجتماعی چین[iv]؛ کتابخانه‌­ی دانشگاه پکن؛ کتابخانه­‌ی دانشگاه چینگهوا؛ کتابخانه‌­ی دانشگاه خلق پکن؛ و کتابخانه­‌ی دانشگاه تربیت معلم پکن.

نیز نگاه کنید به

فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در آرژانتین؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در تایلند؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در اوکراین؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در اسپانیا؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در اردن؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در اتیوپی؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در سیرالئون؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در لبنان؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در سریلانکا؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در قزاقستان؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در بنگلادش؛ فرهنگ کتابت، کتابداری و کتابخانه در تاجیکستان

پاورقی

[i] - در چین باستان که فرهنگ مردسالاری حاکم بود، مردم براین باور بودند که زن هرچه محدودتر در خانه باشد، بهتر است.

[ii] - در افسانه‌های چینی گفته می‌شود که دختری عاشق کتاب بود، ولی نمی‌توانست به تنها کتابخانه‌­ی موجود دسترسی داشته باشد. لذا با پسر صاحب کتابخانه ازدواج کرد تا از این طریق بتواند به کتاب‌های موجود در کتابخانه‌ی پدر شوهرش دسترسی پیدا کند، ولی علی‌رغم ازدواج با پسر خانه، هرگز به کتاب‌ها دسترسی پیدا نکرد.

[iii] - در سال 1567 میلادی، به دلیل از بین رفتن نسخه­‌ی اصلی در یک آتش سوزی، نسخه‌­ی سومی از آن تهیه و در قصر شهر ممنوعه نگهداری می‌شد.

[iv] - کتابخانه­‌ی تخصصی با بیش از 6 میلیون جلد کتاب

منبع اصلی

سابقی، علی محمد (1392). جامعه و فرهنگ چین. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی، جلد سوم، ص 1011-1033.

نویسنده مقاله

علی محمد سابقی