ادبیات چینی

ادبیات چینی دارای ویژگی هایی است که می­ توان در 3 چیز خلاصه کرد:

1-    محور نبودن شخصیت قهرمانی،

2-   کم جلوه بودن عشق در ادبیات،

3-    واقع نگری در ادبیات«رئالیستی».

در ادبیات چینی، بر خلاف ادبیات غربی، محور قرار گرفتن یک شخصیت قهرمان کم­تر دیده می­شود و اگر شخصی هم در ادبیات مورد ستایش قرار گرفته است، بیشتر به­خاطر فضیلت ­ها و نجابتی بوده که در آن شخص تبلور یافته، نه دلیری و پهلوانی و جنگاوری او. هم­چنین، در ادبیات چینی، به ادبیات عاشقانه چندان اهمیت داده نمی­شود، اگرچه ادبیات عاشقانه نیز کم نیست. دانشمندان کنفوسیوسی حتی بر این­گونه ادبیات هم تفسیری اخلاقی نوشته ­اند. کنفوسیوس از میان سه هزار قطعه شعر سیصد چکامه را برگزید و در این باره گفت:«اگر این سیصد قطعه را در هم بفشرم، باید بگویم که در آن­ها هیچ اندیشه­ ی هرزه­ای نیست.».

رومنس سه پادشاهی (Romance of the Three Kingdoms) – اثری از لو گوان ژانگ – انتشاریافته در قرن ۱۴ میلادی – در دهه‌ی ۶۰ سریالی اقتباسی از این اثر با عنوان «افسانه‌ی سه برادر» از شبکه ۲ پخش شد

استعاره ­ای به کار رفته در ادبیات چینی همیشه با واقعیت­ های تاریخی گذشته ارتباط داشته است. از همین رو، اندیشه و زندگی مردم چین همواره باید در رابطه با آثار کلاسیک آنان مورد مطالعه قرار گیرد، زیرا همیشه این آثار کلاسیک بوده که زندگی آن­ها را شکل می­ داده است. تمام تلاش ­های کنفوسیوس هم معطوف به احیای سنت ­های گذشتگان بود. وی می­ گوید:«من اهل ابتکار نیستم، بلکه صرفا گذشته را انتقال می ­دهم، چون به فرهنگ گذشته ­ی خود باور دارم و شیفته ­ی آن هستم». و در نهایت این­که، ادبیات چینی ادبیات واقع نگر و رئالیستی است که بازتابی از زندگی واقعی و شرایط اجتماعی مردم این سرزمین است و از هرگونه خیال اندیشی و رؤیا بافی به دور است.

داستان­های ادبی چینی که از دیر باز مورد استقبال مردم واقع شده است، بر پنج دسته ­اند:

1- حکایت ­های تاریخ هم­چون«افسانه­ های سه پادشاهی( San Kuo Yin Yi).»

2- داستان­ هایی که بیانگر وضعیت اجتماعی است، مانند«رؤیای عمارت سرخ(Hong Luo Meng).»

3-قصه ­های پر ماجرا مانند«گزارش کناره ­ی آب(Shui Hui Chuan).»

4-قصه های جن و پری، هم­چون«قصه ­های غریب لیائوجای(Liu Chai Chi Yi).»

5-مطایبات، مانند«ملت ­های دانشوران(Jo Lin Wai Shih).».

لب آب (Water Margin) که با نام یاغیان مرداب (The Outlaws of the Marsh) نیز شناخته می‌شود – اثری از شی نائی نان – انتشاریافته در قرن ۱۴ میلادی – در دهه‌ی ۶۰ سریالی اقتباسی از این اثر با عنوان «جنگجویان کوهستان» از شبکه ۱ پخش شد

بنابراین، می­ توان گفت، در آثار ادبی چین، نویسنده در پی ستایش قهرمانان یا شرح داستان عشقی و یا ترسیم مسایل خارج از واقعیات زندگی اجتماعی نیست، بلکه در توصیف طبیعت و فضایل اخلاقی مردم و شخصیت­ های حکیم و فرزانه است. داستان«رؤیای عمارت سرخ» که نمایی است گسترده از زندگی خانوادگی چینی، از اصل ازلی داستان آغاز می کند و سپس به نرمی به سوی ماجراهای زمینی روی می­ آورد، اما همواره حضوری روحانی بر آن سایه افکنده است و سرانجام در پایان غمناکش قهرمان زن آن دل شکسته جان می­سپارد و داستان چنین پایان می ­پذیرد:«این است حکایت غم/ و نیز حکایت خواب و خیال/ زندگی خوابی بیش نیست؛/ بر جنون انسان خنده مزن.»

از دیگر ویژگی­ های ادبیات چینی، قدرت آن در بیان احساس ظریف و صمیمانه از طبیعت است. نویسندگان چینی هم­چون نگارگرانشان،در وصف نماها و چشم اندازهای طبیعت، بی مثالند و چشمی برای مشاهده و نقش و نگار طبیعت دارند که در ادبیات هیچ ملتی یافت نم ی­شود. عشق به طبیعت در ادبیات چینی موج می ­زند. به نظر می­رسد این گرایش به طبیعت در خلق آثار ادبی، متأثر از طبیعت ­گرایی آیین تائویی(←آیین بومی تائو) است و هدف نهایی در ادبیات چینی، رسیدن به هماهنگی میان انسان و طبیعت است.

شعر در ادبیات چینی

شعر چینی، جوهر احساس و معنا و عشق پرشور به طبیعت است که با کاراکترهای پرمعنای خط چینی فشردگی و کوتاه گویی شگفتی دارد. از این رو، هیچ ترجمه­ ای نمی ­تواند حق شعر چینی را ادا کند. شعر چینی با غزل آغاز شد و با مرثیه ­ی چو­یوان راه کمال پیمود و در دوره ­ی تانگ(← سلسله تانگ) به اوج رسید و در میان شاعران سلسله تانگ(619-907 م.)، لی بو(Li Bu)(701-762 م.) بزرگترین به شمار می ­رود.

در غزل «تنها نوشی در مهتاب» وی که از شاهکار شعر چینی به شمار می ­رود، چنین آمده است:«خرمنی گل، قدحی شراب: دریغا که در زیر چفته بند، هم­نشینی ندارم./ ماه پرتوش را بر من و بر جام می­ افکند/ و سایه ام آشکار می­کند، که درین بزم سه تن هستیم.».

وانگ­وی(Wang Wei)(699-759 م.) در شعری می­ گوید:«زاویه­ ی من در نیزار/ در قلب نیزار است،/ تنها می­نشینم و عود می­نوازم و ترانه می­سرایم./ هیچ­کس نمایان نیست/ جز ماه پرتو افشان.»

شعر چینی هم همان آرامش و متانت و آهنگی را دارند که در نقاشی­ های چینی آرام و هماهنگ به چشم می­ خورد. لذا، شعر چینی به همان اندازه که خالی از هیجان و فنون بلاغت و طول و تفصیل است، سرشار از ظرافت و دلنشینی و صمیمیت ظرافت طبع و نازکی خیال است. شعرهای کلاسیک در هر مصرع پنج یا هفت کلمه­ ی یک هجایی دارد که کمال صورت و وحدت حالت را نشان می ­دهد.

شاهکارهای ادبیات چینی

در تاریخ ادبیات چین، آثار نفیس و ماندگار زیادی خلق شده است. چهارکتاب که به عنوان مهم ­ترین شاهکارهای ادبی و پایه­ ی اصلی ادبیات این کشور به شمار می­روند، عبارتند از: 1- خونگ­ لو مِنگ(Hong Lou Meng)(رؤیاهای عمارت سرخ)؛ 2- سَن گووِ یان­ای(San Guo Yan Yi)؛ 3- شی یوجی(Xi Yu Ji)؛ و 4- شون خوی جُوان(Shui Hu Zhuan). این آثار در میان روشنفکران و ادبای چینی از جایگاه خاصی برخوردار بوده و مورد علاقه و احترام عموم مردم قرار گرفته­ اند. این کتاب­ ها، تا کنون بارها از سوی ناشران مختلف این کشور به چاپ رسیده و به زبان ­های مختلفی نیز ترجمه شده­اند. تأثیر این شاهکارهای ادبی در رشته­ های مختلف هنری بسیار زیاد بوده و هنرمندان و نمایشنامه نویسان چینی با الهام گرفتن از این شاهکارها، آثار هنری فراوانی خلق کرده اند. که معرفی مختصری از این آثار به شرح زیر است.

1-    خونگ لو مِنگ یا رؤیاهای عمارت سرخ، ابتدا توسط دونفر به نام­های چائو شیوچین(Cao Xiu Qin)(1716-1764) و گائو اِ(Gao E) نوشته شده و در سال 1973 از سوی اداره­ی نشریات ادبیات خلق چین در پکن در چهار مجلد چاپ و منتشر شد. این مجموعه، از حدود 107/1 میلیون نویسه­ ی چینی تشکیل شده و دارای 120 فصل است که 80 فصل آن توسط چائو شیوچین در اواسط قرن هجدهم میلادی نوشته شده و عنوان اصلی آن«شی تووجی(Shi Tou Ji)»(یادداشت سنگ) بود. این رمان‏نویس چینی در خانواده‏ای بسیار ثروتمند به دنیا آمد. اما فاجعه‏ ای که برای خانواده ­اش پیش آمد، دارایی‏شان به یغما رفت. چائو شیو چین در پکن در فقر و تهیدستی‏ می‏زیست که رمان معروف خود را به نام«رؤیاهای عمارت سرخ»در سال های آخر عمر خود به رشته تحریر درآورد. این اثر که در ادبیات‏ چینی بزرگترین رمان دانسته‏ شده، در اواخر قرن هجدهم، با اضافه کردن 40 فصل دیگر توسط اشخاص دیگری به نام­های«گائو اِ» و «چِنگ شی­یوان(Cheng Shi Yuan)»، به نام خونگ لومِنگ تغییر نام یافت. در این رمان وقتی به نیروها و دنیای ماوراءطبیعی اشاره می‏شود، موضوع داستان به روشنی رنگ و بوی بودیسم پیدا می­کند.

در این کتاب تاریخ ظهور و سقوط 4 خاندان اشرافی وابسته به امپراتوری به نام ­های«جیا»، «وانگ»، «شی»، و «شیووِ»(Jia, Wang, Shi, and Xiue) توصیف شده و داستان عشق میان جیا بائو یو و لین دِیو و شیو بائو چَی[i] بیان گردیده است. در این کتاب تمامی جنبه ­ها و ویژگی ­های یک جامعه ­ی فئودالی در چین باستان، شامل مسایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، هنری مذهبی، اخلاقی، آداب و رسوم اجتماعی، مسایل ادبی، ستاره شناسی، اطلاعات جغرافیایی، دانش و علوم پزشکی، و... مربوط به آن دوران به ­صورت کامل و مشروح بیان شده و درواقع، دایره المعارف جامعی از جامعه ­ی فئودالی چین به شمار می­رود. در این رمان خواندنی، اضمحلال و رو به زوال بودن جامعه­ ی فئودالی که بیش از دو هزار سال در چین حاکم بود، پیش بینی شده و آهنگ وداع آن راسروده است.

باتوجه به جامع نگری موجود در این کتاب، تا کنون بارها داستان ­های آن به­صورت اپرا، باله، تئاتر، فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی از سوی نویسندگان و کارگردانان نمایشی و سینمایی اجرا شده و از سوی مردم چین و سایر کشورهایی که در آن­جا زبان چینی رایج است، با استقبال فراوانی روبه رو شده است. از این اثر تا کنون 3 ترجمه­ی مختلف به زبان انگلیسی صورت گرفته و در فرهنگستان ملی هنر چین، مؤسسه­ ی ویژه­ای برای تحقیق و پژوهش پیرامون مسایل مختلف ادبی و هنری مجموعه­ ی خونگ لو مِنگ تأسیس و تعدادی از پژوهشگران ادبی چین در این مؤسسه به پژوهش می­پردازند.

2- «سَن گووِ یان­ای» یا (داستان جنگ­های سه کشور)، دیگر شاهکار ادبیات چینی به شمار می­رود که توسط شخصی به­نام لوو گوانگ­جونگ(Luo Guang Zhong) نوشته شده و در سال 1981از سوی اداره­ ی نشریات ادبی و هنری رودخانه­ ی یانگ­تِسِه در دو جلد و با حدود 675 هزار کاراکتر(واژه) چینی به چاپ رسیده است.

در این اثر، داستان جنگ­های سلسله ­ی سه پادشاهی چین که در دوران سلسله­ ی خَن شرقی(25-220 پیش از میلاد) در این سرزمین به وقوع پیوسته، تشریح شده است. پس از دوران خَن شرقی، سرزمین متحد چین به 3 کشور«وِی»، «شو»، و «وو» تقسیم و درگیری یک جنگ داخلی طولانی مدت شد که 60 سال به درازا کشید. پادشاهان 3 گانه هرکدام دارای فرماندهان نظامی شجاع و کار آزموده بودند که با عقل و درایت خود این جنگ عظیم و هولناک را هدایت می­کردند. در میان این فرماندهان، جوگه لیانگ(Zhu Ge Liang)، مشاور و فرمانده نظامی کشور «شو» از نظر استعداد و شایستگی نظامی بر فرماندهان سایر کشورها برتری داشت و ارتش کشورش را در مقابل نیروهای کشورهای«وِی» و «وو»، به درستی فرماندهی و هدایت کرده و بارها طعم تلخ شکست را به آن­ها تحمیل کرد. جوگه لیانگ، در طول تاریخ به خاطر لیاقت و خرد قابل ستایشش، همیشه از سوی مردم این سرزمین، نماد شجاعت و خرد تلقی شده است. این مجموعه به عنوان دایره المعارف فنون نظامی وجنگی چین باستان به شمار می­رود.

3-«شی یوجی» یا(سفرنامه­ ی غرب)، موفق ترین داستان افسانه ­ای در تاریخ چین به­ شمار می­آید. این اثر توسط شخصی به­نام«وو چِنگ­اِن(Wu Cheng En)» در دهه­ ی هفتاد از قرن شانزدهم میلادی تألیف و در سال 1980میلادی در 3 جلد از سوی اداره­ ی نشریات ادبی خلق با حدود 844 هزار کاراکتر(واژه) چینی چاپ و منتشر گردید.

این مجموعه­ ی ادبی که در اواسط دوران سلسله مینگ نگاشته شده، یک افسانه­ ی کلاسیک چینی به شمار می­رود. در این کتاب داستان سفر 4 نفر معلم و شاگرد به نام­ های«تانگ سِنگ(Tang Seng)»، «سون وو کُنگ(Sun Wu Kong)»، «جو با جیه(Zhu Ba Jie)»، و «شا سِنگ(Sha Seng)» به مناطق غربی برای به دست آوردن کتاب مقدس بودایی(← آیین بودا )، بیان شده است. این مسافران در طول سفر خود با تلاش و کوشش فراوان بر دشمنان و مشکلات فراوانی هم­چون دیوها، شیاطین، اجنه و اهریمنان، که می­خواستند به کتب مقدس دست یابند، و سختی راه و بی آبی و تشنگی و گرسنگی چیره شده و سرانجام کتاب مقدس را همراه خود به سرزمین چین آورده و مورد ستایش امپراتور سلسله ­ی تانگ قرار گرفتند. برخی از داستان­ های این مجموعه هنوز هم در میان مردم عادی رایج بوده و سون وو کونگ نمادی از شجاعت و سلحشوری به شمار می­آید.

4- «شوی خو جُوان» یا(یادداشت ­های قهرمانان شوی خوی)، دیگر مجموعه­ ی مشهور از شاهکارهای ادبی چین است که توسط دو نفر به نام ­های «شی آی اَن( Shi Ai An)»و «لوو گوانگ جونگ(Luo Guan Zhong)» تألیف و در سال 1975 از سوی اداره­ ی نشریات خلق شانگهای در 3 جلد و با حدود 964 هزار کاراکتر( واژه) چینی چاپ و منتشر گردیده است.

در این مجموعه داستان قیام­ های کشاورزان علیه سلسله­ ی سونگ به تصویر کشیده شده است. در اواخر دوران حاکمیت سلسله­ ی سونگ، شورش ­های دامنه داری از سوی کشاورزان به رهبری شخصی به نام«سونگ جیانگ(Song Jiang)» در سرتاسر چین علیه امپراتور حاکم به وقوع پیوست که عمدتا در ناحیه­ ی «شووی بو لیانگ شان(Shui Bo Liang Shan)» در استان شاندونگ امروز به وقوع پیوست و از همه­ ی قیام ­ها مهم ­تر و مشهور­تر بود. در این کتاب داستان مقاومت کشاورزان به ویژه 108 قهرمان آن روز علیه دودمان سونگ و حاکمان مستبد محلی تشریح شده که بسیاری از این داستان­ ها هنوز هم در میان عامه­ ی مردم رواج دارد و منشأ خلق آثار ادبی و هنری فراوانی اعم از نظم و نثر و نقاشی و خوشنویسی شده است[ii].

افزون بر کتاب های فوق دو اثر مهم ادبی دیگر سرزمین چین به شرح زیر هستند:

5- «شی جین» یا نخستین کتاب سرودها

در قرن هفتم قبل از میلاد، در چین نخستین کلیات سرودهای چینی به­نام «شی جین»، یعنی مجموعه ­ی سرودها منتشر شد. این کتاب دربرگیرنده­ ی حماسه ها، اشعار طنز، مثنوی­ های عاشقانه، سرودهای جنگی، ستایش، سرودهای اعیاد ونغمه­ های مردمی است. گرچه نویسندگان و سرایندگان آن افراد مختلفی بودند، ولی این اثر چند صد سال پیشتر از «حماسه­ ی هومر» یونانی تنظیم شده است.

در «کتاب سرودها»، که نخستین کلیات سرود در تاریخ چین به­ شمار می رود، مجموعا 305شعر وسرود وجود دارد که طی بیش از 500 سال از اوائل سلسله­ ی امپراتوری «جو»ی غربی در قرن 11پیش از میلاد، تا اواسط سلسله های بهار وپائیز در قرن 7 پیش از میلاد سروده شده و جمع آوری گردیده است. اشعار این کتاب که از سه طریق گردآوری شده است، شامل اشعار«پند آمیز و حکمت­ ها» است که توسط شاهزادگان و مقامات عالیرتبه­ ی دربار پیرامون اندیشه­ های حکمت آمیز فرزانگان خردمند و یا در ستایش فضایل امپراتور است و«یا(Ya)» نام دارد؛ بخش دیگر به نام«گوو فِنگ(Guofeng)» یا سروده­ های عامیانه است که توسط درزاریان از میان عامه ­ی مردم جمع آوری شده که بیانگر خواسته­ ها، آرزوها، و آمال مردم است و پادشاه از طریق همین سروده­ ها پی به مسایل و مشکلات مردم می­برد؛ و بخش آخر«سونگ(Song)» نام دارد که اشعار سروده شده برای آیین ها و مراسم قربانی در این بخش جای دارد. در بخش«یا» 105 آهنگ رایج در دربار و پایتخت سلسله­ ی امپراتوری«جو» و در بخش«فِنگ» 160تصنیف مردمی مورد استفاده در این شاهزاده نشین و در بخش«سونگ» که معنای چینی آن ستایش است، جمعا 40ترانه از جمله سرود مراسم مذهبی قربانی و سرود حمد و آهنگ­ هایی وجود دارد که هنگام عبادت امپراتور در معابد برای ستایش از خدمات برجسته و توان بالای نیاکان وغرور و تکبر دیوها خوانده می­شد، را دربرگرفته است. این اشعار هرکدام همراه با موسیقی خاص خود قرائت می ­شدند.

در این کتاب از لحاظ شکلی، عمدتا  هربیت شعر از چهار کلمه­ ی چینی ترکیب شده است. البته اشعار دوکلمه ­ای، سه کلمه­ ای و حتی مرکب از کلمات 9 واژه­ای نیز دیده می­شود. دراین سرودها نویسه­ های تکراری، با حروف هم­نوا و یا با قافیه­ ی تکراری، فراوان استعمال شده است. این مساله تنوع سرودها را بیشتر کرده و آهنگ و موسیقی آن­ها را خوش­نوا­تر ساخته است.

اگرچه در میان مردم معروف است که این اشعار متعلق به کنفوسیوس است، ولی نویسندگان این سرودها از قشرهای مختلف جامعه از جمله زحمتکشان، سربازان و اشراف و افرادی­ که وضعیت مشخصی ندارند بوده­اند. بعد­ها این کتاب به­ تدریج به کتاب درسی متداول در میان اشراف تبدیل و فراگیری آن برای شخصیت­ های طبقات مرفه ضروری شد. کنفوسیوس دانشمند معروف چین برای کتاب «شی جین» ارزش فوق العاده­ای قائل شد. وی گفته است:«اگر شی جین را نیاموزید، حرفی برای گفتن نخواهید داشت.» درواقع، کتاب«شی جین»، گوهر درخشان ادبیات چین باستان و نشانه ­ی پیشرفت و تعالی آن به شمار می­رود.

مضامین آن همه ­ی ابعاد زندگی اجتماعی مردم در چین در قرن هفتم پیش از میلاد هم­چون کار و عشق، جنگ و بیگاری، ظلم و ستم و مقاومت، عادات و رسوم ازدواج، مراسم یادبود بزرگداشت راه نیاکان و جشن ­ها و میهمانی­ ها، حتی مسایل مربوط به ستاره شناسی، جغرافیا، جانوران و گیاهان و غیره را در برمی­گیرد. زبان«شی جین»، سند مهمی برای تحقیق و مطالعه­ ی زبان چینی در قرن­ های 11تا 6 پیش از میلاد بشمار می­ رود.

نیز نگاه کنید به زبان و ادبیات چینی؛ ادبیات باستان در چین

پاورقی

[i] - Jia Bao You, Lin De You, and Xiue Bao Cai

[ii] - سریال­ های تلویزیونی «لیانگ شان پو» و «سلسله های هم ستیز» که از این شاهکارهای ادبی اقتباس و از سوی تلویزیون دولتی چین تولید شده است، در سال­ های گذشته از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نیز پخش شده است.