تاسیس خانات قزاق و آبلایخان
تأسیس خانات قزاق و آبلایخان
تأسیس خانات قزاق در سال های 1474 1465 یکی از مراحل مهم تاریخ خلق قزاق بود که در نتیجه آن ، طوایف قزاق که تابع خانات گوناگون بودند گرد آمده قلمرو قومی مشترکی را ایجاد و بدینوسیله فرایند شکل گیری قزاق به عنوان خلق تکمیل شد
در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجري طوایف اویرات مغولستان غربي تا حد زیادي قدرت یافته در صدد گسترانیدن قلمرو خود برآمدند .در سال 1635 م. اتحادیه طوایف اویرات تأسیس گردید .این اتحادیه "ژونگار " نامیده شد و اشراف فئودال ، موسوم به خونتایجی آن را رهبری می کردند و در سالهای ۷۰ قرن ۱۷ فرمانروای ژونگار ، خالدان ، به اطراف خود یورش آورد . آنان سین کیانگ جنوبی را اشغال نموده به سوی غرب با لشکریان فراوان حمله آورده ، خانات قزاق و طوایف قرقیز را در معرض خطر قرار دادند . در آغاز قرن 18 قزاقها و تمام خلقهاي سین کیانگ مبارزه اي خستگی ناپذیر علیه فئودالهاي ژونگار براه انداختند .این اشراف در بهار سال ۱۷۲۳ با سپاهی انبوه بر خلق قزاق که در دره رودخانه تالاس با آرامش زندگی می کردند ناگهان هجوم آورده آنان را دچار مصیبتی سنگین ساختند . ژونگارها پایتخت خانات قزاق ، ترکستان و شهر تاشکند را اشغال کرده دست به چپاول و تاراج زدند. قزاقهای این منطقه با ترک سرزمین آباء و اجدادی به سوی بخارا کوچیده ، گرسنه و پابرهنه سرگردان شدند . بخشی از قزاقهای " اولوژوز " و " اورتاژوز " مجبور شدند گروگان سپرده باج بپردازند و مدتی تابع فئودالهای ژونگار شوند.قزاقهای اردوي کوچك " کیشه ژوز " بسوي غرب عقب نشیني کرده به تابعیت حکومت تزاري روسیه درآمدند .آبلاي خان 39
قزاق که پرچم پرشکوه مبارزه علیه هجوم فئودالهای ژونگار را برافراشت ، با استفاده از کشمکش هاي شدیدي که بین خود آنان بوجود آمده بود ، به پیروزی بزرگی دست یافت و اغلب سرزمینهای اشغالی را پس گرفت .او خان بزرگ قزاقها ، اردوی میانه و اردوی بزرگ و بخشی از قبایل اردوي کوچك را زیر فرمان خود در آورد .با اینهمه خطری که از جانب فئودالهای ژونگار بر خلق روی آورده بود ریشه کن نشده بود در سالهای ۱۷۷۵ -۱۷۵۵ م. دولت چین فتنه ژونگار را سرکوب کرد . بدینسان خطر زائل شد . آبلاي خان قزاق این اقدام را تأیید و در آن همدستی نموده بود . او به سرکردگی از طرف قزاقهای تابع خویش با اعلام ( ظاهري ) تابعیت از کشور چین نامه ای ارسال داشته و به پکن سفیر روانه کرد . حکومت چین این سفیر را پذیرفته آبلای را به عنوان خان قزاق به رسمیت شناخت . گویا آبلاي خان عین همین موضع را در قبال دولت روسیه اتخاذ نموده از سوی روسها نیز مقام وي به رسمیت شناخته شد. در سالهای ۶۰ قرن ۱۸ ، بنا بر تصویب حکومت چین ، قزاقها شروع به بازگشت به سرزمینهاي اجدادی خود ، واقع در مناطق آلتاي ، تارباغاتاي و ایله کردند . خلق از جنگ دراز مدت رهائی یافته زندگی آرامی در پیش گرفت . دولت ، طبق پیشنهاد آبلاي خان در قولجا ، شاوشك ، اورومجي و قوبدا براي قزاقها بازار تجاري ویژه باز کرد .هر سال در موسم تابستان و پائیز قزاقها احشام و محصولات دامی خود را به این بازار عرضه کرده ، پنبه ، ابریشم ، چاي ، غلات و کالاهاي دیگر را خریداري مي کردند.بر اساس همین بازارها شهرهاي اورومجي ، قولجا و شاوشك ساخته شده و توسعه یافت .این بازارهای تجاري نقش بسیار مهمي در تقویت روابط اقتصادي و فرهنگی قزاقها با ایلات داخلی چین ، توسعه دامداری و کشاورزي و تأمین احتیاجات زندگی خلق داشت . در پایان قرن ۱۸ حکومت وقت چین به تدریج ضعیف شده و امکان توجه به سوی غرب را نیافت . در این هنگام حکومت تزاري روس به داخل دشت قزاق و آسیای مرکزي نفوذ نموده شروع به الحاق این سرزمینها به خود کرد . حکومت تزاری در سال ۱۸۴۸ خانات قزاق را منحل ساخته و خلق قزاق را تابع نظام حکومتي خود نمود .در سالهای ۱۸۸۳ - 1864 حکومت تزاری روس حکومت چین را به امضای تعداد زیادي قراردادهاي تبعیض آمیز مجبور ساخت . طبق این عقود مرزهای دو کشور چین و روسیه مشخص شد . بدینسان قزاقها تبدیل به ملتی وابسته به دول چین و روسیه شدند
تماس میان روسها و قزاقها که از سده شانزدهم آغاز شده بود ، پس از اعلام تحت الحمایگی به نحو فزاینده ای عمیق تر گردید و قزاقها روز به روز بیشتر به مدار روسها کشیده شدند.قزاقها در نیمه دوم سده هجدهم در تلاش برای مقاومت بر ضد چنین وضعی چندبار قیام کردند ، لیکن تا اواسط سده نوزدهم سرزمین آنها ( به استثنای بخش خاوري آن که تابع امپراتوری چین بود ) کاملا زیر سلطه روسیه در آمد . حکومت روسیه در سال ۱۸۵۴ در " ورنوي " ( آلماتی فعلی ( یک پادگان نظامی مستقر کرد . رفته رفته مهاجران روسی در قزاقستان ظاهر شدند و قزاقها را از مالکیت بیشتر اراضی حاصلخیز و مراتع وسیعشان محروم ساختند .در 40
آغاز سده نوزدهم بخشی از اردوي کوچك از تنه اصلي منشعب شده و اردوي جدیدي به نام اردوي بوکي یا اردوي دروني تشکیل داد.
بر اساس مطالبی که در کتب تاریخی و مخصوصا در تاریخ رشیدی و جامع التواریخ نقل شده است سلسله خانات قزاق به شرح زیر نقل شده است.
| 1466 -1480 |
| 1480-1511 |
| 1511-1522 |
| 1522-1523 |
| 1523-1533 |
| 1533-1538 |
1533-1537 1533-1535 1538-1580 1581-1582 1586-1598 1598-1628 1628-1643 1643-1652 1652-1680 1680-1715 1715-1718 1718-1729 1771-1781 1841-1847
جانی بیک خان KaHu6eK-xaH بروندوک خان BypyHIyK-xaH قاسم خان KacIM-xaH ماماش خان MaMa-xaH طاهر خان Taxup-xaH بویداش خان Byiia-xaH توتوم خان TyryM-xaH احمد خان AxMaT-xaH
حق نظرخان Xax-Ha3ap-xaH شیتای خان IIIraii xaH توکیل خان TayeKeIb-xaH اسیم خان EcuM-xaH
جانی بیک خان KaHu6eK-xaH
سالکام جهانگیر خان CauxaM )KaHTHup-xaH باتیر خان BaTIp-xaH تاوک خان Tayxe-xaH کائیش خان KaiibIII-XaH بلات خان BoaT-xaH آبلای خان A6bLJIaii xaH
کنساری قاسمولی (کن خان) KeHecapI KacbIMyJIHI (KeHe-xaH)
ژوز بزرگ IIpaBTeIH Crapuero xy3a
1718-1730 1730-1740
KapT-A6yJIxaiip-xaH KoJI6apIc-xaH
ژوز وسط IIpaBTeI CpexHero xy3a
| CaMexe-xaH | 1719-1734 |
| A6JIMaM6eT-xaH | 1734-1771 |
| 41 | |
| 1771-1781 |
| 1781-1819 |
| 1781-1784 |
| 1815-1817 |
| 1821-1824 |
| A6LLIaii xaH |
| Ya-xaH |
| Iaiipa-xaH |
| Boxeii-xaH |
| Ty6aixyJma-xaH |
ژوز کوچک IIpaBuren Mauero xy3a
1718-1748 1748-1786 1786-1791 1791-1794 1796-1797 1797-1806
| 1806-1810 |
| 1812-1824 |
| 1731-1748 |
1748-1785 1785-1790 1790-1791 1791-1806 1806-1816 1816-1821 1800-1812 1812-1815 1815-1823 1823-1845 1845-1847
فرهنگ و تمدن کهن:
| A6yJIxap xaH |
| A6yJIxap xaH |
| HypaII-xaH |
| KapMyxaM6eT-xaH |
| EpaJII-xaH |
| ECM-xaH |
| AiiIyaK-xaH |
| KaHTope-xaH |
| IIIepra3bI-xaH |
| Bapax-xaH |
| baTIp-xaH |
| BaiipaMyK |
| ECM-xaH |
| A6Ira3bI-XaH |
| Kaparaii-xaH |
| ApIHTa3bI-XaH |
| Boxeii-xaH |
| IIurai-xaH |
| KaHTHp-xaH |
| Caxu6-Kepeii-xaH |
کشف قدیمی ترین ابزارهای سنگی در جنوب قزاقستان، قلم حکاکی، پیدا شدن فن آوری کار با استخوان و شاخ حیوانات که از آنها ابزارهای زیادی مانند نیزه و ایزار شکارساخته می شده است، در قزاقستان جنوبی تا غرب
42
از چولاک-کورقان و بدست آمدن ابزارهای ماهیگیری در نزدیکی کوه پایه های کوبیک داغ تا نشانه هایی از استخراج معادن و کار ماهرانه با فلزات مس، طلا و سرب توسط مردم ساکن در سرزمین قزاقستان کنونی در قرنهای قبل از میلاد تا قرون هفتم و هشتم میلادی و تاریخ بجای مانده از شهرهای قرون وسطایی شهرهای تاراز ، تالخیر، اوترار ، کدر، کولان، ژاموکات و شهرهای مدفون شده ی بوریژار و بوبرووس و توران همه حاکی از وجود فرهنگ و تمدن دیرپا در قزاقستان کنونی از زمان های دور می‌باشد.
ساختمانها، آرامگاه ها، مساجد و دیگر بناها در شهرها و استپ ها با معماری خاص متناسب با فرهنگ قومی و محلی مردم این منطقه و هنرهای کاربردی، هنرهای تزیینی و مجسمه سازی در قرون هفتم و هشتم وجود تالاردر قصر ژاموکات با نقاشی هایی از اشکال هندسی به رنگهای قرمز و زرد و آبی و دیوارهای منبت کاری و گچ کاری شده و وجود معابد بودایی با تزیینات هنری همه حاکی از وجود فرهنگ، هنر و تمدن متناسب با دوره های گذشته می باشد.
عبور جاده ابریشم از مناطق قزاقستان از جمله عواملی بوده است که خواه ناخواه تا حدی فرهنگ و تمدن را برای این خطه به ارمغان آورده است در دوره های بعد از زمان دوران باستان ظهور شهرهای ترکستان در جنوب قزاقستان، فاراب یا اترار که شهری کهنه در کرانه ی باختری سیر دریا و در مسیر جاده ابریشم واقع شده است، کورگان ایسیک در جنوب شرقی قزاقستان در فاصله کمتر از ۲۰ کیلو متری بالگار و نزدیک ایسیک که مربوط به ۳ تا ۴ قرن پیش از میلاد بوده است و در سال ۱۹۶۹ کشف شده است نیز از جمله مواردی است که نشان از فرهنگ و تمدن در دوره های مختلف در سرزمین قزاقستان می باشد.