مكاتب و مدارس شوروی در تاجیکستان

6-1-11. مكاتب و مدارس شوروي

پس از پيروزي انقلاب اكتبر 1917 در كشور تركستان، كميسارياي معارف خلق تأسيس شد كه تقريباً تمام مراكز آموزشي را تحت پوشش قرار مي‌داد. بر اساس فرمان شوراي كميسارياي خلق تركستان از 29 مارس سال 1918 شوراهاي معارف خلق تأسيس شد كه بر آموزش و پرورش نظارت مي‌كردند.

در ماه ژوئن 1918 كميسارياي معارف خلق تركستان تأسيس شد و بعد از چند روز در شهر تاشكند نخستين انجمن معلمان و كارمندان معارف خلق تركستان تشكيل شد.

بر اساس اساسنامه­ی «مكتب يگانة محنتي جمهوري  فدراسيون روسية شوروي» كه در 16 اكتبر سال 1918 كميتة اجرائي مركزي عمومي‌ روسيه آن را تایید نموده بود، در تركستان مكاتب زحمتكشي تأسيس شد. چنين مكاتبي 9 ساله و داراي دو درجه (يكم و دوم) بود. مكاتب درجة اول كودكان 8 تا 13 ساله و درجة دوم نوجوانان 13 تا 17 ساله را فرا مي‌گرفت كه تحصيل در آنها رايگان بود.

پس از اتمام مكتب درجة اول، نوجوانان مي‌توانستند تحصيل را در مكاتب 7 سالة شهرها، مكاتب جوانان دهات، آموزشگاه­هاي كارخانه‌ها كه آموزش حرفه‌اي 7 ساله نيز مي‌دادند، ادامه دهند. در زمينة مكاتب درجة اول دانشكده‌هاي فنی تأسيس شد كه دورة تحصيل در آنها 4 ساله بود. در زمينة كلاس­هاي 8 و 9 مكاتب درجة دوم، مكاتب آموزش حرفه‌اي و آموزشكده‌ها تشكيل شد.

در ماه نوامبر 1918 كميسارياي معارف خلق تركستان نخستين طرح آزمايشي آموزشي را به مراكز آموزشي ارسال كرد كه در آن آموزش زبان مادري و رياضي (هفته‌اي 6 ساعت) اولويت داشت. در برنامه همچنين آموزش زبان روسي، طبيعت‌شناسي، تاريخ، جغرافيا، سرود و ورزش نيز در نظر گرفته شده بود. برنامة آزمايشي آموزشي براي مكاتب درجة اول در سال تحصيلي 1918 - 1919 چنين بود:

جدول شماره 21- برنامة آزمايشي آموزشي براي مكاتب درجة اول در سال تحصيلي 1918 - 1919

	نام درس‌ها	مقطع			جمع
		اول	دوم	سوم
1	زبان مادري	6	6	6	18
2	رياضي	6	6	6	18
3	تاريخ	-	2	2	4
4	جفرافيا	-	2	2	4
5	طبيعت‌شناسي	1	2	2	5
6	زبان دولتي	-	3	3	6
7	سرود	1	1	1	3
8	صنايع دستي	1	2	2	5
9	نقاشي	3	1	1	5
10	ورزش	1	1	1	3
	جمع كل	19	26	26	71

3

در رابطه با برنامه­ریزی بايستي گفت كه از سال تحصيلي 1923-1924 برنامة تكميلي آموزشي مكاتب تهيه گرديد و به اجرا گذاشته شد.

ماه ژانوية سال 1919 قرار كميسارياي معارف خلم تركستان مبني بر تحصيل مختلط پسران و دختران صادر گرديد. در سال تحصيلي 1921-1922 كميسيون علمي ملي ازبكي، قرقيزي، تركمني و تاجيكي براي تأليف كتب درسي تأسيس شد(شكوراف ، 1969: 32).

نخستين مكاتب شوروي در ديگر شهرهاي تركستان در خجند، اوراتپه، كان بادام و اسفره در سال 1918 تشكيل شدند كه تا آخر سال 1918 تعداد آنها در شمال تاجيكستان كنوني 15 باب را تشكيل مي‌داد. سال 1919 در نخستين مكتب شوروي كان‌بادام كه سال 1918 تشكيل شده بود، حدود 100 نفر تحصيل مي‌نمودند.

در ابتداي سال تحصيلي 1918-1919 در اويزد خجند 37 مكتب ابتدايي شوروي فعال بود كه از اين تعداد 4 مكتب براي روس‌ها، 1 مكتب براي يهوديان و مابقي براي مردم محلي اختصاص داشت. در اين مكاتب، نخستين مكتب براي دختران محلي نيز تشكيل شد(عابداف، 1965: 17). در سال 1919 در اويزد اوراتپه 15 مكتب درجة 1 و 2 فعال بود كه 315 نفر در آنها تحصيل مي‌نمودند.

در ماه ژانوية سال 1919 در شهر خجند براي اهالي محلي دوره‌هاي شبانه تأسيس شد كه در آنها صرف و نحو زبان ازبكي، رياضيات، تاريخ و دورة «تبليغ براي حكومت شوروي» تدريس مي‌شد. همان سال در خجند دانشكدة كارگري تشكیل شد و پس از يك سال به مكتب درجة دوم تبديل شد. در ابتداي سال 1919 در اوراتپه 15 مكتب ابتدايي فعال بود كه در آنها 315 نفر تحصيل مي‌نمودند. تا آخر سال 1919 تعداد مكاتب شمال تاجيكستان كنوني به 73 باب رسيده بود.

تا اول ژوئن سال 1920در اويزد خجند 61 مكتب تأسيس شد كه 54 مكتب براي مردم محلي و 6 مكتب براي اروپائيان بود. از اين تعداد 21 مكتب در روستا فعاليت مي‌نمود. در كل مكاتب اويزد 4270 نفر تحصيل مي‌كردند كه 141 معلم به آنها آموزش مي‌داد(رجب­اف، 1964: 15).

طبق گزارش كميسارياي معارف خلق تركستان در آخر سال 1920 در جمهوري 2022 مكتب درجة اول فعال بود كه در آنها 167875 نفر تحصيل مي‌نمودند. تعداد مكاتب درجة دوم 59 باب و دانش‌آموزان آن 7503 نفر بود.

سال 1922 در كان‌بادام «دار التّدريس» تأسيس گرديد كه به پذيرش فارغ‌التحصيلان كلاس 4 اختصاص داشت كه در برنامة تعليمي آن رياضيات، شيمي، جغرافيا، طبيعت‌شناسي، دين و زبان عربي وجود داشت كه تدريس زبان عربي بعداً حذف گرديد.

از ابتداي سال 1920 در سراسر تركستان، از جمله در شمال تاجيكستان كنوني، نهضت مبارزه با بي‌سوادي شروع به فعاليت نمودند. در تقسيمات کشوری در تركستان 4828 مؤسسة آموزشی فعاليت مي‌نمود.

تا سال تحصيلي 1918-1919 در تركستان چندين دوره 3 و 6 ماهة تربيت معلم فعال بود كه به واسطة آنها 3661 معلم براي مكاتب ازبكي، تاجيكي، تاتاري و روسي فارغ‌التحصيل شده‌اند. طبق اطلاع كميسارياي معارف خلق تركستان از 15 فوريه تا 31 دسامبر سال 1920 تعداد 3814 نفر اين دوره‌ها را به پایان رسانده­اند. از كل فارغ‌التحصيلان سال 1920-21 كه 2673 نفر را تشكيل مي‌دادند، 985 ازبك، 213 تاجيك و مابقي نمايندگان از ديگر مليت‌ها بودند.

سال 1920 در تركستان 7 انستيتوي معارف تشكيل شد كه 6 تاي آن به زبان‌هاي ازبكي و تاجيكي فعاليت مي‌نمود. براي معلم‌هاي مليت‌هاي محلي انستيتوي مخصوص معارف تشكيل شد. تا ماه ژوئن سال 1921 حدود 2 هزار معلم براي دوره‌هاي مبارزه با بي‌سوادي آماده شد.

6

در سال 1922 در تركستان 62 مؤسسة آموزشي حرفه‌اي و تكنيكي، 12 آموزشگاه آموزگاري، 11 آموزشگاه متوسطة كشاورزي، 14 مكتب حزبي، آموزشكده‌هاي طبي، بديعي، موسيقي و ديگر مؤسسات آموزش مخصوص فعال بود كه در آنها 5890 نفر تحصيل مي‌كردند.

در سال تحصيلي 1923-24 در حدود تركستان 4 مؤسسة آموزش عالي داراي 4150 دانشجو وجود داشت. سال 1921 كميسيون فوق‌العادة تركستان با هدف مبارزه بابي‌سوادي تأسيس شد كه به وسیله­ی آن تا 1 آوريل سال 1924 در حدود 447 مكتب براي بي‌سوادان و 28 مكتب براي كم‌سوادان تأسيس شد كه مهلت تحصيل در آنها 6 ماه بود. از مجموع  447 مكتب محو بي‌سوادي، 214 مكتب به زبان ازبكي، 75 مكتب به زبان قرقيزي، 39 مكتب به زبان تركمني، 109 مكتب به زبان روسي و 10 مكتب ديگر براي ساير زبان‌هاي اقليت‌هاي ملي بود. اما براي زبان تاجيكي هيچ مكتبي وجود نداشت و تاجيكان به زبان ازبكي تحصيل مي‌نمودند(شكوراف، 1969: 39).

بعد از فروپاشي حکومت بخارا در سال 1920 و تأسيس جمهوري خلقي شوروي بخارا، كميتة نظارت معارف تأسيس شد كه در هر محل نمايندگان خود را داشت. 15 مارس سال 1921 در شهر دوشنبه شعبة معارف خلق بخاراي شرقي تشكيل شد. ماه ژوئية همان سال نخستين ‌انجمن كارمندان معارف خلق تشكيل شد كه در آن مسائل و مشکلات آموزش و پرورش مورد بررسي جدي قرار گرفته، از كمبود معلمان نگراني وجود داشت. بر اساس فرمان اين انجمن براي آماده نمودن آموزگاران، دوره‌هاي كوتاه‌مدت آموزشي، آموزشكده‌ها و انستيتوي تربيت معلم تأسيس شد.

بعد از توسعه و نوسازي كميتة نظارت معارف در سال 1924 دستگاه اين وزارتخانه از هيأت رئيسه، شعبه‌هاي عمومي، ماليه، تأمينات، تربية اجتماعي، شوراي علمي، كميتة كل سياسي و معرفتي شامل بوده، در شوراي علمي كميسيوني تأسيس شده بود كه به آموزش و حفظ يادبودها و جشنواره­های تاريخي و فرهنگي بخارا اختصاص يافته بود.

9

شعبة اجتماعي داراي دو بخش مؤسسات مكتبي و پيش‌مكتبي بود. كميتة كل سياسي و معرفتي به مبارزه با بي­سوادي نظارت نموده و مكتب حزبي نيز ناظر بر كتابخانه‌ها و قصرهاي فرهنگي، تئاترها، سينماها، انتشارات، موزه‌ها و چاي خانه‌هاي سرخ بود.

پس از غلبة انقلاب در بخارا در حدود 50 مكتب در سطوح مختلف تأسيس شد كه مهمترين آنها طبق خاطرات محمدعلي بلجواني در «تاريخ نافعي»، مكتب سياسي- نظامي در بالاي ارگ عالي، مكتب سياسي در لب حوض ديوان‌بيگي، مكتب «احضار قرض» و «توران تودَسي» در لب حوض خالداربيگي‌جان، مكتب صناعت در منزل اولياقل‌بيگ ديوان‌بيگي، مكتب موسيقي در لب حوض دستورخانه‌چه، در منزل تورة چارجويي، مكتب شمس‌العارفين در لب حوض قاضي‌كلان، مكتب «دارالمعلمين فارسي» در گذر خيابان و غيره بودند. از مشهورترين مدارس بخارا كوكَلداش  («دارالفنون») و مدرسة مير عرب («دارالمدرسين») بود كه تقريباً 300  مدرس و عالم بخارا را به تدريس جذب كرده بود(مختاراف، 1989:  113).

كميتة نظارت معارف در شهر مسكو، خانة معارف را تأسيس كرد كه در آن بيش از 200 نفر براي ورود به مكاتب مختلف روسيه تحصيل مي‌نمودند. همچنين براي تحصيل در آلمان و تركيه در حدود 100 نفر فرستاده شد. رهبر گروه جوانانِ اعزامي به آلمان ميرزا عبدالواحد منظم بود(تبراف،1991: 67).

سال 1923 كميتة نظارت معارف بخارا داراي 43 باب مكاتب درجة يك با 2856 دانش‌آموز، 2 باب مكاتب درجة دوم با 285 دانش‌آموز، 8 باب مكاتب شبانه‌روزي بود. سال 1923 در بخارا 40 مكتب مبارزه با بي‌سوادي داراي 2726 محصل و سال 1924 ،41 مكتب مبارزه با بي‌سوادي داراي 8200 محصل فعاليت مي‌نمود.

در تقسيمات ملي کشوری در ولايات اوراتپه 16، پنجكنت 5، حصار 4، بدخشان 3، كولاب 3، غرم 1 مكتب شوروي فعال بود(شكوراف ، 1969: 54). مكاتب اوراتپه داراي 573 دانش‌آموز و 29 معلم، پنجكنت داراي 704 دانش‌آموز و 6 معلم و بدخشان داراي 75 دانش‌آموز و 4 معلم بودند.