موسیقی در اردن
3 - 9 موسيقي
موسيقي اردن بخشي از موسيقي جهان عرب است و سير تحول آن را بايد در همان موسيقي عرب جستجو كرد. موسيقي عرب با اين كه مستقل و پوياست اما تاريخ آن گوياي آميختگي اين موسيقي با ساير موسيقي هاي محلي و شيوه هاي آنهاست. موسيقي عرب تلفيقي است از موسيقي اعراب شبه جزيره عربستان و موسيقي تمام مردمي كه هم اكنون در مناطق عربي زندگي مي كنند. همانند ساير زمينه هاي هنري و علمي، اعراب متون رومي و آثار هنري را نيز ترجمه كردند و نظريه هاي موسيقي را به خوبي فرا گرفتند.
با وجود اين كه مستندات اندكي درباره موسيقي قبل از اسلام در شبه جزيره عربستان در دسترس است اما مورخان عقيده دارند كه اشكال مختلفي از اين موسيقي قبل از اسلام در شبه جزيره (قرون پنجم و هفتم بعد از ميلاد) وجود داشته است. در دوره اسلامي افرادي هم چون الكندي (اولين نظريه پرداز موسيقي عربي)، ابوالفرج، الغزالي (از فارس) و شفيع الدين تاثيرات بسزايي بر موسيقي عرب گذاردند. اين موسيقي در دوره امپراطوري اسلامي تا سرزمين‌هاي دور افتاده اي هم چون اسپانيا و فرانسه نيز پيش رفت و تاثيراتي بر موسيقي اين نواحي گذاشت.(3)
از آنجا که حيات و هويت موسيقي هر کشور وابسته به طبيعت، تاريخ، ميراث و ويژگي هاي آن کشور است، موسيقي اردن نيز در ميان کشورهاي عربي از وضعيت خاص و متمايزي برخوردار است؛ اردن از جنوب با عربستان، از شرق با عراق، از غرب با فلسطين و از شمال با سوريه هم مرز است که اين موقعيت به حيات موسيقي اردن تنوع و غناي خاصي بخشيده است.
اردن از مناطق صحرايي، دشت ها و مناطق کوهستاني تشکيل شده است؛ صحرا و باديه منشاء موسيقي بدوي و نماد حيات بدوي است؛ در تکرار الحان و امتداد و طولاني کردن برخي بخش هاي ترانه هاي بدوي هجيني(حداء)، سامر (تهليل)، اهازيج (اراجيز)؛ امتداد صحرا و مسير کاروان ها منعکس مي گردد.
در دشت ها و زمين های حاصلخیز نيز ترانه هايي شنيده مي شود که در آنها الهه باران و حاصلخيزي و خداي خود را سپاس گفته و شکر مي کنند که در آنها زندگي و حيات زمين منعکس است همانند:
مرّت ما مرّت مرّت ما مرّت مرود الكحل بالعين جرّت
وطت عالأرض والأرض اخضرّت والورد فتح أحمر اللـونا
1 - 3 - 9 تاريخچه موسيقي و انواع رايج آن؛ جايگاه موسيقي در فرهنگ عمومي
اردن کشوري است باستاني؛ حفاري هاي باستان شناسي که در منطقه عين الغزال در نزديکي امان صورت گرفته نشان مي دهد که اقوام و اجتماعات ابتدايي با عادات و تقاليد و زبان خاصي در آنجا وجود داشته اند.
از جمله قديمي ترين شهرهاي جهان در اردن قرار دارند؛ اريحا و ربه عمون شهرهايي باستاني‌اند. اقوام عبراني بنوجاد به دامنه کوه ربه عمون رفته و با مردم آنجا در آميختند و آيين هاي بت پرستي برگزار کردند که در آنها دختران جوان بنوجاد با آواز دف به دور بت ها مي رقصيدند.
در عهد نبوخذ نصر نيز عموميان شادي هاي خود را با رقص نشان مي دادند. اين آثار بر روي سنگ ها حکاکي شده و مربوط به هزاران سال قبل از ميلاد است.
موسيقي انباطيان که توانستند مناطقي از جمله سوريه را تحت تصرف خود در آورند، ممکن است از مناطق مجاور تاثير پذيرفته باشد. آنها اشعار خود را در زماني که دور آتش مي نشستند يا در صحراي بيکران به تناول غذا مي پرداختند مي سرودند.
اشعار عصر جاهلي متناسب با ذوق، سليقه و احساس آن مردم بود و روميان و ايرانيان بر آن تاثير مي گذاشتند. تمدن روم که با تمدن عرب مناسبتي نداشت، چون جسدي بي روح به گونه اي بيگانه هنوز در میان اين اشعار باقي است.
در دوران مسيحيت سکان منطقه به دين مسيحيت گرويدند و کليساهايي را در نقاط مختلف اردن و فلسطين بنا نمودند. آنان در مراسم ديني خود اغاني و ترانه هاي بسياري مي خواندند. در کليساهاي شرقي نيز الحان متنوعي خوانده مي‌شد.
فلسطين و اردن در زمان امويان و عباسيان شاهد تحولات بسياري بود. اين خلفا قصرها و مساجد بسياري بنا نمودند که امروزه به عنوان نمونه هاي بارز هنر اسلامي شناخته مي شود. امويان آوازه خوانان مدينه و مکه را به دمشق مي آوردند و پول و عطاياي فراواني به آنان مي بخشيدند؛ برخي از اين آوازه خوانان برای خلفا در قصرهايي که در صحراها بنا شده بود آواز مي خواندند؛ از جمله قصر عمره که بر ديوارهاي آن نقش هاي خوانندگان و رقاصان آن دوره نقش بسته است.
عباسيان نيز علاقه وافري به موسيقي داشتند؛ آثار به جامانده از آن دوره شدت علاقه عباسيان به موسيقي را نشان مي دهد. کتاب هايي نيز وجود دارد که موسيقي دانان و خوانندگان شهره آن دوران را معرفي مي کند؛ موسيقي دانان و خوانندگاني که خلفا به آنها افتخار مي کردند. (4)
در زمان حکومت ترکان عثماني که 4 قرن به طول انجاميد، حاکمان عثماني توجهي به نقاط دور افتاده اي چون اردن نداشتند. در نظر آنان اهميت اردن تنها به اين دليل بود که در مسير کاروان حجاج قرارداشت.
ترکان فقط موسيقي عربيي را دنبال مي کردند که در عصرهاي گذشته جريان داشت و موسيقي در اين دوران تنها در زمينه دين و تصوف پيشرفت کرد. (5)
وضعيت موسيقي در اوايل تاسيس دولت اردن توسط ملک عبدالله (1920- 1951) همانند عهد عثماني بود. در اين دوره اردن از کشورهاي مصر و سوريه در زمينه موسيقي تقليدي، قالب هاي سنتي و موشحات و از فلسطين در زمينه موسيقي سنتي صوفيانه تاثير پذيرفت.
شرق اردن که از توجهات و عنايات حکومت و از وجود مراکز بزرگ فرهنگي بي بهره بود همچنان موسيقي بدوي و ترانه هاي روستايي را دنبال مي کرد به طوري که در بسياري از نقاط اردن ترانه هاي سامر و هجين وجود داشت.
پس از سلطه انگليس در سال 1917 فرهنگ اروپاييان بر اردن و فلسطين تاثير گذاشت. در همين دوره گروه هاي يهودي براي تشکيل حکومت وارد فلسطين شدند؛ به اين ترتیب، از آغاز اشغال فلسطين، برخي موسيقي دانان فلسطيني آلات موسيقي اروپايي را شناختند و برخي موسيقي دانان عرب و يهود اولين گروه راديويي را در سال 1936 در قدس تشکيل دادند.
اما موسيقي در شرق اردن کماکان مانند دوره هاي گذشته در جريان بود و فقط برخي موسيقي دانان شرق اردن ترانه هاي سنتي و محلي را از راديو قدس پخش مي کردند.
در سال 1946 ملک عبدالله به عنوان پادشاه اردن تاجگذاري کرد و تلاشهايي براي توسعه حکومت انجام شد ولي متاسفانه پس از دوسال فقط صداي اسلحه و مبارزان به گوش مي رسيد. در اين دوره تنها شاهد تاسيس دارالاذاعــة در رام الله و دو گروه موسيقي ارتش هستيم.
در زمان ملک عبدالله تلاش هاي بسياري براي آباداني کشور و استقرار امنيت و آزادي انجام گرفت. در این دوره مردم در شادي ها و مناسبت هاي اجتماعي بساط موسيقي و رقص را برپا مي نمودند؛ که رقص دبکــة و دحجــة از جمله رقص هاي گروهيست که در مراسم ازدواج انجام مي دادند.
پس از قتل ملک عبدالله در تموز 1951 حکومت به ملک حسين بن طلال ( 1951 - 1999) رسيد. وي در سال 1952 در 17سالگي عهده دار امور حکومتي شد.
حکومت اردن در اين دوره جوانان را ارج بيشتري نهاد و زمينه هاي رشد اقتصادي و فرهنگي اردن فراهم آمد.
در اين زمان حکومت موسسات موسيقي مانند دارالاذاعــة و تلويزيون در امان، خانه موسيقي و گروه رقص محلي را تاسيس نمود. دو مجله افکار و هنرهاي مردمي منتشر شد و وزارت آموزش و پروزش توجه زيادي به موسيقي نشان داد. گروه هاي فرهنگي و هنري متعددي شکل گرفت که مهمترين برنامه هاي آنان هماهنگي فعاليت هاي فرهنگي و موسيقي ، نمايش ها، جشنواره ها، نمايشگاه هاي هنري و مراسم رقص بود.
همچنين در سال تحصيلي 980-1981 در دانشگاه يرموک اداره هنرهاي زيبا تاسيس شد که مهم ترين هدف آن توجه به هنر و موسيقي بود. افزون بر آن خانه ملي موسيقي، آکادمي موسيقي اردن و انجمن موسيقي دانان تاسيس گرديدند.
پس از تاج گذاري ملک عبدالله دوم در تاريخ شباط 1999، وي توجه بسياري به هنر و موسيقي نشان داد. برپايي جشنواره موسيقي اردن و اعطاي جايزه ملک عبدالله براي بهترين ابداعات موسيقي از جمله فعاليت هاي وي در زمينه رشد هنر و موسيقي بود؛ اين جشنواره و جايزه پس از گذشت سالها همچنان ادامه دارد. اولين دوره جشنواره در سال 2001 برگزار گرديد. (6)
پژوهشگران مسائل اردن متفق القول اند كه موسيقي در ميان هنرهاي موجود در اين كشور در پائين ترين جايگاه قرار دارد. تا سال 1950 ميلادي و همزمان با افتتاح و آغاز به كار راديو اردن هاشمي در رام الله، موسيقي اردني در حد سرودهاي محلي و روستايي متاثر از بدويت بود كه نسل به نسل از اجداد به نوادگان منتقل شده بود. هم چنين می‌توان سرودهاي دبكه، درزي، چركسي، كردي و ... قبايل و طوايف ديگر را هم به آن افزود. با افتتاح راديو «هنا امان» (اينجا امان است) در سال 1959 ميلادي و راديو «استوديو هات القدس» در همان سال، سرودهاي ملي اردن با تغيير و تحولات گسترده اي روبه رو شدند و از آن پس سرودها و اشعار با آلات موسيقي اجرا مي شدند.
در سال 1964 ميلادي وزارت اطلاع رساني اردن تاسيس شد كه پس از دو سال با پيوستن اداره فرهنگ و هنر به وزارت اطلاع رساني، مركز اشاعۀ موسيقي آغاز به كار كرد. با آغاز به كار اين مركز، موسيقي اردن حركتي روبه رشد را تجربه کرد و برخي از گروه هاي موسيقي اردن همچون گروه رقص مردمي اردن در خارج از اين كشور به اجراي برنامه پرداختند. از جمله برنامه ها اجراي موسيقي در منطقه آلبرت هول لندن در سال 1967 ميلادي بود.
در همين حال تاسيس تلويزيون اردن در سال 1968 ميلادي به رشد، موسيقي اين كشور کمک کرد. در اين سال با ورود آلات موسيقي غربي و انتشار گسترده نت هاي موسيقي، چندين مركز آموزش تاسيس شد. در سال 1980 ميلادي انجمن موسيقي دانان اردن شكل گرفت و فعاليت هاي خود را آغاز كرد.
با اين همه سالها گذشت تا موسيقي ها و ترانه هاي پخش شده از راديو و تلويزيون مورد قبول مردم اردن واقع شود. گروه هاي موسيقي اردن براي اولين بار در سطح منطقه در جشنواره ترانه هاي عربي كه در دمشق برگزار شد حضور يافتند. پس از آن از سال 1981 به طور دائم در جشنواره فرهنگ و هنر جرش حضور چشمگيري داشتند.
هم اكنون در اردن بيش از 20 آكادمي موسيقي و صدها نوازنده مشغول به فعاليت هستند، موسسه هايي مانند انجمن موسيقي دانان، بخش موسيقي دانشكده روزنامه نگاري دانشگاه اليرموك، بخش موسيقي وزارت فرهنگ اردن، مركز ملي موسيقي وابسته به موسسه نورالحسين و بخش موسيقي راديو و تلويزيون اردن که در زمينه اشاعه و گسترش هنر موسيقي فعاليت دارند. اولين آكادمي موسيقي اردن در سال 1990 تاسيس شد كه تاكنون بيش از صدها تن از آن فارغ التحصيل شده اند.
برخي دیگر از گروه هاي موسيقي كشور اردن نيز به شرحي است که در ادامه مي آيد:
1. گروه اركستر نيروهاي مسلح اردن: گروه اركستر نيروهاي مسلح اردن در سال 1920تشكيل و در سال 1977 ميلادي به آلات موسيقي مانند شيپور مجهز شد. اين گروه از 120 نوازنده تشكيل شده و تا كنون به عنوان اولين گروه اركستر عربي در مسابقات جهاني به جوايزي نائل آمده است.
2. گروه اركستر راديو اردن: هم اكنون گروه اركستر راديو اردن را اميل حداد رهبري مي كند. وي اولين نوازنده قانون در اردن است كه در سال 1967 ميلادي از مركز عالي موسيقي قاهره فارغ التحصيل شد. پيش از اين، گروه اركستر راديو اردن را روحي شاهي و آنتون شمعون رهبري مي كردند و در آن 62 نوازنده حضور داشتند.
3. گروه اركستر نوازندگان امان: اين گروه در سال 1992 ميلادي به رهبري سيف الدين شحادة تاسيس شد و بيش از 25 نوازنده مرد و زن به آن پيوستند.
4. گروه ترانه عربي: گروه ترانه عربي وابسته به انجمن موسيقي دانان اردن است. اين گروه 40 عضو دارد كه متشكل از موسيقي دان، نوازنده و سراينده هاي اردني است. (7)
2 - 3 - 9 موسيقي فولکوريک، محلي و ملي
موسيقي سنتي اردن تاريخي كهن دارد. آهنگ هاي زجال روستايي كه با شعر همراهند با همنوازي ميج ويز، طبل، آرغول، عود، رباب و ني توليد مي شوند. (8)
موسيقي ها و رقص هاي سنتي در اردن اغلب مربوط به روستائيان و باديه نشينان است. بسياري از موسيقي‌دانان اين گونه موسيقي را در طبقة موسيقي هاي فولكوريك جاي مي‌دهند. اين رقص ها و آواها همانند موسيقي ها و رقص هاي پيچيده اي كه در مراكز فرهنگي عرب همچون دمشق، بغداد و قاهره ديده مي شوند نيستند، هر چند همين موسيقي هاي پيچيده نيز ريشه در موسيقي باديه نشينان دارند.(9)
موسيقي باديه نشينان يكي از منابع موسيقي عربي و اسلامي است. باديه نشينان عاشق شعرند و اغلب خوانندگان شاعران بهتري نيز هستند. (10) از رقص هاي معروف باديه نشينان مي توان به دبكه اشاره كرد. در اين رقص معمولا گروهي از مردان دوشادوش يكديگر مي ايستند و در حالي كه دستان يكديگر را گرفته اند با حركاتي هماهنگ به جلو و عقب حركت مي كنند. (11)
موسيقي و رقص روستائيان به شکل قابل توجهي از سنت هاي باديه نشينان و هنرهاي متعالي شهري تاثير پذيرفته است. نوازندگان روستايي از ابزارهاي موسيقي بسيار بيشتري نسبت به باديه نشينان استفاده مي كنند. (12) موسيقي و رقص رايج بين چچني ها و چركس ها كاملا با آنچه در بين اعراب است متفاوت است. موسيقي و رقص آنها بيشتر ايراني است. (13)
3 - 3 - 9 موسيقي کلاسيک، سنتي و مدرن
شرق اردن تا قبل از آزادي از سلطه عثماني (1917) موسيقي سنتي را نمي شناخت. پس از اينکه در اردن دولت مستقلي تشکيل شد، برخي طوايف سوري و لبناني به اردن مهاجرت کردند و در مناطقي که به دور از سلطه استعمار فرانسه بود و درآن آرامش وامنيت برقرار بود سکني گزيدند.
اين طوايف عادات و تقاليدي با خود به همراه آوردند که بر جامعه شرق اردن تاثير قابل توجهي گذاشت؛ از جمله موسيقي سنتي سوري شامل موشحات و ترانه هاي سنتي.
فلسطين از ديرباز ارتباط زيادي با موسيقي سنتي داشت. صوفيان مسلمان از زمان هاي قديم و حتي زمان اشغال اسرائيل در سال 1948 به اين نوع موسيقي توجه زيادي داشتند و در قالب تصوف آن را احيا مي کردند. آنان مدايح نبوي، ترتيل و تجويد قرآن و حتي برخي ترانه هاي دنيايي برگرفته از مضامين ديني را مي خواندند.
يکي از این ترانه ها «فوق النخل فوق» نام داشت که با جمله «فوق العرش فوق» آغاز مي شد و اصل آن موشح ديني بود. بسياري از قالب هاي هنري بلاد شام در اردن رواج يافت؛ قالب هايي همچون موال، موشحات، و اغاني و ترانه هاي هنري.
اسلوب موسيقي مصري نيز در مناطق عربي در اوايل قرن بيستم رواج يافت؛ براي مثال مواويل و ترانه ها و اغاني مصري در فلسطين و اردن رايج شد. برخي از موسيقي دانان عرب که به اين کشورها سفر کرده بودند و برخي جوانان اردني که براي فراگيري موسيقي به مصر رفته بودند، زماني که به اردن بازمي گشتند اسلوب موسيقي مصري را اجرا مي‌نمودند.
بدين ترتيب ميراث موسيقي اردن در اين دوره نظريات، قالب ها و اسلوب موسيقي سوري و مصري را دنبال و اجرا مي نمود. و مقاماتي چون: حجاز، راست، نهاوند، بياتي، سيکاه، صبا، عجم، چهارگاه و... را که در کشورهاي عربي رايج بود اجرا مي کردند.(14)
اما دربارة موسيقي هاي مدرن؛ چنان که گفته شد موسيقي اردن از موسيقي جهان عرب جدا نيست، از اين رو تاثير جهان عرب را در موسيقي معاصر اردن شاهديم. در اوايل قرن بيستم مصر شاهد ظهور ناگهاني ملي گرايي و به عبارت ديگر مكتبي سكولار بود؛ از اولين خوانندگان زني كه اين شيوه را اتخاذ كردند مي توان به ام كلثوم و فيروز اشاره كرد. در خلال دهه هاي 1950 و 1960 موسيقي عربي رنگ و بويي غربي تر يافت. از پيشگامان اين تغيير مي توان به عبدالحليم حافظ اشاره كرد. با فرا رسيدن دهۀ 1970 خوانندگان بيشتري به اين مكتب پيوستند و در نهايت موسيقي پاپ عربي بوجود آمد.
از ديگر سبك هاي موسيقي كه در سال هاي بعد بوجود آمد مي توان به فرانكو - عربي اشاره كرد كه از تلفيق موسيقي خاورميانه و موسيقي غربي بوجود آمده است.(15)
به تازگي اردن شاهد ظهور دي جي ها و ستارگان موسيقي پاپ است؛ از مهمترين موسيقي دانان اردن خانوادة فكير هستند كه حدود 100 سال در اين عرصه فعاليت دارند.
از كساني كه در زمينه موسيقي اينديا راك[1] كار مي كنند مي توان به كاييس خوري[2]، ابراهيم بقيلي، هاني ميتواسي و يوسف گوار اشاره كرد. يکي ديگر از گونه هاي مهم انواع موسيقي در اردن هيپ هاپ[3] است كه به وسيله دي جي شاديا و اجراي او در راديو مشهور شد. اين اجرا تنها اجرايي بود كه در سه كشور مختلف هر هفته در سال 2005 تا 2008 بخش مي شد. از ديگر اشكال پرطرفدار موسيقي در دهه هاي اخير مي توان به موسيقي الكترونيكي عربي، جاز عربي و راك عربي اشاره كرد. در حال حاضر اجراي موسيقي الكترونيك اردني در بين جوانان بسيار پرطرفدار است. بسياري از جمع هاي تكنو زيرزميني شكل مي گيرد و تعداد موسيقي هاي الكترونيك بقدري افزايش يافته است كه مي توان آن را يك گونه موسيقي در اردن بشمار آورد. گروه تازه پايي به نام روم از زمان آغاز به كار خود در سال 1998 محبوبيت منطقه اي و بين‌المللی به دست آورد. روم از موفق ترين گروه هاي موسيقي اردن شناخته مي شود كه طيف وسيعي از طرفداران را از سرتاسر جهان؛ رم، تونس، مراكش، سوريه، فلسطين، تركيه، قزاقستان، فرانسه، هلند، آلمان، ايتاليا تا ايالات متحده به خود جذب كرده است. عامل بسيار مهمي كه موفقيت گسترده گروه روم را بدنبال داشت اين است كه آهنگ هاي اصيل رهبر خود طارق آل ناصر (آهنگساز، بنيانگذار و رهبر گروه) را اجرا مي كنند.
از طرف ديگر ساين آو ثايم[4] شهرت منطقه اي خود را مديون ادغام قومی در جاز شرقی است. اين گروه از سال 2004 مشغول به فعاليت است و تا به حال 2 آلبوم توليد كرده است. بسياري از خوانندگان اردني از ملودي هاي عربي استفاده و آن را با موسيقي خاورميانه تطبيق مي كنند و نسل نويني از موسيقي را به وجود مي آورند.
ملك آل ناصر خواننده جنجالي زن كه بواسطه ويدئو كليپ هاي كاملا مهيج خود مشهور است ديگر خواننده مشهور اردن است.
در شهر امان در دو دهه گذشته موسيقي جايگزيني وجود دارد؛ گروه هاي راك كه موسيقي غربي و شرقي را با يكديگر تلفيق مي كنند بتدريج مشهورتر مي شوند.
اسريل كه يك گروه مشهور راك شرقي است اولين گروه اردني است كه طرفداران زيادي داشت و موسيقي آنها در راديوهاي محلي پخش مي شد. در سال 1999 آنها در جشنواره جوان اروپا كه در تركيه برگزار مي شد به مقام اول دست پيدا كردند. در حال حاضر گروه هاي مشهوري از قبيل جدال، دیستورتددي[5] و ايلوژنز[6] كه به واسطه شيوه ناب كلاسيك راك خود مشهورند، فعالند. اردن هم چنين نمايش هاي زيرزميني هوي متال[7] نسبتا زيادي دارد كه به علت ارتباط آنها با شيطان پرستي مردم نسبت به آنها معترضند. از اين گروه ها مي توان به تايرانت ثرون[8] و دارك سايد[9] اشاره كرد. البته همه اين گروه ها شيطان پرست نيستند.
دكتر عبدالحميد حمام استاد موسيقي در دانشگاه اليرموك اردن در كتاب خود به نام الاتجاهات الموسيقيــة المعاصرة في الاردن مي نويسد: موفقيت شيوه مردمي در موسيقي اردن به اصالت و تمايز آن از ديگر سبك ها برمي گردد. گرچه هم اكنون برخي از موسيقي دانان اردني همچون روحي شاهين، صبري محمود، سامي خوري و عامر ماضي كه در مصر تحصيل كرده اند و سبك آنها سنتي است به موفقيت چنداني در اين حوزه دست نيافتند. وي تنها رضوان المغربي را موفق در اجراي موسيقي سنتي و مردمي اردن مي داند.
وي در ادامه مي افزايد: گروه هاي هنري كه ترانه هاي اروپايي و عربي را با ريتمي غربي مي نوازند و در اجراي خود از گيتار برقي، طبل و پركاشن بهره مي برند و در جشن‌هاي عروسي، هتل ها و كافه ها حضور پيدا مي كنند، جواناني به شمار مي روند كه به دنبال يادگيري موسيقي به شكل آكادميك و علمي هستند و نيم نگاهي هم به سبك سنتي دارند.
وي عقيل ابوشعر و آگوستين لامارا را از موسيقي دانان پيشگام در زمينه موسيقي آكادميک و كلاسيك مي داند و براي اعتلاي موسيقي اردن، به ضرورت نزديكي بيشتر بين دو گرايش عربي و موسيقي با سبك غربي اشاره مي كند.(16)
4 - 3 - 9 وضعيت و آمار فروش نوارهاي موسيقيايي و تکثير غير قانوني
براساس آمار منتشر شده توسط يونسکو در سال 1998، دربارة توزيع محصولات موسيقيايي شامل قيمت خرده فروشي و سرقت آثار و موارد مشابه، در سال 1995 و1996 اطلاعاتي موجود نيست. (17) برهمين اساس در سال 2006 معادل50 درصد اثار در اردن مشمول جرم سرقت آثار مي شود. (18)