موسیقی در اردن
موسیقی اردن بخشی از موسیقی جهان عرب است و سیر تحول آن را باید در همان موسیقی عرب جستجو کرد. موسیقی عرب با این که مستقل و پویاست اما تاریخ آن گویای آمیختگی این موسیقی با سایر موسیقیهای محلی و شیوههای آنهاست. موسیقی عرب تلفیقی است از موسیقی اعراب شبه جزیره عربستان و موسیقی تمام مردمی که هم اکنون در مناطق عربی زندگی میکنند. همانند سایر زمینههای هنری و علمی، اعراب متون رومی و آثار هنری را نیز ترجمه کردند و نظریههای موسیقی را به خوبی فرا گرفتند.
با وجود این که مستندات اندکی درباره موسیقی قبل از اسلام در شبه جزیره عربستان در دسترس است اما مورخان عقیده دارند که اشکال مختلفی از این موسیقی قبل از اسلام در شبه جزیره (قرون پنجم و هفتم بعد از میلاد) وجود داشته است. در دوره اسلامی افرادی هم چون الکندی (اولین نظریه پرداز موسیقی عربی)، ابوالفرج، الغزالی (از فارس) و شفیع الدین تاثیرات بهسزایی بر موسیقی عرب گذاردند. این موسیقی در دوره امپراطوری اسلامی تا سرزمینهای دور افتادهای هم چون اسپانیا و فرانسه نیز پیش رفت و تاثیراتی بر موسیقی این نواحی گذاشت[۱].
از آنجا که حیات و هویت موسیقی هر کشور وابسته به طبیعت، تاریخ، میراث و ویژگیهای آن کشور است، موسیقی اردن نیز در میان کشورهای عربی از وضعیت خاص و متمایزی برخوردار است؛ اردن از جنوب با عربستان، از شرق با عراق، از غرب با فلسطین و از شمال با سوریه هم مرز است که این موقعیت به حیات موسیقی اردن تنوع و غنای خاصی بخشیده است. اردن از مناطق صحرایی، دشتها و مناطق کوهستانی تشکیل شده است؛ صحرا و بادیه منشاء موسیقی بدوی و نماد حیات بدوی است؛ در تکرار الحان و امتداد و طولانی کردن برخی بخشهای ترانههای بدوی هجینی(حداء)، سامر (تهلیل)، اهازیج (اراجیز)؛ امتداد صحرا و مسیر کاروانها منعکس میگردد. در دشتها و زمینهای حاصلخیز نیز ترانههایی شنیده میشود که در آنها الهه باران و حاصلخیزی و خدای خود را سپاس گفته و شکر میکنند که در آنها زندگی و حیات زمین منعکس است همانند:
مرّت ما مرّت مرّت ما مرّت مرود الکحل بالعین جرّت وطت عالأرض والأرض اخضرّت والورد فتح أحمر اللـونا
تاریخچه موسیقی و انواع رایج آن؛ جایگاه موسیقی در فرهنگ عمومی
اردن کشوری است باستانی؛ حفاریهای باستانشناسی که در منطقه عین الغزال در نزدیکی امان صورت گرفته نشان میدهد که اقوام و اجتماعات ابتدایی با عادات و تقالید و زبان خاصی در آنجا وجود داشتهاند. از جمله قدیمیترین شهرهای جهان در اردن قرار دارند؛ اریحا و ربه عمون شهرهایی باستانیاند. اقوام عبرانی بنوجاد به دامنه کوه ربه عمون رفته و با مردم آنجا در آمیختند و آیینهای بت پرستی برگزار کردند که در آنها دختران جوان بنوجاد با آواز دف به دور بتها میرقصیدند. در عهد نبوخذ نصر نیز عمومیان شادیهای خود را با رقص نشان میدادند. این آثار بر روی سنگها حکاکی شده و مربوط به هزاران سال قبل از میلاد است.
موسیقی انباطیان که توانستند مناطقی از جمله سوریه را تحت تصرف خود درآورند، ممکن است از مناطق مجاور تاثیر پذیرفته باشد. آنها اشعار خود را در زمانی که دور آتش مینشستند یا در صحرای بیکران به تناول غذا میپرداختند میسرودند. اشعار عصر جاهلی متناسب با ذوق، سلیقه و احساس آن مردم بود و رومیان و ایرانیان بر آن تاثیر میگذاشتند. تمدن روم که با تمدن عرب مناسبتی نداشت، چون جسدی بیروح به گونهای بیگانه هنوز در میان این اشعار باقی است. در دوران مسیحیت سکان منطقه به دین مسیحیت گرویدند و کلیساهایی را در نقاط مختلف اردن و فلسطین بنا نمودند. آنان در مراسم دینی خود اغانی و ترانههای بسیاری میخواندند. در کلیساهای شرقی نیز الحان متنوعی خوانده میشد.
فلسطین و اردن در زمان امویان و عباسیان شاهد تحولات بسیاری بود. این خلفا قصرها و مساجد بسیاری بنا نمودند که امروزه به عنوان نمونههای بارز هنر اسلامی شناخته میشود. امویان آوازه خوانان مدینه و مکه را به دمشق میآوردند و پول و عطایای فراوانی به آنان میبخشیدند؛ برخی از این آوازه خوانان برای خلفا در قصرهایی که در صحراها بنا شده بود آواز میخواندند؛ از جمله قصر عمره که بر دیوارهای آن نقشهای خوانندگان و رقاصان آن دوره نقش بسته است. عباسیان نیز علاقه وافری به موسیقی داشتند؛ آثار به جامانده از آن دوره شدت علاقه عباسیان به موسیقی را نشان میدهد. کتابهایی نیز وجود دارد که موسیقیدانان و خوانندگان شهره آن دوران را معرفی میکند؛ موسیقیدانان و خوانندگانی که خلفا به آنها افتخار میکردند[۲]. در زمان حکومت ترکان عثمانی که 4 قرن به طول انجامید، حاکمان عثمانی توجهی به نقاط دور افتادهای چون اردن نداشتند. در نظر آنان اهمیت اردن تنها به این دلیل بود که در مسیر کاروان حجاج قرار داشت. ترکان فقط موسیقی عربیی را دنبال میکردند که در عصرهای گذشته جریان داشت و موسیقی در این دوران تنها در زمینه دین و تصوف پیشرفت کرد[۳].
وضعیت موسیقی در اوایل تاسیس دولت اردن توسط ملک عبدالله ( ۱۹۲۰ تا 1951) همانند عهد عثمانی بود. در این دوره اردن از کشورهای مصر و سوریه در زمینه موسیقی تقلیدی، قالبهای سنتی و موشحات و از فلسطین در زمینه موسیقی سنتی صوفیانه تاثیر پذیرفت. شرق اردن که از توجهات و عنایات حکومت و از وجود مراکز بزرگ فرهنگی بیبهره بود همچنان موسیقی بدوی و ترانههای روستایی را دنبال میکرد به طوری که در بسیاری از نقاط اردن ترانههای سامر و هجین وجود داشت. پس از سلطه انگلیس در سال 1917 فرهنگ اروپاییان بر اردن و فلسطین تاثیر گذاشت. در همین دوره گروههای یهودی برای تشکیل حکومت وارد فلسطین شدند؛ بهاین ترتیب، از آغاز اشغال فلسطین، برخی موسیقیدانان فلسطینی آلات موسیقی اروپایی را شناختند و برخی موسیقیدانان عرب و یهود اولین گروه رادیویی را در سال 1936 در قدس تشکیل دادند.
اما موسیقی در شرق اردن کماکان مانند دورههای گذشته در جریان بود و فقط برخی موسیقیدانان شرق اردن ترانههای سنتی و محلی را از رادیو قدس پخش میکردند. در سال 1946 ملک عبدالله به عنوان پادشاه اردن تاجگذاری کرد و تلاشهایی برای توسعه حکومت انجام شد ولی متاسفانه پس از دوسال فقط صدای اسلحه و مبارزان به گوش میرسید. در این دوره تنها شاهد تاسیس دارالاذاعــه در رام الله و دو گروه موسیقی ارتش هستیم.
در زمان ملک عبدالله تلاشهای بسیاری برای آبادانی کشور و استقرار امنیت و آزادی انجام گرفت. در این دوره مردم در شادیها و مناسبتهای اجتماعی بساط موسیقی و رقص را برپا مینمودند؛ که رقص دبکــه و دحجــه از جمله رقصهای گروهیست که در مراسم ازدواج انجام میدادند. پس از قتل ملک عبدالله در تموز 1951 حکومت به ملک حسین بن طلال ( 1999 - 1951) رسید. وی در سال 1952 در 17 سالگی عهدهدار امور حکومتی شد. حکومت اردن در این دوره جوانان را ارج بیشتری نهاد و زمینههای رشد اقتصادی و فرهنگی اردن فراهم آمد.
در این زمان حکومت موسسات موسیقی مانند دارالاذاعــه و تلویزیون در امان، خانه موسیقی و گروه رقص محلی را تاسیس نمود. دو مجله افکار و هنرهای مردمی منتشر شد و وزارت آموزش و پروزش توجه زیادی به موسیقی نشان داد. گروههای فرهنگی و هنری متعددی شکل گرفت که مهمترین برنامههای آنان هماهنگی فعالیتهای فرهنگی و موسیقی، نمایشها، جشنوارهها، نمایشگاههای هنری و مراسم رقص بود. همچنین در سال تحصیلی 980-1981 در دانشگاه یرموک اداره هنرهای زیبا تاسیس شد که مهمترین هدف آن توجه به هنر و موسیقی بود. افزون بر آن خانه ملی موسیقی، آکادمی موسیقی اردن و انجمن موسیقیدانان تاسیس گردیدند. پس از تاجگذاری ملک عبدالله دوم در تاریخ شباط 1999، وی توجه بسیاری به هنر و موسیقی نشان داد. برپایی جشنواره موسیقی اردن و اعطای جایزه ملک عبدالله برای بهترین ابداعات موسیقی از جمله فعالیتهای وی در زمینه رشد هنر و موسیقی بود؛ این جشنواره و جایزه پس از گذشت سالها همچنان ادامه دارد. اولین دوره جشنواره در سال 2001 برگزار گردید[۴].
پژوهشگران مسائل اردن متفق القولاند که موسیقی در میان هنرهای موجود در این کشور در پائینترین جایگاه قرار دارد. تا سال 1950 میلادی و همزمان با افتتاح و آغاز به کار رادیو اردن هاشمی در رام الله، موسیقی اردنی در حد سرودهای محلی و روستایی متاثر از بدویت بود که نسل به نسل از اجداد به نوادگان منتقل شده بود. هم چنین میتوان سرودهای دبکه، درزی، چرکسی، کردی و ... قبایل و طوایف دیگر را هم به آن افزود. با افتتاح رادیو «هنا امان» (اینجا امان است) در سال 1959 میلادی و رادیو «استودیوهات القدس» در همان سال، سرودهای ملی اردن با تغییر و تحولات گستردهای روبهرو شدند و از آن پس سرودها و اشعار با آلات موسیقی اجرا میشدند.
در سال 1964 میلادی وزارت اطلاع رسانی اردن تاسیس شد که پس از دو سال با پیوستن اداره فرهنگ و هنر به وزارت اطلاع رسانی، مرکز اشاعهی موسیقی آغاز بهکار کرد. با آغاز به کار این مرکز، موسیقی اردن حرکتی رو به رشد را تجربه کرد و برخی از گروههای موسیقی اردن همچون گروه رقص مردمی اردن در خارج از این کشور به اجرای برنامه پرداختند. از جمله برنامهها اجرای موسیقی در منطقه آلبرت هول لندن در سال 1967 میلادی بود. در همین حال تاسیس تلویزیون اردن در سال 1968 میلادی به رشد، موسیقی این کشور کمک کرد. در این سال با ورود آلات موسیقی غربی و انتشار گسترده نتهای موسیقی، چندین مرکز آموزش تاسیس شد. در سال 1980 میلادی انجمن موسیقیدانان اردن شکل گرفت و فعالیتهای خود را آغاز کرد.
با این همه سالها گذشت تا موسیقیها و ترانههای پخش شده از رادیو و تلویزیون مورد قبول مردم اردن واقع شود. گروههای موسیقی اردن برای اولین بار در سطح منطقه در جشنواره ترانههای عربی که در دمشق برگزار شد حضور یافتند. پس از آن از سال 1981 به طور دائم در جشنواره فرهنگ و هنر جرش حضور چشمگیری داشتند. هم اکنون در اردن بیش از 20 آکادمی موسیقی و صدها نوازنده مشغول به فعالیت هستند، موسسههایی مانند انجمن موسیقیدانان، بخش موسیقی دانشکده روزنامهنگاری دانشگاه الیرموک، بخش موسیقی وزارت فرهنگ اردن، مرکز ملی موسیقی وابسته به موسسه نورالحسین و بخش موسیقی رادیو و تلویزیون اردن که در زمینه اشاعه و گسترش هنر موسیقی فعالیت دارند. اولین آکادمی موسیقی اردن در سال 1990 تاسیس شد که تاکنون بیش از صدها تن از آن فارغ التحصیل شدهاند. برخی دیگر از گروههای موسیقی کشور اردن نیز به شرحی است که در ادامه میآید:
گروه ارکستر نیروهای مسلح اردن
گروه ارکستر نیروهای مسلح اردن در سال 1920 تشکیل و در سال 1977 میلادی به آلات موسیقی مانند شیپور مجهز شد. این گروه از 120 نوازنده تشکیل شده و تاکنون به عنوان اولین گروه ارکستر عربی در مسابقات جهانی به جوایزی نائل آمده است.
گروه ارکستر رادیو اردن
گروه ارکستر رادیو اردن، هم اکنون گروه ارکستر رادیو اردن را امیل حداد رهبری میکند. وی اولین نوازنده قانون در اردن است که در سال 1967 میلادی از مرکز عالی موسیقی قاهره فارغ التحصیل شد. پیش از این، گروه ارکستر رادیو اردن را روحی شاهی و آنتون شمعون رهبری میکردند و در آن 62 نوازنده حضور داشتند.
گروه ارکستر نوازندگان امان
این گروه در سال 1992 میلادی به رهبری سیف الدین شحاده تاسیس شد و بیش از 25 نوازنده مرد و زن به آن پیوستند.
گروه ترانه عربی
گروه ترانه عربی وابسته به انجمن موسیقیدانان اردن است. این گروه 40 عضو دارد که متشکل از موسیقیدان، نوازنده و سرایندههای اردنی است[۵].
موسیقی فولکوریک، محلی و ملی
موسیقی سنتی اردن تاریخی کهن دارد. آهنگهای زجال روستایی که با شعر همراهند با همنوازی میج ویز، طبل، آرغول، عود، رباب و نی تولید میشوند[۶]. موسیقیها و رقصهای سنتی در اردن اغلب مربوط به روستاییان و بادیهنشینان است. بسیاری از موسیقیدانان این گونه موسیقی را در طبقهی موسیقیهای فولکوریک جای میدهند. این رقصها و آواها همانند موسیقیها و رقصهای پیچیدهای که در مراکز فرهنگی عرب همچون دمشق، بغداد و قاهره دیده میشوند نیستند، هر چند همین موسیقیهای پیچیده نیز ریشه در موسیقی بادیهنشینان دارند[۷].
موسیقی بادیهنشینان یکی از منابع موسیقی عربی و اسلامی است. بادیهنشینان عاشق شعرند و اغلب خوانندگان شاعران بهتری نیز هستند[۸]. از رقصهای معروف بادیهنشینان میتوان به دبکه اشاره کرد. در این رقص معمولا گروهی از مردان دوشادوش یکدیگر میایستند و در حالی که دستان یکدیگر را گرفتهاند با حرکاتی هماهنگ به جلو و عقب حرکت میکنند[۹]. موسیقی و رقص روستاییان به شکل قابل توجهی از سنتهای بادیهنشینان و هنرهای متعالی شهری تاثیر پذیرفته است. نوازندگان روستایی از ابزارهای موسیقی بسیار بیشتری نسبت به بادیهنشینان استفاده میکنند[۱۰]. موسیقی و رقص رایج بین چچنیها و چرکسها کاملا با آنچه در بین اعراب است متفاوت است. موسیقی و رقص آنها بیشتر ایرانی است[۱۱].
موسیقی کلاسیک، سنتی و مدرن
شرق اردن تا قبل از آزادی از سلطه عثمانی (1917) موسیقی سنتی را نمیشناخت. پس از اینکه در اردن دولت مستقلی تشکیل شد، برخی طوایف سوری و لبنانی به اردن مهاجرت کردند و در مناطقی که به دور از سلطه استعمار فرانسه بود و در آن آرامش و امنیت برقرار بود سکنی گزیدند. این طوایف عادات و تقالیدی با خود به همراه آوردند که بر جامعه شرق اردن تاثیر قابل توجهی گذاشت؛ از جمله موسیقی سنتی سوری شامل موشحات و ترانههای سنتی. فلسطین از دیرباز ارتباط زیادی با موسیقی سنتی داشت. صوفیان مسلمان از زمانهای قدیم و حتی زمان اشغال اسرائیل در سال 1948 بهاین نوع موسیقی توجه زیادی داشتند و در قالب تصوف آن را احیا میکردند. آنان مدایح نبوی، ترتیل و تجوید قرآن و حتی برخی ترانههای دنیایی برگرفته از مضامین دینی را میخواندند.
یکی از این ترانهها «فوق النخل فوق» نام داشت که با جمله «فوق العرش فوق» آغاز میشد و اصل آن موشح دینی بود. بسیاری از قالبهای هنری بلاد شام در اردن رواج یافت؛ قالبهایی همچون موال، موشحات، و اغانی و ترانههای هنری. اسلوب موسیقی مصری نیز در مناطق عربی در اوایل قرن بیستم رواج یافت؛ برای مثال مواویل و ترانهها و اغانی مصری در فلسطین و اردن رایج شد. برخی از موسیقیدانان عرب که بهاین کشورها سفر کرده بودند و برخی جوانان اردنی که برای فراگیری موسیقی به مصر رفته بودند، زمانی که به اردن بازمیگشتند اسلوب موسیقی مصری را اجرا مینمودند. بدین ترتیب میراث موسیقی اردن در این دوره نظریات، قالبها و اسلوب موسیقی سوری و مصری را دنبال و اجرا مینمود. و مقاماتی چون: حجاز، راست، نهاوند، بیاتی، سیکاه، صبا، عجم، چهارگاه و... را که در کشورهای عربی رایج بود اجرا میکردند[۱۲].
اما دربارهی موسیقیهای مدرن؛ چنان که گفته شد موسیقی اردن از موسیقی جهان عرب جدا نیست، از اینرو تاثیر جهان عرب را در موسیقی معاصر اردن شاهدیم. در اوایل قرن بیستم مصر شاهد ظهور ناگهانی ملیگرایی و به عبارت دیگر مکتبی سکولار بود؛ از اولین خوانندگان زنی که این شیوه را اتخاذ کردند میتوان به امکلثوم و فیروز اشاره کرد. در خلال دهههای 1950 و 1960 موسیقی عربی رنگ و بویی غربیتر یافت. از پیشگامان این تغییر میتوان به عبدالحلیم حافظ اشاره کرد. با فرا رسیدن دههی 1970 خوانندگان بیشتری بهاین مکتب پیوستند و در نهایت موسیقی پاپ عربی بوجود آمد. از دیگر سبکهای موسیقی که در سالهای بعد بوجود آمد میتوان به فرانکو - عربی اشاره کرد که از تلفیق موسیقی خاورمیانه و موسیقی غربی بوجود آمده است[۱۳]. به تازگی اردن شاهد ظهور دی جیها و ستارگان موسیقی پاپ است؛ از مهمترین موسیقیدانان اردن خانوادهی فکیر هستند که حدود 100 سال در این عرصه فعالیت دارند.
از کسانی که در زمینه موسیقی ایندیا راک (India rock) کار میکنند میتوان به کاییس خوری (Kais Khoury)، ابراهیم بقیلی،هانی میتواسی و یوسف گوار اشاره کرد. یکی دیگر از گونههای مهم انواع موسیقی در اردن هیپهاپ (Hip Hop) است که به وسیله دی جی شادیا و اجرای او در رادیو مشهور شد. این اجرا تنها اجرایی بود که در سه کشور مختلف هر هفته در سال 2005 تا 2008 بخش میشد. از دیگر اشکال پرطرفدار موسیقی در دهههای اخیر میتوان به موسیقی الکترونیکی عربی، جاز عربی و راک عربی اشاره کرد. در حال حاضر اجرای موسیقی الکترونیک اردنی در بین جوانان بسیار پرطرفدار است. بسیاری از جمعهای تکنو زیرزمینی شکل میگیرد و تعداد موسیقیهای الکترونیک بقدری افزایش یافته است که میتوان آن را یک گونه موسیقی در اردن بشمار آورد. گروه تازه پایی به نام روم از زمان آغاز به کار خود در سال 1998 محبوبیت منطقهای و بینالمللی به دست آورد. روم از موفقترین گروههای موسیقی اردن شناخته میشود که طیف وسیعی از طرفداران را از سرتاسر جهان؛ رم، تونس، مراکش، سوریه، فلسطین، ترکیه، قزاقستان، فرانسه، هلند، آلمان، ایتالیا تا ایالات متحده به خود جذب کرده است. عامل بسیار مهمی که موفقیت گسترده گروه روم را بهدنبال داشت این است که آهنگهای اصیل رهبر خود طارق آل ناصر (آهنگساز، بنیانگذار و رهبر گروه) را اجرا میکنند.
از طرف دیگر ساین آو ثایم (Sign of thyme) شهرت منطقهای خود را مدیون ادغام قومیدر جاز شرقی است. این گروه از سال 2004 مشغول به فعالیت است و تا به حال 2 آلبوم تولید کرده است. بسیاری از خوانندگان اردنی از ملودیهای عربی استفاده و آن را با موسیقی خاورمیانه تطبیق میکنند و نسل نوینی از موسیقی را به وجود میآورند. ملک آل ناصر خواننده جنجالی زن که بواسطه ویدئو کلیپهای کاملا مهیج خود مشهور است دیگر خواننده مشهور اردن است. در شهر امان در دو دهه گذشته موسیقی جایگزینی وجود دارد؛ گروههای راک که موسیقی غربی و شرقی را با یکدیگر تلفیق میکنند بهتدریج مشهورتر میشوند.
اسریل که یک گروه مشهور راک شرقی است اولین گروه اردنی است که طرفداران زیادی داشت و موسیقی آنها در رادیوهای محلی پخش میشد. در سال 1999 آنها در جشنواره جوان اروپا که در ترکیه برگزار میشد به مقام اول دست پیدا کردند. در حال حاضر گروههای مشهوری از قبیل جدال، دیستورتددی (Distorted D) و ایلوژنز(Illusions) که به واسطه شیوه ناب کلاسیک راک خود مشهورند، فعالند. اردن هم چنین نمایشهای زیرزمینی هوی متال(Heavy Metal) نسبتا زیادی دارد که به علت ارتباط آنها با شیطانپرستی مردم نسبت به آنها معترضند. از این گروهها میتوان به تایرانت ثرو (Tyrant Throne) و دارک ساید(Dark Side) اشاره کرد. البته همه این گروهها شیطان پرست نیستند.
دکتر عبدالحمید حمام استاد موسیقی در دانشگاه الیرموک اردن در کتاب خود به نام الاتجاهات الموسیقیــه المعاصره فی الاردن مینویسد: موفقیت شیوه مردمی در موسیقی اردن به اصالت و تمایز آن از دیگر سبکها برمیگردد. گرچه هم اکنون برخی از موسیقیدانان اردنی همچون روحی شاهین، صبری محمود، سامی خوری و عامر ماضی که در مصر تحصیل کردهاند و سبک آنها سنتی است به موفقیت چندانی در این حوزه دست نیافتند. وی تنها رضوان المغربی را موفق در اجرای موسیقی سنتی و مردمی اردن میداند. وی در ادامه میافزاید:
گروههای هنری که ترانههای اروپایی و عربی را با ریتمی غربی مینوازند و در اجرای خود از گیتار برقی، طبل و پرکاشن بهره میبرند و در جشنهای عروسی، هتلها و کافهها حضور پیدا میکنند، جوانانی به شمار میروند که به دنبال یادگیری موسیقی به شکل آکادمیک و علمی هستند و نیم نگاهی هم به سبک سنتی دارند.
وی عقیل ابوشعر و آگوستین لامارا را از موسیقیدانان پیشگام در زمینه موسیقی آکادمیک و کلاسیک میداند و برای اعتلای موسیقی اردن، به ضرورت نزدیکی بیشتر بین دو گرایش عربی و موسیقی با سبک غربی اشاره میکند[۱۴].
وضعیت و آمار فروش نوارهای موسیقیایی و تکثیر غیر قانونی
براساس آمار منتشر شده توسط یونسکو در سال 1998، دربارهی توزیع محصولات موسیقیایی شامل قیمت خرده فروشی و سرقت آثار و موارد مشابه، در سال 1995 و1996 اطلاعاتی موجود نیست[۱۵]. برهمین اساس در سال 2006 معادل 50 درصد اثار در اردن مشمول جرم سرقت آثار میشود[۱۶][۱۷].
نیز نگاه کنید به
موسیقی در زیمبابوه؛ موسیقی در ژاپن؛ موسیقی در روسیه؛ موسیقی در کانادا؛ موسیقی در کوبا؛ موسیقی در لبنان؛ موسیقی در مصر؛ موسیقی در تونس؛ موسیقی در افغانستان؛ موسیقی سنتی چین؛ موسیقی در سنگال؛ موسیقی در فرانسه؛ موسیقی در آرژانتین؛ موسیقی در مالی؛ موسیقی در ساحل عاج؛ موسیقی در تایلند؛ موسیقی در اوکراین؛ موسیقی در اتیوپی؛ موسیقی در سیرالئون؛ موسیقی در قطر؛ موسیقی در بنگلادش؛ موسیقی در سریلانکا؛ موسیقی در تاجیکستان؛ موسیقی در گرجستان
کتابشناسی
- ↑ برگرفته از https://en.wikipedia.org/
- ↑ برگرفته از وزارة الثقافــة الاردنیــة http://culture.gov.jo/new
- ↑ برگرفته از وزارة الثقافــة الاردنیــة http://culture.gov.jo/new
- ↑ برگرفته از وزارة الثقافــة الاردنیــة http://culture.gov.jo/new
- ↑ المصلح أحمد(1953 - 1993م)، ملامح عامة للحیاة الثقافیة فی الأردن، منشورات لجنة تاریخ الاردن.
- ↑ برگرفته از https://en.wikipedia.org/
- ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 109
- ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 110
- ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 111
- ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 111 , 112
- ↑ Shoup. J. A., Culture and customs of Jordan, p.cm. - (Culture and customs of the Middle East, ISSN 1550-1310), p. 114
- ↑ برگرفته از وزارة الثقافــة الاردنیــة http://culture.gov.jo/new
- ↑ برگرفته از https://en.wikipedia.org/
- ↑ فرهنگ، خلاقیت و بازار: گزارش جهانی فرهنگ 1378/ 1998/ نویسنده گروه نویسندگان؛ ترجمه گروه مترجمان. - تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، مرکز انتشارات، 1379، ص 577
- ↑ World Report, investing in cultural diversity and intercultural dialogue, United Nations Educational, (UNESCO), 2013 p.384
- ↑ حوامدة الدکتور مفید، المسرح فی الأردن، منشورات لجنــة تاریخ الاردن. ص. 7
- ↑ لایقی، غلامرضا (1402). جامعه و فرهنگ اردن. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی(در دست انتشار)