موسیقی در تاجیکستان

موسیقی یکی از سنت­‌های باستانی هنر‌های زیبای مردم هنرمند و شاعر پیشه تاجیکستان است. در طول سده‌‌ها با ارزنده‌ترین و شیواترین روش‌‌های بدیهه سرایی و بداهه نوازی، گشایش و پژوهش نظری و علمی اش از نسل به نسل، از استاد به شاگرد ادامه یافته‌است.

هنر، استعداد و پیشینه بی­‌همانند اجراکنندگی، پژوهش نظری پایه‌‌های استوار شفاهی و خطی آن را که در هر زمان باهوشان، این هنر باشکل و روش تازه راکامل کرده‌اند، برای آیندهگان به یادگار گذاشته اند. هر دوره تاریخی، با بزرگ‌­ترین بداهه نوازان و سرایندگان و دانشمندان در طول تاریخ و فرهنگ تاجیکستان نقش داشته و باز هم آن را غنی‌­تر کرده‌است.

به هر حال موسیقی از نعمت­‌هایی است، که پروردگار بر انسان‌ها ارزانی داشته‌است. موسیقی روح انسان را می‌نوازد و او را انسان‌تر می‌سازد. هر ملتی برای خود موسیقی ویژه‌­ای دارد، هر چند که عناصر مشترک را در موسیقی همه مردم کشور‌ها می‌توان یافت. ساختار موسیقی هر ملت، به سنت‌‌های ویژه­‌ی آن ملت وابسته است.

موسیقی تاجیک‌ها نیز چون ادبیات کلاسیک، پیشینه‌ای طولانی دارد. برخی آثار خطی و آثار باستانی پیداشده، نشان می‌­دهد که موسیقی و رقص از دیرباز در نواحی تاجیک‌­نشین معمول بوده است. در میان نقش و نگار‌های پنج­کنت از دوره‌‌های هفتم و هشتم میلادی، ساز‌هایی چون عود، نی و ... دیده می‌شود. ریشه موسیقی کلاسیک تاجیکستان به سنت موسیقی مقامی در ایران باز می‌گردد. این موسیقی ترکیبی استادانه از ساز‌های محلی و شعر‌های نواحی گوناگون است. پایه گذاری این شیوه موسیقی را به باربد، موسیقی­دان دوران ساسانی(سده 7م.) نسبت داده‌اند. گرچه موسیقی تاجیکی شاخه‌ای از موسیقی ایرانی است، اما از نظر آواز و شیوه اجرا با موسیقی امروز ایرانی تفاوت داشته و ویژه مردم تاجیکستان است. موسیقی کلاسیک تاجیکستان شش مقام دارد که پس از نت­‌نگاری به عنوان موسیقی ملی تاجیک در جهان دانش و هنر بررسی و تأیید گردیده است که آن مقام­‌ها، عبارت اند از راست، بزرگ، نوا، دوگاه، سه گاه و عراق.

این شش مقام دارای 252 لحن یا قطعه اند و به بیان دیگر 252 هوای کلاسیک را در بر می­‌گیرند. پیش از پیدا شدن نت‌­نگاری با وجود اینکه در خوارزم برای نگاشتن از نشانه­‌ها استفاده می‌­شد، هر شاگرد، مقام را از استادش فرا می‌گرفت، اما تاجیکان زودتر از سایر مردم آسیای مرکزی و ایران، به گردآوری گوشه­‌های موسیقی خود پرداختند.

از سال 1886م. گردآوری آهنگ­‌ها آغاز شد و برای نخستین بار خواننده سرشناس شهر خیوه، «پهلوان نیاز میرزاباشی» ادوار خوارزمی را گردآوری و منظم کرد. نخستین دستاورد او مقام راست بود، فرزندش «محمدرسول میرزاباشی» تلاش پدر را دنبال کرد و پنج مقام دیگر را گردآوری کرد و آن‌ها را نیز به شیوه اوار خوارزمی نوشت و نوشته‌‌های خود را به نام دو مجموعه پرارزش، برای همیشه در تاریخ موسیقی تاجیک به یادگار گذاشته است. یکی از این مجموعه‌‌ها «تصنیف» است. تاجیک­‌ها هر چند نواخته می‌شود، تصنیف گویند و تصنیف را منظوم یا منثور نامند و تصنیفی که تن‌ها موسیقی­‌سازی است، «مشکلات» نامیده‌اند، اما منظوم را بیش‌تر «نثر» می‌نامند.

در سال 1923م. اندک اندک آوازه هنر ملت­‌ها به مسکو رسید. ویکتور الکساندرویچ اوسپینسکی، آهنگ­ساز و موسیقی‌شناس روسی به بخارا سفر کرد و با هنرمندان تاجیک به گفتگو نشست. در آن زمان استادانی چون میرزا غیاث عبدالغنیف بابا جلال نظیر و میرزا نظرالله تنبوری سلامت حضور داشتند و با یاری این‌ها، اوسپینسکی نت‌­نگاری شش مقام را با الفبای نت بین المللی نوشت، که در شهر بخارا به چاپ رسید.

سال­‌ها گذشت تا موسیقی­‌دانان تاجیک، چون داملا حلیم صوتی (ابادوف، عبادوف)، حاجی عبدالرحمان تنبوری، عمراف، باباخانف، طاهرجان دولت­زاده، یوسفی، استاد شادیف استاد شرف و باباقول فیض‌­الله­یف و ... گونه­‌های ساز و آواز و بخش‌های گوناگون شش مقام را گردآوری کردند و در سال 1947م. بار دیگر استاد باباقول تا سال 1964م. این مهم را عهده‌­دار بود. سپس استاد صدرالدین عینی بخش ادبی آن را منظم کرد، پروفسور بلیانف تحلیل علمی آن را به عهده گرفت و پروفسور «ی. آ. برتلس» از لحاظ ادبی شش مقام را بررسی کردن و به سال 1966م. / 1345 ه.ش، چهار جلد از شش مقام به چاپ رسید.

مقام همان است که در فارسی بدان «پرده» می‌گویند. این واژه پس از چیرگی عرب­‌ها جانشین شده و بسیاری از واژگان موجود نیز برای دانستن حاکمان عرب، به عربی بیان و نوشته شده است. امروزه مفهوم واژه مقام/ مقوم، در بخارا، خوارزم، همچنین در نزد اویغور‌ها در بردارنده توالی بخش­‌های سازی و آوازی است.

اصول خیلی از بخش­‌های شش مقام نیز از تاریخ طولانی برخوردارند. از جمله اصول ثقیل و خفیف از سده هشتم میلادی، اصول مخمس، فاتحی یا فاتحه ضرب و ضرب­‌الفتح از سده سیزدهم یا چهاردهم میلادی. بخش­‌های آوازی شش مقام بخارا و خوارزم عبارت اند از ترانه، نقش، فریادف، سواره­اف، عملاتف، صوتف، مستزاد و ساقی‌نامه، بیشتر این بخش‌ها در منابع قرون وسطی عنوان می‌شوند. افزون بر این بخش­‌های دیگری وجود دارند که عنوان­‌های اصول خود را دارا هستند، مانند اوفر، تلقین، تلقین­چه، قشقرچه و مغول­چه عنوان دیگری که ریشه آن معلوم نیست عبارت از نثر است.  شاید این عنوان نوعی آواز را نشان می‌دهد.

بخش­‌های سیکل­‌سازی شش مقام، عبارت اند از تصنیف، ترجیع، نغمه و پیشرو. مقدمه‌سازی تصنیف در سیکل مقام بخارا اصول غیرقابل تغییر 8/4 را داراست. اصول ترجیع، در مجموع همان اصول تصنیف است، غیر از ترجیع عراق در مقام بخارا که پریود 9/4 را تشکیل می‌دهد.

موسیقی تاجیکی نیز مانند موسیقی ایرانی به ساعت­‌های پاسبانی در شب و روز تقسیم می‌گردیده است. نزد ایرانیان هر پاسبانی سه ساعت بوده، اسیمیون­اف نیز همین باور را در پژوهش­‌های خود به دست آورده‌است، می‌نویسد:

«در تمام مدت پاسبانی صدای ساز و نوای موسیقی ادامه دارند. در این جشن­‌ها موسیقی­‌دانان حرفه­‌ای و مردمی، به همراهی یکدیگر برنامه اجرا می‌کنند».

امروز نام مولانوا، آوازخوان و برنا اسحاق­اوا، سراینده شش مقام، آهنگ­سازان زیاداله و طالب شهیدی، اعظم صالحوف و فیروز بهار در سراسر جمهوری و خارج از کشور برای علاقمندان هنر ملی تاجیک آشنا می‌باشند. تاجیکان اگر بخواهند شخصی را مورد لطف و مهربانی قرار بدهند، او را به شاعر تشبیه می‌کنند، زیرا آن‌ها خود، مردمانی شاعر طبع ­اند. آنان بازماندگان نوابغی چون رودکی، فردوسی، ناصرخسرو، جلال­‌الدین رومی، سعدی، حافظ، خیام، کمال خجندی، عبدالرحمان جامی و بسیاری از اختران شعر و ادب پارسی- تاجیکی می باشند.

اجرای سمفونیک تاجیکستان و فارس (1403). برگرفته از سایت ایسنا، قابل بازیابی از https://www.isna.ir/news/1403022719990/%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D8%AA%D8%B1%DA%A9-%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%B1-%D8%B3%D9%85%D9%81%D9%88%D9%86%DB%8C%DA%A9-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2

ارکستر سمفونی مردمی کمیته دولتی تلویزیون و رادیوی تاجیکستان

ارکستر سمفونی مردمی کمیته دولتی تلویزیون و رادیوی تاجیکستان در سال 1938 تأسیس گردید. بنیان‌گذاران ارکستر نیز آ.س. لینسکی و آ. کمال‌اف بودند.

سال‌های 1941-1957 ارکستر در دهکده ادبیات فرهنگ و هنر تاجیک در شهر مسکو  برنامه­‌های بزرگ موسیقی و کنسرتی اجرا نمود.

در سال 1962 ارکستر ساز‌های مردمی در کمیته دولتی تلویزیون شروع به فعالیت نمود که در هیأت آن  56 نوازنده ماهر فعالیت داشتند. در این ارکستر از انواع ساز‌های موسیقی سنتی مانند غیژک، رُباب، نًی، قوش نی، چنگ، دایره و غیره استفاده می‌شود.

ارکسترسمفونی فیلارمونی دولتی تاجیکستان

این ارکستر شامل مجموعه‌ای از هنرمندان نوازنده است که در سال 1965  در فیلارمونی دولتی تاجیکستان  تأسیس گردید.

نیز نگاه کنید به

موسیقی در زیمبابوه؛ موسیقی در ژاپن؛ موسیقی در روسیه؛ موسیقی در کانادا؛ موسیقی در کوبا؛ موسیقی در لبنان؛ موسیقی در مصر؛ موسیقی در تونس؛ موسیقی در افغانستان؛ موسیقی سنتی چین؛ موسیقی در سنگال؛ موسیقی در فرانسه؛ موسیقی در آرژانتین؛ موسیقی در مالی؛ موسیقی در ساحل عاج؛ موسیقی در تایلند؛ موسیقی در اوکراین؛ موسیقی در اردن؛ موسیقی در اتیوپی؛ موسیقی در سیرالئون؛ موسیقی در قطر؛ موسیقی در بنگلادش؛ موسیقی در سریلانکا؛ موسیقی در گرجستان.