طبقات و قشرهای اجتماعی سریلانکا
3-1. روابط اجتماعي و ماهیت نظام طبقات اجتماعی سریلانکا (کاست سیستم)
هنگامی که پرتقالی ها روابط تجاری گسترده ای را با جنوب آسیا آغاز کردند، خیلی زود متوجه تفاوت فرهنگی مردم این منطقه با سایر نقاط جهان شدند. در سریلانکا و هند جامعه به گروهها و طبقات زیادی تقسیم شدهاند که این طبقات مردمی با همدیگر ازدواج نمی کنند و ارتباطاتشان تابع آداب و رسومی و مقررات خاصی است. پرتقالی ها این گروهها و طبقات اجتماعی را "کاستا[1]" نامید؛ واژه "کاست[2]" در زبان انلیسی نیز از همین ریشه است. در جنوب آسیا این مقررات و رسوم طبقاتی را "جاتی[3]" یا تولد مینامند. بر پایه این فرهنگ و باور سنتی هر شخصی در موقعیت و طبقه اجتماعی خاصی در جامعه متولد میشود. این موقعیت و طبقه اجتماعی برای همیشه ثابت و تغییر ناپذیر است. یکی از اساسی ترین مفاهیم طبقه اجتماعی(کاست) "پاکی" است. اعتقاد به پاکی یک طبقه اجتماعی فقط به معنای بهداشت فیزیکی بدن شخص نیست، به معنای پاکی وجود معنوی او نیز هست.
بنا بر باور مذهبی مردم هندی هدف انسان از زندگی دستیابی به سعادت، رستگاری و روشنایی ضمیر است. هر شخصی برای دستیابی به دانایی، دانش و حقیقت (رستگاری) مجبور است زندگی ها و تجارب بسیاری را پست بگذراند. بنا بر این برای دوری از خامی و در راه رسیدن به دانش واقعی و روشنایی ضمیر (رستگاری) آنها که مسیر بیشتر و طولانی تری را طی کرده اند دانایی و درک خویش را پاکتر کرده اند. این دسته از مردم که شیوه زندگی درستی دارند و در راه معنویت جایگاه بهتری کسب کردهاند، قابل احترام هستند. بر اساس اعتقاد به پاکی، شیوه زندگی و شغل های مختلف و طبقه بندی و گروه بندی جامعه توجیه و تفسیر میشود. اشخاص در هر طبقه اجتماعی باید مراقب پاکی نسبی خویش باشند و از تماس مستقیم با طبقات پایین تر اجتناب کنند؛ در غیر این صورت ممکن است سبب آلودگی خویش یا سایر اعضای یک طبقه شوند.
عقیده به پاکی روح در اختلاط با شماری از مفاهیم سنتی در باره پاکی و نجاست مواد و اخلاقیات و آداب و رسوم نظامی را میسازد که تبعیض نژادی و چگونگی روابط نابرابر اجتماعی را توجیه میکند. هر شخص پلید و نجس با لمس کردن و یا دادن چیزی به دیگری میتوانند نجاستش را به او منتقل کند. در یک شکل افراطی، حتی سایه یک شخص نجس از طبقات بسیار پایین می توتند یک مقام بلند مرتبه از طبقه برهمنان را آلوده سازد. اگر تماس فیزیکی همراه با صمیمیت باشد یا اگر کسی اشیاء را برای مدتی طولانی استفاده کند، شدت انتقال نجاست و میزان آلودگی افزایش خواهد یافت. البته دست بدست کردن اشیاء مانند ابزار و آلات در میان اشخاص از طبقات مختلف مشکلی ایجاد نمیکند. برای مثال میزان نجاست مواد غذایی پختنی از مواد غیر پختنی بیشتر است، زیرا شخص نجس نسبتا با آن تماس بیشتری داشته است.
بنا بر این برای هم غذا شدن اشخاص از طبقات مختلف شماری از محرمات و محدودیتها وجود دارد. اعضای طبقات پایینتر ممکن است از گرفتن غذا از اعضای طبقات بالاتر اجتناب کنند. صمیمانهترین نوع ارتباط رابطه جنسی است، که آلایندهترین نوع تماس است؛ زیرا منجر به اختلاط عناصر حیات و آلودگی و اختلاط طبقات میشود. از این روی از روابط جنسی طبقات با همدیگر به شدت منع شده و ازدواج طبقات با هم به ندرت اتفاق میافتد؛ حتی در مواردی که چنین موضوع روی داد، بیشتر بین مردی از طبقات بالا و زنی از طبقه پایین است و میزان این نجاست و آلودگی نیز کمتر است؛ چون در این صورت طبقه پایین دریافت کننده عناصر از طبقه بالاتر است. در گذشته های دور اگر میان زنی از طبقات بالاتر و مردی از نجسها چنین اتفاقی روی میداد، زن را میکشتند و امروز اگر در جایی این موضوع روی داد، زن را به روستایی تبعید خواهند کرد. اگر روابط آلودهای میان اعضای طبقات مختلف برقرار شد، مراسم خاص سنتی برای پاک کردن شخص و بازیابی او وجود دارد. به طور کلی این مفاهیم از پاکی مشارکت از هم سفره شدن و ازدواج میان اعضای طبقات را منع میکند و روابط میان آنان را به شکل گستردهای تبعیض آمیز سامان می دهد و جدا سازی نژادی را در این سرزمین عمق بیشتری میبخشد.
رابط قوی و مستقیمی میان جایگاه طبقه اجتماعی اشخاص و شغلشان وجود دارد. بنا بر این گروههایی مانند طبقه گازران (رختشویها) و رفتگران از پایین ترین طبقات اجتماعی هستند. کشتن هر موجود زندهای در آیین هندو و بودایی کار زشت و ناپسندی است؛ چرا که این اقدام آن موجود را از رسیدن به کمال و رستگاری باز میدارد. چنین برداشتی ناپاکی برخی طبقات و شغلهایی مانند صیادی و قصابی را توجیه میکند. در بسیاری از موارد پاکی و نجاست ریشه تاریخی دارد تا اعتقادی و نظری؛ برای مثال با گسترش اقتصاد کشاورزی روستایی احتمالا بسیاری از صیادان به عنوان دهقان و کارگر در خدمت اربابان و صاحبان زمین در آمدند و طبقه کارگر و کشاورز ساده را شکل دادند. بعضی از مهاجران نیز با استقرار در یک جا و اشتغال به امر کشاورزی به این طبقه پیوستند. آنان که ثروت و قدرت بیشتری را بدست آوردند، طبقات بالا شکل دادند و برای اعتبار بخشیدن به جایگاه معنوی و عمومی خویش موسسات مذهبی را مدیریت کردند (Sri Lanka society).
3-4. نظام طبقاتی در جامعه سینهالی سریلانکا
اگر چه دولت سریلانکا هیچ آمار رسمی در باره طبقات اجتماعی و کاست ندارد؛ اما به نظر میرسد طبقه کشاورز "گوییگاما[4]" که نیمی از جمعیت سینهالی را تشکیل میدهند، مهمترین طبقه این کشور هستند و اعضای آن در سراسر کشور زندگی میکنند. در جامعه سنتی سریلانکا بیشتر اعضای این طبقه در مدیریت امور دخالت داشته و شخصیت های با نفوذ و اربابان زمیندار آن پستهای مهم دولت را در دست دارند. در جامعه مدرن و دمکراتیک قرن بیستم نیز آنها مقامات مهم دولتی را در انحصار خویش دارند.
پس از سقوط نظام پادشاهی در سال 1818 و حتی مدتها پس از دوره استقلال همچنان بعضی از خاندان پادشاهی سنتی کَندی در ارتفاعات مرکزی کشور به صورت یک طبقه اجتماعی موقعیت خویش را حفظ کردهاند. مهمترین ویژگی نظام قدیمی "راجاکاریا" یا کار پادشاهی و دولتی بود که هر طبقهای را به شغل مشخصی مرتبط و آنها را به خدمات دولتی و موسسات مذهبی میگماشت. در ارتفاعات مرکزی هنوز ارتباط محکمی میان شغل و حرفه افراد با طبقه اجتماعی آنان جود دارد. در مراسم معروف جشن "پراهرا[5]" در شهر کندی که هر ساله برای گرامیداشت خدایان و بودا برگزار میگردد، هر کدام از این طبقات همچنان نقشهای سنتی خویش را اجرا میکنند. طبقه گوییگاما در ارتفاعات با همان نوع طبقه در مناطق پایین تفاوت دارد. زیرا تقسیمات و دسته بندی های در داخل طبقه که ناشی از مراتب و درجات خانوادههای درباری قدیم بوده همچنان حفظ شده است. القاب احترام آمیز خانوادههای دربار " واساگاما[6] " و اشراف "جدارا[7]" هنوز یادآور نظام سلطنتی است و ازدواج و پیوند خویشاوندی میان اعضای این خانوادها و طبقات عمومی کشاورزان (گوییگاما) بسیار نادر است. در مناطق پایین این طبقات فرعی در طبقه کلان کشاورزان (گوییگاما) کم کم محو شده و مقامات اجتماعی بالای جامعه با عناوین و القاب اروپایی خوانده میشوند.
جنوب غربی جزیره سکونتگاه سه طبقه بزرگ اجتماعی صیادان (کاروا[8]) و (دوروا[9]) دارچین ها (سالاگاما[10]) است که نقش مهمی در جامعه سینهالی ایفا میکنند. در دوران استعمار اصولا این گروههای حاشیه نشین و نسبتا پایین اجتماعی از امتیازات حرفهای، تخصص و ساحل و مرز نشینی خودشان برای کسب ثروت و قدرت استفاده میکردند. در اواخر قرن بیستم اعضای این طبقات به قسمتهای دیگر سریلانکا رفتند و موقعیت های تجاری بالاتر و پست های دانشگاهی را بدست آوردند و موقعیت اجتماعی شان به تدریج در حد طبقه کشاورزان یا نزدیک به آنها قرار گرفت. بخش مرکزی و ارتفاعات سکونتگاه گروه اجتماعی "واهومپور[11]ا" و شیره پزان است که از عصاره نخل نارگیل شیره تولید می کنند. این گروه نیز در بخش های مختلف پراکنده و به شغل های دیگر و به خصوص کشاورزی روی آوردند. در بخش ارتفاعات کندی گروههای کارگر و برزگر (باتگاما یا پادو[12]) با موقعیت پایین اجتماعی هستند. گروههای پایین خدماتی مانند گازرها و رختشویان (هنا و رادا[13]) در همه جا حضور دارند و حتی امروز نیز به همین حرفه مشغول هستند. گروه طبّال (براوا[14])معابد که علاوه طبل زدن در معابد در روستاها به برزگری نیز مشغولند و بالاخره گروه هنرمندان (نوندانّا[15]) جامعه هستند. فضای جدید بازار کسب و کار و خدمات به دلیل تحولاتش، ارتباط طبقه اجتماعی و مشاغل را تضعیف کرده است (Sri Lanka, Society, caste).
3-5. نظام طبقاتی در جامعه تامیل سریلانکا
نظام طبقاتی (کاست سیستم) جامعه تامیل سریلانکا با اندک تفاوت هایی شباهت زیادی به نوع سینهالی آن دارد. طبقه کشاورزان که "ولّا[16]" نامیده میشوند، پنجاه درصد جمعیت آنان را تشکیل میدهند. در دوران پادشاهی تامیل طبقه کشاورزان و زمینداران از مقامات دولتی بودند. در دوران استعمار با ورود به عرصه آموزش بخش قابل توجهی از مردم را آموزش دادند و طبقه متوسط جدیدی از دیوانسالاران را به وجود آوردند. به رغم این که در دهه 1980 بعضی از کشاورزان وارد عرصههای دیگر اشتغال شدند، اما با این حال هنوز اکثر مردم کشاورز هستند. طبقه پایین تر دیگر صیادان "کارییا[17]" هستند که بسیاری از آنها نیز در قرن نوزدهم وارد میدان کار و کسب و تجارت شدند. طبقه بازرگانان "چتّی[18]" نیز از طبقات بالای جامعه هستند. صنعتگران با جمعیت نسبتا کمتری از طبقات متوسط هستند. پایین ترین طبقه گروه نجسها و خیل جمعیت نیروی کار خدمات و کارگران ساده هستند که در عرصه های مختلف از جمله در مزارع کار می کنند.
نظام طبقاتی در جامعه تامیل ارتباط تنگاتنگی با باورهای مذهبی هندوها و نظام طبقاتی برهمنی جنوب هندوستان دارد. برهمنها طبقه موبدان و کاهنان هندو هستند و تاریخ این نوع اندیشه و باور دینی به تمدن باستانی هند و به 1500 سال قبل از میلاد بر می گردد. طبقه موبدان دینی به خاطر پاسداری و حراست از کتب مقدس و معابد هندو در نزد مردم از جایگاه بلند و مقدسی برخوردارند. بنا بر اعتقادات برهمنان نظام طبقاتی تقدیر الهی و سرنوشت لایتغیر بشریت است. از آنجا که امور دینی معابد و منازل در کنترل برهمنان است، آنان نفوذ قابل ملاحظه بر مردم عادی دارند. طبق اعتقادات هندوها طبقه نجسها به خاطر ناپاکی ذاتی حق ورود به اجتماعات و فعالیتهای عمومی، ورود به معابد و انجام برنامههای دینی را ندارند. از نیرو کار طبقه نجسها بیشتر برای خدمات بسیار پست و پایین استفاده میشود.
در قرن نوزدهم میلادی به دنبال طرح شعار برابری انسانها از سوی دولت و گسترش آموزش در میان طبقات بالای جامعه تامیل نوع نگاه مردم به طبقه نجسها نسبتا بهتر شده است. گروهی مسلح از طبقه نجسها برای اشتغال، آموزش و تاسیس معابد هندو برای همه طبقات تلاش فراوان کرد. طبقهی پایینی از تامیلهای هندی الاصلی که در مناطق ارتفاعات مرکزی سریلانکا در مزارع و کارگری مشغول کارند، به خاطر موقعیت پایین اجتماعی شان در میان دو گروه بزرگ سینهالی و جامعه تامیل در انزوا و حاشیه قرار گرفتهاند.
تبعیض و جدایی میان طبقات با اشکال مختلف در گفتار و کردار در زندگی روزمره به ویژه در بین روستاییان تداعی و یادآوری میشود. هر طبقه نام خاصی دارد، بیشتر طبقات در سخن گفتن اندکی متفاوت با دیگران هستند، بنا بر این در معاشرتها اشخاص فوری متوجه طبقه اجتماعی یکدیگر میشوند. شخصی که از طبقه پایین است در سخن گفتن و مخاطب قرار دادن فردی از طبقه بالاتر با احترام حرف میزند و کلاهش را به نشان احترام از سرش بر میدارد. در خانههای روستاییان از طبقات بالاتر معمولا چهارپایه کوتاهی برای نشستن اشخاص طبقات پایین تر وجود دارد که در دیدارها باید روی آن بنشینند. خیابانها و محلههای روستاها بر اساس طبقات اجتماعی تقسیم شدهاند. اشخاص طبقات پایین در محلات مخصوص خودشان سکونت میگزینند. در گذشته هیچ زن و مردی طبقات پایین حق پوشیدن بالا تنه خودشان، سوار ماشین شدن یا ساختن خانه بزرگ را نداشت، اما تحولات گسترده قرن بیستم بسیاری از این آداب و رسوم و ممنوعیت ها را از میان برداشت. اکنون دیگر روابط و تعاملات رنگ و بوی نظام طبقاتی را ندارند. اشخاص از طبقات مختلف در دفاتر کسب و کار، کارخانه ها و در روستاها با همدیگر کار می کنند، می خندند بدون این که اشاره ای به طبقه یکدیگر و یا احساس نابرابری بکنند. همه مردم بدون نگرانی از نجاست طبقاتی سوار یک اتوبوس وی شوند. فرصت ها شغلی، امکانات بهداشتی و آموزشی رسماً و به طور برابر برای همگان است. در مناطق فقیر نشین شهری طبقات گوناگون به طور گسترده ای در ارتباط با همدیگر هستند. به رغم این تحولات مثبت در زندگی عمومی، کارکرد نظام طبقاتی در موسسات مدرن و نوین مانند احزاب سیاسی و اتحادیه ها جای شگفتی است. هنوز اکثریت اعضای آن ها از طبقات بالا هستند. البته در ازدواج نیز میزان چسبندگی اشخاص به طبقه اجتماعی خودشان بسیار زیاد است (Sri Lanka, Society, caste).