تاريخ اديان و مذاهب تاجیکستان
1-7. تاریخچه ادیان و مذاهب و چگونگی گسترش دین غالب در تاجیکستان
علیرغم اینکه تاجیکها در طول تاریخ در محاصره ترکها بوده و در زمان سلطه اتحاد جماهیر شوروی، تاخت و تاز فرهنگی و اجتماعی روسها را تحمل کرده اند، به خوبی از فرهنگ ملی و هویت اجتماعی خویش پاسداری کرده اند. عامل مهم در این پایداری ملی، تعلقات مذهبی و دینی از یک طرف و پایبندی به زبان فارسی از طرف دیگر می باشد(تاجیکستان، 1998: 39).
به دلیل رفت و آمد و حضور اقوام و حکومتهای مختلف در آسیای مرکزی، در این منطقه از دیرباز باورهای دینی و مذاهب گوناگون وجود داشته است. این سرزمین، با فرهنگهای چین، ایران و ... همسایه بوده و جریانهای دینی این فرهنگها، این جمهوری را تحت تأثیر خود قرارداده است. یکی از ویژگیهای فرهنگ این سرزمین در پیش از اسلام رواج باورهای دینی و مذهبی است. در میان ادیان گوناگون میتوان از زرتشتی، بودایی و مانوی نام برد. افزون بر این، روحانیان نسطوری در این سرزمین، به ویژه در سمرقند حضور داشته اند(فرامکین، 1372: 131). لذا تا قبل از سلطه مسلمانان بر آسیای مرکزی ادیان و آیینهای شامانی، بودایی، زرتشتی، یهودی و مسیحی در منطقه به چشم میخورد. آسیای مرکزی، از جمله تاجیکستان از سده هفتم میلادی، توسط سپاه اسلام گشوده شد و مردم این منطقه اسلام آوردند. مذهب بیشتر مردم تاجیکستان سنی و از شاخه حنفی است و ابوحنیفه را به عنوان اماماعظم می شناسند. گسترش اسلام در آسیای مرکزی بیش از هر چیز مدیون شیوخ و بزرگان صوفیه است که طی قرنهای سیزده و چهارده میلادی پیروان بسیار جذب کردند. فرقه های مهم صوفیه مانند نقشبندیه حتی امروز پس از هفتاد سال سلطه نظام کمونیستی شوروی در منطقه حضور دارند. این فرقه ها به خصوص در میان چادرنشینان و روستاییان پیروان بسیار دارند. این در حالی است که مراکز مهم تمدنی بیشتر به مذاهب رسمی اسلامی گرایش داشته اند. بخارا، به عنوان مثال، یکی از قدیمی ترین و مهمترین مراکز دین اسلام به شمار میآمده است و دارای مدرسه های دینی و مساجد مشهور بوده است. پس از سلطه روسیه تزاری بر آسیای مرکزی سیاست فرهنگی و مذهبی مسکو بیشتر متوجه اقوام چادرنشین این منطقه بود و کوششی جدی در جهت اسکان آنان و ایجاد شهرهای صنعتی در سرزمینهای سنتی آنها صورت گرفت. اما در شهرها و مراکز تمدنی مانند بخارا، سمرقند و خیوه اقدامی در جهت تغییر سبک زندگی و اعتقادات مردم انجام نشد.
بعد از انقلاب بلشویکی و تأسیس اتحاد شوروی لنین می دانست که حمله مستقیم به اعتقادات مذهبی مردم میتواند عواقب نامطلوب در پی داشته باشد و به همین علت با موضوع مذهب با نرمی برخورد کرد. در سال 1918 که استالین ریاست کمیساریای ملیتها را برعهده داشت، کمیساریای امور مسلمانان را تأسیس کرد و سه روشنفکر مسلمانان را در رأس آن قرار داد. هدف از این کار برقراری دفاتر و کمیتههایی در سرزمینهای مسلماننشین بود تا به مسائل آنان رسیدگی کند. اما طولی نکشید که آن را منحل کرد. از سال 1924 مسکو سیاست از میانبردن سازمانها و نهادهای مذهبی را در پیش گرفت و در همان سال محاکم شرعی را که بر اساس شریعت بنیان گذارده شده بود، منحل کرد. در سال 1928 مکتبخانهها و مدرسهها را که به دست عالمان مذهبی اداره میشد تعطیل کردند. بین سالهای 1925 تا 1930 تمام اموال و املاک موقوفه مصادره شد و به این ترتیب استقلال مالی مراکز مذهبی از آنها سلب شد. حمله مستقیم به مذهب تا زمان جنگ دوم جهانی ادامه داشت. تعداد مسجدها از 26 هزار باب به 1312 باب در سال 1992 در سراسر آسیای مرکزی تقلیل یافت. در سال 1941 به دستور استالین ادارات روحانی اتحاد شوروی تأسیس شد. فعالیت آنها زیر نظر شورای برنامه های مذهبی بود و این شورا به تمام موضوعات مربوط به مذاهب مختلف، به جز مسیحیت ارتدوکس، رسیدگی می کرد.
هفتاد سال سلطه حکومت کمونیستی نتوانسته است دین مردم را از بین ببرد، اما به هر حال تأثیر مهمی در اعتقادات و باورهای مردم داشته است. با این حال، آداب و سنتهای مذهبی کماکان در میان تمام مردم وجود دارد. به عنوان مثال، مراسم ازدواج و تدفین و ختنه توسط همه مردم تاجیکستان، حتی اعضای عالی رتبه حزب کمونیست انجام میشود و هنوز مردم نام بزرگان دین اسلام را به طور گسترده بر فرزندان خود می نهند. مذهب اکثر مردم تاجیکستان سنی و از شاخه حنفی است و ابوحنیفه را با نام امام اعظم می شناسند. تعدادی مسلمان شافعی مذهب نیز در تاجیکستان زندگی میکنند. اهل سنت تاجیکستان به اهل بیت و امامان شیعه، به ویژه امام علی، امام حسین و امام جعفر صادق (ع) ارادت میورزند. گروهی از اهل تسنن صوفی مسلک تاجیکستان خود را به خاندان اهل بیت منسوب میدانند و پیروانشان آنها را با لقب «ایشان[1]» مینامند.
مسلمانان بدخشان در شرق و جنوب شرقی تاجیکستان در کوهپایه های پامیر پیرو مذهب اسماعیلیه هستند. این همان سرزمینی است که ناصرخسرو قبادیانی، شاعر پارسیگوی اسماعیلی مذهب از بیم حکام سنی متعصب زمان خویش به آنجا پناه برد و در همام جا نیز درگذشت. رهبر اسماعیلیان کریم آقاخان است که در اروپا زندگی میکند. حدود 90% شیعیان ساکن بدخشان شیعه اسماعیلی و 10% آنها شیعه دوازده امامی هستند. تا قبل از استقلال تاجیکستان، اسماعیلیان ارتباط با رهبر خود نداشتند. اما در سالهای 1992 - 1993 که تاجیکستان گرفتار جنگ داخلی بود و وضعیت اقتصادی این کشور اسفبار شده بود و ارتباط ناحیه بدخشان کوهستانی با پایتخت قطع شده و خطر قحطی و مرگ و میر در منطقه قوت داشت، آقاخان به کمک پیروان خود در کوههای پامیر شتافت و با گشودن راهها مواد غذایی، دارو و سایر مواد ضروری به این منطقه رساند. این اقدامات موجب افزایش احترام اسماعیلیان به رهبر خود شد. آقاخان در سال 1995 سفری رسمی به شرق تاجیکستان نمود و سر راه خود در دوشنبه با امامعلیرحمان، رئیسجمهور، ملاقات و درباره چگونگی همکاری بیشتر با حکومت آن کشور گفتگو کرد و یک رشته موافقتنامههای فرهنگی و اقتصادی با وی به امضا رساند و نماینده شخصی آقاخان به عنوان سفیر در تاجیکستان معین شد. هدف از این موافقتنامهها آبادکردن زمینهای بدخشان و فراهمکردن زمینه رشد اقتصادی و فرهنگی مردم این ناحیه است. از آن پس بنیاد آقاخان اسماعیلی که در لندن مستقر است فعالیت مستمر خود را در مورد بازیافتن هویت مذهبی اسماعیلیان تاجیکستان و نیز تأمین نیازهای آنان ادامه داده است.
در تاجیکستان اقلیتی مسیحی هم ساکن هستند، مسیحیان تاجیکستان بیشتر روساند و آلمانیهایی که پدران آنها در دوران شوروی هنگام جنگ جهانی به آسیای مرکزی و قفقاز مهاجرت کردند به دستور مسکو به منطقه آسیای مرکزی کوچ داده شدند. مسیحیان در دوشنبه گورستان و کلیسایی مشهور دارند.
از گذشته دور یهودیان در تاجیکستان ساکن بوده اند. شمار یهودیان در تاجیکستان، به خصوص در شهرهای بزرگ، بسیار بود. جمعیت آنان را در کل تاجیکستان 20 هزار و در دوشنبه 15 هزار تخمین میزدند. بسیاری از آنها در موسیقی سنتی تاجیکستان نقش داشتند و تعدادی از استادان به نام موسیقی این کشور از همانها بودند. قبل از فروپاشی اتحاد شوروی در زمان گورباچف بنا بر توافقی که وی با تلآویو به عمل آورد یهودیان مقیم شوروی اجازه یافتند به اسراییل مهاجرت کنند. از همان زمان تعدادی از یهودیان تاجیکستان، مانند سایر جمهوریهای شوروی، به اسراییل، اروپا و ایالات متحده آمریکا مهاجرت کردند. این روند در تاجیکستان پس از استقلال و به خصوص در جریان جنگ داخلی شدت یافت و جمعیت یهودی آن کشور رو به کاهش گذاشت و امروز در دوشنبه کمتر از 5 هزار یهودی زندگی میکنند(تاجیکستان، 1387: 28 - 25).