مولانا محمد حسین آزاد

تصویر روی جلد سفرنامه سیر ایران نوشته محمدحسین آزاد، قابل بازیابی از

مولانا محمد حسین آزاد مشهور به شمس ­العلما، فرزند آقا محمد باقر فرزند محمد اکبر فرزند محمد شریف فرزند آخوند محمد شکوه، در دهلی، در 1245 ق / 1830م زاده شد. 

داستان­ نویس، منتقد و روزنامه نگار، در خانواده­ ای روحانی و با فرهنگ شیعی که تبارشان به سلمان فارسی می­رسید، زاده شد. نیاکانش از ایرانیانی بود که از همدان به کشمیر کوچیده بودند. پدرش محمد باقر از دانشوران و خطیبان برجسته و از پیشگامان روزنامه ­نگاری در شمال هند بود. آزاد به سفارش پدر در کالج فقه حنفی خواند.

فن سخنوری و شعر را از دوست پدر خود محمد ابراهیم ذوق (1204- 1271ق/ 1789- 1854م) و سپس از آقاجان عیش آموخت. نوشته های منظوم و منثور خود را در دهلی اردو اخبار منتشر می ­کرد. پس از درگذشت پدر از دهلی گریخت و در 1861 به لاهور رفت و چندی بعد به خدمت آموزش و پرورش پنجاب درآمد و در 1889م بازنشسته شد و در 1328ق/1910م بدرود حیات گفت. از وی 23 اثر باقیمانده است، از جمله:

• تصحیح دیوان ذوق دهلوی؛
• دستور زبان فارسی در شبه قاره؛
• آموزگار فارسی؛
• تذکره علما در شرح احوال چهل تن از علمای هند؛
• مکتوبات آزاد؛
• سفرنامه سیر ایران.

نیز نگاه کنید به

مطالعات ایرانی و ایران شناسی در پاکستان