آثار برجسته تصوف در یمن
تصوف در یمن، ریشه در قرون نخستین اسلامی دارد و با گذر زمان، به یکی از ارکان فرهنگی و معنوی این سرزمین بدل شده است. این جریان عرفانی، با تأکید بر زهد، تهذیب نفس، و سلوک عملی، در سدههای آغازین بیشتر جنبه فردی و اخلاقی داشت و بعدها با ورود مکاتب فلسفی مانند وحدت وجود، به ابعاد نظری نیز گسترش یافت.
یمن، بهویژه مناطق حضرموت، تریم و صنعا، خاستگاه شماری از صوفیان برجسته بوده است؛ از جمله احمد بن علوان (د. ۶۶۵ق) که مکتب عرفانی مستقلی را بنیان نهاد، و ابوالغیث بن جمیل ملقب به شمسالشموس (د. ۶۵۱ق) که نقش مهمی در ترویج تصوف در جنوب شبهجزیره ایفا کرد.
افزون بر متون عرفانی، آثار معماری و بناهای تاریخی مرتبط با تصوف—مانند زاویهها، خانقاهها، و مقابر مشایخ صوفی—نشاندهنده پیوند عمیق این جریان با فرهنگ و جامعه یمنی است. تصوف در یمن نهتنها در عرصه معنوی، بلکه در ساختارهای اجتماعی و حتی سیاسی نیز تأثیرگذار بوده و حمایت حکومتهایی چون بنیرسول در قرون وسطی، موجب شکوفایی آن شده است[۱][۲][۳].
آثار معماری و مراکز صوفیه در یمن
رباط تریم
رباط تریم در منطقه حضرموت، یکی از مهمترین مراکز تصوف در یمن و جهان اسلام بهشمار میرود. این مرکز آموزشی و معنوی، با فراهمسازی امکانات اقامتی و تحصیلی برای طلاب از کشورهای مختلف، نقش کلیدی در ترویج اندیشه صوفیانه ایفا کرده است[۴]. منابع مالی رباط تریم از طریق نذورات داخلی و موقوفات خارجی، بهویژه در کشورهای جنوب شرق آسیا مانند اندونزی و مالزی، تأمین میشود. این مرکز همچنین با تأسیس مؤسسات وابسته مانند دارالمصطفی، به قطب علمی و عرفانی منطقه تبدیل شده است[۵].
مسجد و مدرسه عامریه
مدرسه عامریه در شهر رداع، از شاهکارهای معماری دوره طاهریان (قرن ۱۰ هجری/۱۵ میلادی) است. این بنا با شش قبه، تزئینات گچبری، کتیبههای قرآنی، و ساختار هندسی منظم، جلوهای از پیوند هنر اسلامی با عرفان صوفیانه را به نمایش میگذارد[۶]. این مدرسه در زمان سلطان عامر بن عبدالوهاب ساخته شد و بهعنوان مرکز آموزش دینی و عرفانی مورد استفاده قرار گرفت. تلاشهای مرمتگران بینالمللی، از جمله سلما الراضی، موجب احیای این اثر تاریخی در دهههای اخیر شده است[۷].
مسجد جامع صنعا
مسجد جامع صنعا، معروف به مسجد اعظم، یکی از قدیمیترین مساجد اسلامی در جهان است که بنای اولیه آن به قرن اول هجری نسبت داده میشود. این مسجد نهتنها از نظر معماری و تاریخی اهمیت دارد، بلکه در طول قرون، محل تجمع صوفیان و مریدان بوده و نقش معنوی برجستهای در تاریخ تصوف یمن ایفا کرده است[۸]. نسخههای خطی کشفشده در این مسجد، از جمله قرآنهای قدیمی، نشاندهنده جایگاه علمی و عرفانی آن در تاریخ اسلام هستند[۹].
آثار مکتوب و ادبی تصوف در یمن
یمن در سدههای میانه اسلامی، بستر شکلگیری و تحول جریانهای عرفانی خاصی بود که هم از طریقتهای وارداتی مانند قادریه تأثیر پذیرفت و هم مکتبهای بومی چون طریقت احمد بن علوان را پدید آورد. آثار مکتوب عرفانی در این سرزمین، نهتنها ابزار تربیت سالکان بلکه بازتابدهنده نظام معرفتی خاصی بودند که در حلقات ذکر، خانقاهها، و مجامع دینی رواج داشتند. این متون، از مواعظ و رسائل سلوکی گرفته تا دیوانهای شعری، نقش مهمی در انتقال مفاهیم تصوف ایفا کردهاند.
آثار عبدالقادر گیلانی و نفوذ آنها در یمن
عبدالقادر گیلانی (۵۶۱ق)، بنیانگذار طریقت قادریه و از برجستهترین عارفان اهل سنت در بغداد؛ آثارش تلفیقی از فقه، اخلاق، و عرفان عملی است که در یمن نیز نفوذ گستردهای داشتهاند.آثار ایشان به شرح زیر است[۱۰]:
الغنیه لطالبی طریق الحق
الغنیه لطالبی طریق الحق، اثر سهجلدی در فقه، عقاید، و اخلاق اسلامی که در بخش پایانی به مواعظ عرفانی میپردازد. این کتاب در یمن بهعنوان منبع تربیتی طریقت قادریه شناخته شده است[۱۱].
الفتح الربانی و الفیض الرحمانی
الفتح الربانی و الفیض الرحمانی، شامل ۶۲ مجلس وعظ است که در مدرسه و خانقاه ایراد شده و توسط مریدان گردآوری شده است. این اثر در قرن ششم هجری در حلقات صوفیه یمن مورد استفاده قرار گرفت[۱۲].
فتوح الغیب
فتوح الغیب، مشتمل بر ۷۸ مقاله عرفانی است که توسط فرزندش عبدالرزاق گردآوری شده و مضامین آن شامل توکل، فنا، معرفت، و جهاد با نفس است. این کتاب در یمن بهعنوان متن پایه سلوکی شناخته میشود[۱۳].
آثار احمد بن علوان و مکتب عرفانی یمنی
احمد بن علوان (۶۶۵ق)، عارف یمنی و مؤسس مکتب عرفانی مستقل در منطقهٔ تعز؛ آثارش بازتابدهندهٔ وحدت وجود، سلوک باطنی، و نقد اجتماعی از منظر عرفانیاند. آثار این عارف به شرح زیر است[۱۴]:
التوحید الأعظم
التوحید الأعظم، رسالهای بنیادین در تبیین وحدت وجود و مبانی طریقت احمد بن علوان.
الفتوح المصونة والأسرار المکنونه
الفتوح المصونة والأسرار المکنونه، رسالهای در شرح اسرار سلوک و مراتب معرفت، نگهداریشده در کتابخانه دانشگاه بینکینه ییل(Beinecke Yale)[۱۵].
المهرجان
المهرجان، اثری عرفانی که همراه با البحر المشکل منتشر شده و شامل اشعار، تأملات قرآنی، و نقدهای عرفانی است.
الکبریت الأحمر
الکبریت الأحمر، رسالهای در بیان اسرار طریقت و رموز سلوک که در برخی نسخهها بهصورت ضمیمه آثار دیگر آمده است[۱۶].
البحر المشکل
البحر المشکل، رسالهای عرفانی در قالب نثر و شعر که در نسخههای خطی دانشگاه ملک سعود نگهداری میشود[۱۷].
دیوان شعر
دیوان شعر، مجموعهای از اشعار عرفانی احمد بن علوان که در قالبهای مختلف سروده شده و در حلقات صوفیه یمن مورد استفاده قرار میگیرد[۱۸].
آثار وارده از دیگر بلاد اسلامی
قوت القلوب
ابوطالب مکی (۳۸۶ق)، از پیشگامان عرفان اسلامی در مکه و بغداد؛ کتاب قوت القلوب او یکی از منابع اصلی در تربیت عرفای قرون بعدی، از جمله غزالی، بوده است. قوت القلوب، اثر ابوطالب مکی[۱۹] (د. ۳۸۶ق) که توسط عبدالله بن احمد بن عیسی المهاجر به یمن آورده شد. این کتاب در زمینه زهد، تهذیب نفس، و آداب سلوک عرفانی تأثیرگذار بوده و بعدها منبع الهام برای آثار غزالی نیز شد[۲۰].
نتیجهگیری
تصوف در یمن، بهعنوان یکی از جریانهای مهم معنویت اسلامی، ساختار چندلایهای از اندیشه، عمل، نهاد و هنر را شامل میشود که از صدر اسلام تا قرون متأخر، بومیسازی شده و با مکاتب وارداتی همافزایی داشته است. ویژگی برجسته تصوف یمنی، تلفیق زهد و سلوک عملی با رویکردهای نظری نظیر وحدت وجود و معرفت حضوری است که در آثار متفکرانی چون احمد بن علوان جلوه یافته است[۲۱].
از نظر نهادی، تأسیس مراکز صوفیانه مانند رباط تریم و مدرسه عامریه، و بهرهگیری از مساجد جامع بهعنوان فضاهای معنوی، نشان از تأثیر نهادی و اجتماعی تصوف در شکلدهی به زندگی دینی و فرهنگی یمن دارد. حمایت حکومتهای محلی از این جریان، بهویژه در دوره بنیرسول، زمینهساز گسترش و تثبیت جایگاه تصوف در ساختارهای قدرت بوده است[۲۲].
از حیث معرفتی، آثار مکتوب و ادبی صوفیانه یمن، اعم از متون وارداتی چون «قوت القلوب» و آثار بومی نظیر «البحر المشکل» و «التوحید الأعظم»، بیانگر نظام معرفتی ویژهای هستند که نقش تربیتی و تبیینی برای سالکان ایفا کردهاند. این آثار، نهتنها روایتگر مضامین عرفانی چون فناء، توکل و معرفتاند، بلکه نمایانگر پیوند فرهنگ یمنی با میراث جهانی اسلام نیز هستند. در مجموع، تصوف در یمن را میتوان نهفقط بهعنوان یک پدیده دینی بلکه بهمثابه نظامی تاریخی، فرهنگی و معرفتی تلقی کرد که در تعامل پویا با تحولات سیاسی، اجتماعی و فرامذهبی منطقه، همچنان نقش مؤثری در چشمانداز اسلامی ایفا میکند.
نیز نگاه کنید به
کتابشناسی
- ↑ حبشی، عبدالله محمد. مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن. مرکز الدراسات الیمنیه، ص۲۷۱–۲۷۴.
- ↑ معلم، احمد. (۲۰۰۳). القبوریة فی الیمن (ج۱، ص۱۸۵–۱۹۵). صنعا.
- ↑ یافعی، عبدالله. مرآة الجنان. بیروت: ۱۹۷۰م، ج۴، ص۱۲۱–۱۲۷ و ۳۲۸–۳۳۰.
- ↑ محمدی، ایمان. (۱۴۰۰). زاویهنشینان میدان جنگ. مرکز مطالعات راهبردی مرصاد، قابل بازیابی از https://mersadcss.com/products/articles
- ↑ شاطری، عمر. (بیتا). أدوار التاریخ الحضرمی (جلد ۱، صص ۱۵۲–۱۵۸). جده: مکتبه الإرشاد
- ↑ Yemen Tourism Promotion Board. (n.d.). Al-Amiriya Mosque and Madrasa, Available for https://www.yementourism.com/ar/explore-yemen-2/spiritual-tourism/104-2017-07-11-07-29-14
- ↑ Al-Radi, S. (n.d.). The Amiriya Madrasa Restoration Project. New York University – Institute of Fine Arts, Available for https://www.nyu.edu/gsas/dept/fineart/events/al-radi.html
- ↑ , Smith, G. R. (n.d.). Ṣanʿāʾ. In Encyclopaedia of Islam (2nd ed.). https://www.whitr-ap.org/index.php?classid=101103&id=103&t=show
- ↑ UNESCO World Heritage Centre. (n.d.). Old City of Sana'a. ,Available for https://whc.unesco.org/en/list/385
- ↑ گیلانی، عبدالقادر بن ابیصالح. (بیتا). اشعار منتخب. در گنجور. قابل بازیابی از https://ganjoor.net/gilani
- ↑ عبدالقادر جیلانی، عبدالقادر بن ابیصالح، حرستانی، عصام فارس، عبدالمنان، حسان. (۱۹۹۹). الغنیه لطالبی طریق الحق. ۱ ج. بیروت: دار الجیل، قابل بازیابی از https://archive.org/details/20211210_20211210_1535
- ↑ عبدالقادر جیلانی، عبدالقادر بن ابیصالح، وهبه، توفیق علی، سایح، احمد عبدالرحیم. (۲۰۰۶). الفتح الربانی و الفیض الرحمانی. ۱ ج. قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه، قابل بازیابی از https://archive.org/details/20200204_20200204_0826
- ↑ عبدالقادر جیلانی، عبدالقادر بن ابیصالح، ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، درویش، عبدالعلیم محمد. (۲۰۰۷). فتوح الغیب. ۱ ج. بیروت: دار الهادی. قابل بازیابیاز https://archive.org/details/fatohulghaib
- ↑ شادمان، ی.، عزیزی، ن.، خضیر عبد، خ. (۱۴۴۶ هـ.ق). «تقنيه التوظيف واستدعاء التراث الدينی فی شعر أحمد بن علوان». دراسات فی السردانیة العربیة، ۱۵، ص ۱۰۰–۱۱۸. قابل بازیابی از http://noo.rs/2HRz7
- ↑ احمد بن علوان. (بیتا). الفتوح المصونه والأسرار المکنونه. نسخه خطی، قابل بازیابی از https://search.library.yale.edu/archives/9999579673408651
- ↑ احمد بن علوان. (بیتا). الكبریت الأحمر، قابل بازیابی از https://www.alarabimag.com/books/23030
- ↑ احمد بن علوان. (بیتا). البحر المشكل الغریب، قابل بازیابی از https://ketabpedia.com/8/
- ↑ احمد بن علوان. (بیتا). دیوان صفی الدین أحمد بن علوان، قابل بازیابی از https://ketabpedia.com
- ↑ ابو طالب مکی، محمد بن علی. (بیتا). «ابوطالب مکی و تأثیر او در عرفان اسلامی». در پایگاه اطلاعرسانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، قابل بازیابی از https://www.cgie.org.ir/fa/article/226700
- ↑ ابو طالب مکی، محمد بن علی. (بیتا). قوت القلوب. ۱ ج. [بیجا]: [بیناشر]. قابل بازیابیاز https://www.alarabimag.com/books/20564
- ↑ Al-Qadasi, B. A. (2020). Sufism and Its Literary Contributions in Yemen: Ahmad Ibn Alwan a Model. ResearchGate, Available for https://www.researchgate.net/publication/344461321
- ↑ Aziz, M. A. (2011). Religion and Mysticism in Early Islam: Theology and Sufism in Yemen. I.B. Tauris, Available for https://archive.org/stream/ReligionAndMysticismInEarlyIslam.TheologyAndSufismInYemenByMuhammadAliAziz
نویسنده مقاله
غلامرضا لایقی
ویرایش دانشنامه ملل