روابط علمی و دانشگاهی ایران و آفریقای جنوبی
روابط علمی و دانشگاهی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آفریقای جنوبی بخشی از شبکهٔ گستردهٔ همکاریهای فرهنگی و دیپلماتیک میان دو کشور است که در چارچوب سیاست جنوب–جنوب و راهبرد تبادل دانش و فناوری میان کشورهای مستقل تعریف میشود. هر دو کشور دارای نظامهای آموزش عالی پیشرفته در مناطق خود هستند و از دههٔ ۱۳۷۰ش (۱۹۹۰م) تاکنون، همکاریهای علمی میان دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی آنها پیوسته رو به گسترش بوده است[۱].
نقطهٔ اشتراک راهبردی در روابط علمی دو کشور، تأکید بر «دانش برای توسعه» است. ایران در خاورمیانه و آفریقای جنوبی در قارهٔ آفریقا، هریک بهعنوان قطب علمی و فناوری منطقهای شناخته میشوند و تبادل تجربهٔ آموزشی و پژوهشی میان آنها، از اهداف پایدار سیاست خارجی علمی در هر دو کشور بهشمار میرود[۲].
پیشینه و چارچوب نهادی همکاری علمی
1. آغاز روابط دانشگاهی
اولین گام رسمی در همکاری علمی دو کشور در سال ۱۳۷۵ (۱۹۹۶م) با امضای «یادداشت تفاهم همکاریهای آموزشی و پژوهشی» میان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران و وزارت آموزش عالی و فناوری آفریقای جنوبی و وزارت آموزش عالی و فناوری آفریقای جنوبی برداشته شد. این سند شامل تبادل استاد و دانشجو، پژوهشهای مشترک و همکاری در علوم پایه و فناوری بود[۳].
در سالهای بعد، این همکاری با امضای چندین تفاهمنامه میان دانشگاههای برجستهٔ دو کشور گسترش یافت. دانشگاههای تهران، تربیتمدرس، صنعتی اصفهان و دانشگاه ادیان و مذاهب از ایران، و دانشگاههای پرتوریا، کیپتاون، ویتزواتررند (Wits) و استلنبوش از آفریقای جنوبی در حوزههای علوم انسانی، انرژی، فناوری و مطالعات تطبیقی دی2. کمیتهٔ مشترک علمی و فناوریردند[۴].
2.کمیتهٔ مشترک علمی و فناوری
در قالب کمیسیون مشترک همکاریهای ایران و آفریقای جنوبی، کمیتهای تخصصی برای «علم، فناوری و آموزش عالی» ایجاد شد که وظیفهٔ آن هماهنگی برنامههای علمی و ارزیابی پروژههای مشترک است. این کمیته هر دو سال یکبار نشستهایی در تهران یا پرتوریا برگزار میکند و آخرین نشست آن در ۱۴۰۳ (۲۰۲۴) بود که طی آن «برنامهٔ اقدام مشترک علمی و دانشگاهی» تصویب شد[۵]. بر اساس این برنامه، اولویتهای همکاری شامل انرژیهای نو، فناوریهای زیستی، مدیریت منابع آب، زبان و فرهنگ، و مطالعات آفریقا و خاورمیانه تعیین گردید.
عرصههای همکاری علمی و دانشگاهی
1. تبادل استاد و دانشجو
بر اساس گزارش وزارت علوم ایران (۱۴۰۲)، بیش از ۲۰۰ دانشجوی آفریقای جنوبی تاکنون در دانشگاههای ایران، عمدتاً در رشتههای الهیات، مهندسی شیمی، داروسازی و مطالعات اسلامی تحصیل کردهاند. در مقابل، حدود ۶۰ استاد و پژوهشگر ایرانی در قالب دورههای فرصت مطالعاتی یا پروژههای تحقیقاتی مشترک به دانشگاههای آفریقای جنوبی اعزام شدهاند[۶].
دانشگاه پرتوریا و دانشگاه ادیان و مذاهب قم از سال ۲۰۱۸ برنامهٔ مشترکی در حوزهٔ گفتوگوی ادیان و مطالعات مقایسهای برقرار کردهاند که هر ساله منجر به انتشار مقالات علمی مشترک در مجلات بینالمللی میشود[۷].
2.پژوهشهای مشترک در علوم و فناوری
در حوزهٔ علوم پایه و فناوری، همکاری میان دانشگاه صنعتی شریف و شورای تحقیقات علمی و صنعتی آفریقای جنوبی (Council for Scientific and Industrial Research – CSIR) در زمینههای نانوفناوری، انرژی خورشیدی و فناوریهای آبشیرینکن از سال ۲۰۱۶ آغاز شده است[۸].
همچنین مؤسسهٔ پژوهشی نفت ایران با دانشگاه استلنبوش در پروژههای مربوط به پالایش نفت و فناوریهای انرژی پاک همکاری داشته است. در سال ۲۰۲۳، نخستین آزمایشگاه مشترک تحقیقاتی ایران–آفریقای جنوبی در حوزهٔ انرژی تجدیدپذیر در ژوهانسبورگ افتتاح شد[۹].
3. علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
در کنار علوم فنی، همکاریهای گستردهای در علوم انسانی و اجتماعی برقرار شده است. مراکز مطالعات اسلامی و آفریقایی در تهران و پرتوریا پروژههایی در زمینهٔ تطبیق اخلاق اسلامی و فلسفهٔ اوبونتو (Ubuntu) انجام دادهاند[۱۰]. همچنین پژوهشگاه علوم انسانی ایران و انستیتوی مطالعات اجتماعی آفریقای جنوبی (Human Sciences Research Council – HSRC) در مطالعات مربوط به عدالت اجتماعی و توسعهٔ پایدار مشارکت علمی دارند[۱۱].
4. همکاری در چارچوب نهادهای منطقهای و بینالمللی
دو کشور از طریق حضور فعال در مجامع علمی بینالمللی چون یونسکو، جنبش عدمتعهد (NAM)، و بریکس پلاس (BRICS Plus) همکاری علمی خود را تقویت کردهاند. در نشست وزرای علوم بریکس در سال ۲۰۲۴، نمایندگان ایران و آفریقای جنوبی بر ضرورت ایجاد «شبکهٔ نوآوری جنوب جهانی» تأکید کردند[۱۲]. همچنین در برنامهٔ همکاری علمی جنوب–جنوب سازمان همکاری اسلامی (COMSTECH)، دو کشور پروژههای مشترکی در زمینهٔ بیوتکنولوژی و کشاورزی پایدار ارائه دادهاند[۱۳].
5. آموزش مجازی و دیپلماسی علمی دیجیتال
همزمان با همهگیری کووید–۱۹، همکاری در حوزهٔ آموزش آنلاین میان دانشگاههای ایران و آفریقای جنوبی گسترش یافت. پلتفرم «ایرانموک (IranMOOC)» در سال ۲۰۲۱ با همکاری دانشگاه کیپتاون در قالب طرح آزمایشی ارائه شد تا دورههای زبان فارسی، تاریخ ایران و مطالعات تمدنی را برای دانشجویان آفریقایی فراهم کند[۱۴]. همچنین در ۱۴۰۲، نخستین وبینار مشترک دربارهٔ دیپلماسی علمی دیجیتال میان وزارت علوم ایران و وزارت آموزش عالی آفریقای جنوبی برگزار شد که به امضای تفاهمنامهای برای توسعهٔ فناوریهای آموزشی انجامید[۱۵].
نهادها و مؤسسات همکار
از جمله نهادهای فعال در گسترش روابط علمی دو کشور میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران (MSRT)؛
- وزارت آموزش عالی، علم و نوآوری آفریقای جنوبی (Department of Higher Education, Science and Innovation – DHESI)؛
- شورای تحقیقات علمی و صنعتی (CSIR)؛
- شورای تحقیقات علوم انسانی (HSRC)؛
- دانشگاههای تهران، صنعتی شریف، تربیتمدرس، ادیان و مذاهب، پرتوریا، کیپتاون و ویتزواتررند؛
- کمیسیون مشترک علمی ایران–آفریقای جنوبی[۱۶].
این شبکهٔ نهادی، همکاریها را از سطح توافقنامه به پروژههای عینی پژوهشی و آموزشی منتقل کرده است.
چالشها و موانع همکاری علمی
هرچند روابط علمی دو کشور رو به گسترش است، چند مانع ساختاری همچنان پابرجاست:
- فاصلهٔ جغرافیایی و هزینههای بالای سفر و تبادل استاد و دانشجو؛
- محدودیتهای مالی و تحریمهای بانکی بینالمللی که انتقال بودجهٔ پژوهشی را دشوار کرده است؛
- ناهماهنگی در نظام ارزشیابی علمی و اعتبارسنجی مدارک؛
- تفاوت در زبان آموزشی (فارسی، انگلیسی) و ضرورت ترجمهٔ مشترک منابع علمی[۱۷].
با وجود این چالشها، در نشست ۲۰۲۴ کمیسیون مشترک، دو کشور توافق کردند که تبادلات علمی بیشتر از مسیر آموزش آنلاین، طرحهای تحقیقاتی چندمرکزی، و تبادل محتوای دیجیتال دنبال شود.
چشمانداز آینده و جمعبندی
در چشمانداز آینده، همکاری علمی ایران و آفریقای جنوبی بهسمت همافزایی در علم و فناوریهای نوظهور سوق یافته است. در بیانیهٔ مشترک وزرای علوم دو کشور در ۱۴۰۳ تأکید شد که علم و فناوری، ابزار اصلی توسعهٔ پایدار و رفاه اجتماعی است و همکاری جنوب–جنوب باید بر پایهٔ انتقال متقابل دانش و نوآوری استوار باشد[۱۸].
با توجه به ظرفیت بالای دانشگاههای دو کشور، نیروی انسانی تحصیلکرده و تجربهٔ موفق در حوزههای علمی گوناگون، انتظار میرود روابط علمی و دانشگاهی ایران و آفریقای جنوبی در دههٔ آینده به یکی از محورهای اصلی روابط دوجانبه تبدیل شود. این همکاری، نهفقط در تقویت قدرت نرم و جایگاه بینالمللی دو کشور مؤثر است، بلکه به تحقق هدف مشترک آنها در استقلال علمی جنوب جهانی نیز یاری میرساند.
نیز نگاه کنید به
روابط علمی و دانشگاهی ایران و فرانسه؛ روابط علمی و دانشگاهی ایران و تایلند
کتابشناسی
- ↑ Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran. (2023). Africa Policy Statement. Tehran: African Affairs Department.
- ↑ Department of Science and Innovation, Republic of South Africa (DSI). (2023). Strategic Plan for Science Diplomacy. Pretoria.
- ↑ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران. (۱۳۷۵). یادداشت تفاهم همکاریهای آموزشی و پژوهشی با جمهوری آفریقای جنوبی. تهران.
- ↑ دانشگاه تهران. (۱۴۰۱). گزارش همکاریهای علمی بینالمللی. تهران.
- ↑ Iran–South Africa Joint Commission. (2024). Minutes of the 7th Joint Commission Meeting. Tehran–Pretoria.
- ↑ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۲). آمار دانشجویان و پژوهشگران بینالمللی. تهران.
- ↑ University of Pretoria & University of Religions and Denominations. (2018). MoU on Comparative Religious Studies. Pretoria–Qom.
- ↑ Council for Scientific and Industrial Research (CSIR). (2019). Annual Research Report. Pretoria.
- ↑ Stellenbosch University. (2023). Joint Renewable Energy Research Lab Report. Stellenbosch.
- ↑ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. (۱۴۰۲). پروژه تطبیقی فلسفه اوبونتو و اخلاق اسلامی. تهران.
- ↑ Human Sciences Research Council (HSRC). (2023). Social Justice and Development Programme Report. Pretoria.
- ↑ BRICS Secretariat. (2024). Statement of the Ministers of Science, Technology and Innovation. Johannesburg.
- ↑ COMSTECH Secretariat. (2024). OIC South–South Scientific Cooperation Report. Islamabad.
- ↑ University of Cape Town. (2021). Online Learning Collaboration with IranMOOC. Cape Town
- ↑ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۲). گزارش وبینار دیپلماسی علمی دیجیتال ایران و آفریقای جنوبی. تهران.
- ↑ Iran–South Africa Joint Scientific Committee. (2023). Action Plan for Science and Innovation Cooperation 2023–2027. Tehran–Pretoria.
- ↑ Council on Higher Education (CHE). (2024). Quality Assurance Framework for African Universities. Pretoria.
- ↑ بیانیه مشترک وزرای علوم جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آفریقای جنوبی. (۱۴۰۳). متن رسمی منتشرشده توسط وزارت علوم ایران.
نویسنده مقاله
دانشنامه ملل