جغرافیای طبیعی ترکیه

جغرافیای طبیعی ترکیه

نویسنده : علی حکیم پور

ویرایش: دانشنامه ملل

ترکیه کشوری است که در نقطهٔ تلاقی دو قارهٔ آسیا و اروپا قرار دارد و از نظر طبیعی تنوعی کم‌نظیر را در خود جای داده است. گسترهٔ سرزمینی آن از کوه‌های مرتفع و فلات‌های پهناور گرفته تا سواحل طولانی و دریاچه‌های درخشان، مجموعه‌ای از زیست‌بوم‌های متنوع را پدید آورده است. بررسی جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست و منابع طبیعی کشور اهمیت دارد، بلکه درک بهتری از الگوهای سکونت، کشاورزی و شکل‌گیری فرهنگ‌های محلی نیز به دست می‌دهد [1][2].

جاذبه های توریستی و طبیعی ترکیه ، قابل بازیابی از : https://www.happytourturkey.com/tours/turkey_maps/

1)   جایگاه جغرافیایی و مختصات

بدنهٔ اصلی ترکیه در فلات آناتولی و بخش کوچک‌تری در تراکیهٔ شرقی قرار دارد. این کشور از سه سوی با دریا احاطه شده است: در شمال دریای سیاه، در غرب دریای اژه و در جنوب دریای مدیترانه. در میانهٔ کشور نیز دریای مرمره جای گرفته که پیوندگاه طبیعی میان دریای سیاه و مدیترانه است [3].

مختصات جغرافیایی میانگین ترکیه حدود ۳۹ درجه عرض شمالی و ۳۵ درجه طول شرقی است. این موقعیت سبب شده کشور در کمربند معتدل نیمکرهٔ شمالی قرار گیرد و از تنوع اقلیمی گسترده‌ای برخوردار باشد [4].

2)   مساحت و شکل سرزمین

مساحت رسمی ترکیه ۷۸۳٬۵۶۲ کیلومتر مربع است [5]. شکل کلی سرزمین مستطیل‌وار و کشیده از شرق به غرب است؛ بیشینهٔ طول آن حدود ۱۶۶۰ کیلومتر و میانگین عرض نزدیک به ۵۵۰ کیلومتر برآورد می‌شود [6]. حدود ۹۷ درصد مساحت در فلات آناتولی و نزدیک به ۳ درصد در تراکیهٔ شرقی قرار دارد [7].

-       مرزهای زمینی و دریایی

ترکیه با هشت کشور هم‌مرز است: یونان و بلغارستان در شمال‌غرب، گرجستان در شمال‌شرق، ارمنستان، جمهوری آذربایجان (نخجوان) و ایران در شرق، و عراق و سوریه در جنوب‌شرق. طول کل مرزهای زمینی در منابع رسمی میان ۲۶۴۸ تا ۲۸۱۶ کیلومتر برآورد شده است [8].

از سوی دیگر، ترکیه دارای خط ساحلی بسیار گسترده است: حدود ۱۷۰۰ کیلومتر در دریای سیاه، ۲۸۰۰ کیلومتر در دریای اژه، ۱۵۷۰ کیلومتر در دریای مدیترانه و ۱۲۰۰ کیلومتر در دریای مرمره. در مجموع، طول خط ساحلی کشور بیش از ۷۲۰۰ کیلومتر برآورد می‌شود [9].

3)   تقسیمات طبیعی هفت‌گانه

بر اساس مصوبات «کنگرهٔ جغرافیایی ترکیه» (۱۹۴۱)، کشور به هفت ناحیهٔ طبیعی تقسیم شده است:

1. مرمره: اقلیم معتدل، زمین‌های حاصلخیز، تراکم بالای جمعیت.
2. اژه: سواحل دندانه‌دار، اقلیم مدیترانه‌ای، کشت زیتون و انگور.
3. مدیترانه: جلگه‌های باریک ساحلی، رشته‌کوه‌های توروس، اقلیم گرم و مرطوب.
4. دریای سیاه: بارندگی فراوان، جنگل‌های انبوه، کشت چای و فندق.
5. آناتولی مرکزی: فلات مرتفع، اقلیم قاره‌ای، قطب تولید غلات.
6. آناتولی شرقی: کوهستانی‌ترین بخش کشور، بلندترین قله‌ها، اقلیم سرد.
7. آناتولی جنوب‌شرقی: دشت‌های پهناور، اقلیم نیمه‌خشک، محل اجرای پروژهٔ GAP [10][11].

4)   ناهمواری‌ها و ریخت‌زمین‌ساخت

بیش از دو سوم مساحت ترکیه ارتفاعی بالاتر از ۱۰۰۰ متر دارد و همین ویژگی، کشور را در زمرهٔ سرزمین‌های کوهستانی قرار می‌دهد [12].

کوه آرارات بلندترین کوه ترکیه )در ترکیه معروف است که کشتی نوح (ع) پس از طوفان در آنجا به گل نشسته است ). قابل بازیابی از : https://www.explore-share.com/trip/mount-ararat-ascent-turkey/?step=0

• رشته‌کوه‌های آناتولی شمالی (پونتیک): در امتداد ساحل دریای سیاه کشیده شده‌اند و مانعی طبیعی میان فلات مرکزی و سواحل شمالی ایجاد می‌کنند. این رشته‌کوه‌ها بارندگی فراوان در کرانه‌های دریای سیاه را توضیح می‌دهند.
• رشته‌کوه‌های توروس: در جنوب کشور و موازی با دریای مدیترانه قرار دارند. این کوه‌ها با ارتفاعات بلند و دره‌های عمیق، جلگه‌های باریک ساحلی مانند آدانا و آنتالیا را از فلات مرکزی جدا می‌کنند.
• فلات آناتولی: میان این دو کمربند کوهستانی قرار دارد و ارتفاع متوسط آن حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ متر است. این فلات، مرکز کشاورزی غلات و زیستگاه استپ‌های وسیع است.
• قله‌های شاخص: بلندترین قله ترکیه کوه آرارات (آغری‌داغی) با ارتفاع ۵۱۳۷ متر است [13]. کوه‌های کاچکار در شمال‌شرق و کوه‌های سِپان در شرق نیز از دیگر ارتفاعات مهم‌اند.

این ناهمواری‌ها عامل اصلی تنوع اقلیمی و پراکندگی زیست‌بوم‌ها هستند و در عین حال، مسیرهای ارتباطی و حمل‌ونقل را دشوار ساخته‌اند.

5)   رودها و منابع آب

شبکهٔ رودخانه‌ای ترکیه جوان و کوهزاد است و بیشتر رودها مسیرهای پرشیب و کوتاه دارند [14].

• دجله و فرات: سرچشمه در شرق ترکیه دارند و پس از عبور از عراق به خلیج فارس می‌ریزند. این دو رود از نظر تاریخی و اقتصادی اهمیت فراوان دارند و پروژهٔ جنوب‌شرقی آناتولی (GAP) بر پایهٔ سدسازی بر روی آن‌ها شکل گرفته است.
• قزل‌ایرماق: طولانی‌ترین رود داخلی ترکیه با ۱۳۵۵ کیلومتر طول است [15]. این رود به دریای سیاه می‌ریزد.
• ساکاریا و گدیز: از رودهای مهم غرب کشور هستند که به دریای اژه می‌ریزند.
• مراکز سدسازی: سد آتاتورک بر روی فرات با ظرفیت مخزن ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب، یکی از بزرگ‌ترین سدهای خاورمیانه است [16].

این رودها علاوه بر تأمین آب کشاورزی، منبع مهمی برای تولید برق‌آبی و تنظیم منابع آب به شمار می‌روند.

6)   دریاچه‌ها و جزایر

ترکیه دارای دریاچه‌های متعددی با منشأ تکتونیکی، آتشفشانی و کارستی است [17].

• دریاچه وان: بزرگ‌ترین دریاچه کشور با مساحت حدود ۳۷۰۰ کیلومتر مربع است. آب آن شور و قلیایی است و به‌دلیل چشم‌انداز طبیعی و اهمیت بوم‌شناختی شهرت دارد.
• دریاچه توز: دومین دریاچه بزرگ کشور و منبع اصلی نمک است.
• دریاچه‌های کارستی: مانند بُردور و بَی‌شهیر در جنوب‌غرب کشور.
• جزایر: در دریای مرمره جزایری چون بیوک‌آدا، و در دریای اژه جزایری مانند گوکچه‌آدا و بوزجاآدا قرار دارند [18].

این پهنه‌های آبی ارزش زیست‌محیطی و گردشگری بالایی دارند، اما در سال‌های اخیر کاهش سطح آب در برخی دریاچه‌ها به‌دلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی ایجاد کرده است.

7)   اقلیم و بارش

ترکیه در کمربند معتدل نیمکرهٔ شمالی قرار دارد، اما به‌سبب ناهمواری‌های گسترده و موقعیت میان‌قاره‌ای، تنوع اقلیمی چشمگیری دارد [19].

• اقلیم مدیترانه‌ای: در سواحل جنوبی و غربی (مدیترانه و اژه) حاکم است. تابستان‌ها گرم و خشک و زمستان‌ها معتدل و بارانی است. این اقلیم برای کشت زیتون، مرکبات و انگور بسیار مناسب است.
• اقلیم معتدل مرطوب: در سواحل دریای سیاه دیده می‌شود. بارندگی در این ناحیه بسیار زیاد است (بیش از ۲۰۰۰ میلی‌متر در سال در برخی نقاط) و پوشش جنگلی انبوهی ایجاد کرده است.
• اقلیم قاره‌ای: در فلات آناتولی مرکزی غالب است. تابستان‌ها گرم و خشک و زمستان‌ها سرد و برفی است. بارش سالانه در این ناحیه کمتر از ۳۰۰ میلی‌متر است.
• اقلیم سرد کوهستانی: در شرق ترکیه و ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر حاکم است. زمستان‌ها طولانی و بسیار سرد و تابستان‌ها کوتاه و خنک‌اند.

میانگین بارش سالانه کشور حدود ۶۰۰ میلی‌متر است، اما اختلاف میان مناطق بسیار زیاد است: از بیش از ۲۰۰۰ میلی‌متر در سواحل دریای سیاه تا کمتر از ۲۵۰ میلی‌متر در برخی دشت‌های آناتولی مرکزی. این تنوع اقلیمی، الگوهای کشاورزی و سکونت را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.

8)   زیست‌بوم‌ها و پوشش گیاهی

تنوع اقلیمی و ناهمواری‌های گسترده سبب شکل‌گیری زیست‌بوم‌های گوناگون در ترکیه شده است [20].

• جنگل‌ها: حدود یک‌چهارم مساحت کشور را پوشش می‌دهند. گونه‌های شاخص شامل بلوط، کاج، راش و شاه‌بلوط‌اند. جنگل‌های دریای سیاه از متراکم‌ترین جنگل‌های اروپا به شمار می‌روند.
• استپ‌ها: در فلات آناتولی مرکزی گسترده‌اند. این ناحیه با بارش اندک، میزبان گیاهان مقاوم به خشکی مانند گون و درمنه است.
• مراتع کوهستانی: در شرق و شمال‌شرق کشور، در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر، مراتع تابستانی (یایلا) وجود دارد که برای چرای دام عشایر استفاده می‌شود.
• تالاب‌ها و دریاچه‌ها: زیستگاه پرندگان مهاجر مانند فلامینگو و پلیکان هستند. دریاچه توز و تالاب‌های قونیه از مهم‌ترین مناطق حفاظت‌شده‌اند.

ترکیه سه «نقطهٔ داغ تنوع زیستی» (Biodiversity Hotspots) را در خود جای داده است: قفقاز، مدیترانه و ایران–آناتولی. این کشور میزبان گونه‌های در معرض خطر مانند بز کوهی آناتولی، خرس قهوه‌ای، و پرندگان شکاری کمیاب است.

9)   اهمیت اکولوژیک

این تنوع زیستی و اقلیمی، ترکیه را به یکی از غنی‌ترین کشورهای منطقه از نظر منابع طبیعی تبدیل کرده است. جنگل‌ها نقش مهمی در تنظیم آب‌و‌هوا و جلوگیری از فرسایش خاک دارند. استپ‌ها و مراتع، پایهٔ اصلی دامداری سنتی‌اند. تالاب‌ها نیز در چرخهٔ مهاجرت پرندگان بین آفریقا و اوراسیا جایگاهی حیاتی دارند.

10) پیامدهای انسانی و اقتصادی

ویژگی‌های طبیعی ترکیه تأثیر مستقیمی بر الگوهای سکونت، کشاورزی، دامداری و گردشگری دارد [21].

• کشاورزی: در جلگه‌های حاصلخیز مانند آدانا، قونیه و آناتولی شرقی، محصولات متنوعی کشت می‌شود. چای و فندق در سواحل دریای سیاه، زیتون و انگور در اژه و مدیترانه، و گندم و جو در فلات مرکزی از مهم‌ترین تولیدات‌اند.
• دامداری: مراتع کوهستانی در شرق و شمال‌شرق، چراگاه‌های تابستانی عشایر را تشکیل می‌دهند. پرورش گوسفند و بز در کوهستان‌ها و گاو در جلگه‌ها رایج است.
• گردشگری: سواحل طولانی اژه و مدیترانه، کوه‌های آرارات و کاچکار، و مناطق طبیعی مانند پاموک‌کاله و کاپادوکیه، ترکیه را به یکی از مقاصد مهم گردشگری طبیعی در منطقه بدل کرده‌اند.
• انرژی و منابع معدنی: سدهای بزرگ مانند آتاتورک و کبان، علاوه بر آبیاری، برق‌آبی تولید می‌کنند. معادن کروم، بور و زغال‌سنگ نیز از منابع مهم طبیعی کشور به شمار می‌روند.

11) چالش‌های زیست‌محیطی

با وجود ظرفیت‌های طبیعی، ترکیه با چالش‌های زیست‌محیطی متعددی روبه‌رو است [22][23]:

• زلزله‌خیزی: قرارگیری بر کمربند لرزه‌خیز آلپ–هیمالیا، کشور را در معرض زمین‌لرزه‌های ویرانگر قرار داده است. زلزلهٔ ۱۹۹۹ ازمیت و زلزلهٔ ۲۰۲۳ قهرمان‌مرعش نمونه‌های شاخص‌اند.
• فرسایش خاک: حدود نیمی از اراضی کشور در معرض فرسایش قرار دارند. چرای بی‌رویه و جنگل‌زدایی از عوامل اصلی‌اند.
• جنگل‌زدایی و کاهش تنوع زیستی: توسعهٔ شهری و کشاورزی فشار زیادی بر جنگل‌ها و زیستگاه‌ها وارد کرده است. گونه‌هایی مانند بز کوهی آناتولی و برخی پرندگان شکاری در معرض خطر قرار دارند.
• مدیریت منابع آب: تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده است. کاهش سطح دریاچه توز و خشک‌شدن تالاب‌ها از پیامدهای این روند است.
• تغییرات اقلیمی: افزایش دما، کاهش بارش در برخی مناطق و افزایش خطر آتش‌سوزی جنگل‌ها در سواحل مدیترانه و اژه از آثار محسوس تغییر اقلیم‌اند.

12) جمع‌بندی

ترکیه کشوری است با تنوع طبیعی گسترده:

• از کوه‌های مرتفع و فلات‌های پهناور تا جلگه‌های حاصلخیز و سواحل طولانی،
• از رودهای پرآب و دریاچه‌های شور تا جنگل‌های انبوه و استپ‌های خشک،
• از اقلیم مرطوب دریای سیاه تا اقلیم قاره‌ای فلات مرکزی و اقلیم سرد کوهستانی شرق.

این ویژگی‌ها سبب شده‌اند که ترکیه دارای زیست‌بوم‌های متنوع و منابع طبیعی غنی باشد. در عین حال، چالش‌هایی مانند زلزله، فرسایش خاک، جنگل‌زدایی و تغییرات اقلیمی، پایداری این ظرفیت‌ها را تهدید می‌کنند. بنابراین، مطالعهٔ جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست این کشور اهمیت دارد، بلکه برای برنامه‌ریزی توسعهٔ پایدار، مدیریت منابع و حفاظت از تنوع زیستی نیز ضروری است.

منابع

1. General Directorate of Mapping (HGM). (2023). National atlas of Türkiye. https://atlas.harita.gov.tr
2. General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic data page. https://harita.gov.tr
3. Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Synopsis of Turkish foreign policy: Geostrategic position. https://www.mfa.gov.tr
4. Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Statistical yearbook of Türkiye – Data portal. https://data.tuik.gov.tr
5. Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). Twelfth development plan (2024–2028) [PDF]. https://www.sbb.gov.tr
6. General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic and geodetic data book. https://harita.gov.tr
7. Grand National Assembly of Türkiye (TBMM). (2023). Border and territorial affairs report. https://www.tbmm.gov.tr
8. Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography (SHOD). (2023). Maritime infrastructure and ports handbook. https://www.shodb.gov.tr
9. Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Implementation of the Montreux Convention. https://www.mfa.gov.tr
10. Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (1936/2021). Montreux Convention document archive. https://www.mfa.gov.tr
11. Turkish Geographical Society. (1941–2022). Congress proceedings. https://tck.org.tr
12. General Directorate of Mineral Research and Exploration (MTA). (2023). General review of the geology of Türkiye [PDF]. https://www.mta.gov.tr
13. Disaster and Emergency Management Authority (AFAD). (2023). Earthquake and seismic data. https://deprem.afad.gov.tr
14. State Hydraulic Works (DSİ). (2023). River basins of Türkiye. https://www.dsi.gov.tr
15. State Hydraulic Works (DSİ). (2023). Surface water statistics. https://www.dsi.gov.tr
16. GAP Regional Development Administration. (2023). Official website. https://www.gap.gov.tr
17. Ministry of Agriculture and Forestry of the Republic of Türkiye. (2023). Basin management department. https://www.tarimorman.gov.tr
18. Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Türkiye. (2023). Türkiye on the World Heritage List. https://kulturportali.gov.tr
19. Turkish State Meteorological Service (MGM). (2023). Yearly climate reports. https://www.mgm.gov.tr
20. WWF Türkiye. (2023). Biodiversity hotspots in Turkey. https://www.wwf.org.tr
21. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). (2022). Country profile: Türkiye – Agriculture and natural resources. https://www.fao.org
22. United Nations Environment Programme (UNEP). (2022). Climate change impacts in the Eastern Mediterranean. https://www.unep.org
23. European Environment Agency (EEA). (2023). Soil erosion and land degradation in Türkiye. https://www.eea.europa.eu

منبع اصلی

حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.