جغرافیای طبیعی ترکیه
ترکیه کشوری است که در نقطه تلاقی دو قاره آسیا و اروپا قرار دارد و از نظر طبیعی تنوعی کمنظیر را در خود جای دادهاست. گستره سرزمینی آن از کوههای مرتفع و فلاتهای پهناور گرفته تا سواحل طولانی و دریاچههای درخشان، مجموعهای از زیستبومهای متنوع را پدید آوردهاست. بررسی جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست و منابع طبیعی کشور اهمیت دارد، بلکه درک بهتری از الگوهای سکونت، کشاورزی و شکلگیری فرهنگهای محلی نیز به دست میدهد[۱][۲].
جایگاه جغرافیایی و مختصات
بدنه اصلی ترکیه در فلات آناتولی و بخش کوچکتری در تراکیه شرقی قرار دارد. این کشور از سه سوی با دریا احاطه شدهاست: در شمال دریای سیاه، در غرب دریای اژه و در جنوب دریای مدیترانه. در میانه کشور نیز دریای مرمره جای گرفته که پیوندگاه طبیعی میان دریای سیاه و مدیترانه است[۳].
مختصات جغرافیایی میانگین ترکیه حدود ۳۹ درجه عرض شمالی و ۳۵ درجه طول شرقی است. این موقعیت سبب شده کشور در کمربند معتدل نیمکره شمالی قرار گیرد و از تنوع اقلیمی گستردهای برخوردار باشد[۴].
مساحت و شکل سرزمین
مساحت رسمی ترکیه ۷۸۳٬۵۶۲ کیلومتر مربع است[۵]. شکل کلی سرزمین مستطیلوار و کشیده از شرق به غرب است؛ بیشینه طول آن حدود ۱۶۶۰ کیلومتر و میانگین عرض نزدیک به ۵۵۰ کیلومتر برآورد میشود[۶]. حدود ۹۷ درصد مساحت در فلات آناتولی و نزدیک به ۳ درصد در تراکیه شرقی قرار دارد[۷].
مرزهای زمینی و دریایی
ترکیه با هشت کشور هممرز است: یونان و بلغارستان در شمالغرب، گرجستان در شمالشرق، ارمنستان، جمهوری آذربایجان (نخجوان) و ایران در شرق، و عراق و سوریه در جنوبشرق. طول کل مرزهای زمینی در منابع رسمی میان ۲۶۴۸ تا ۲۸۱۶ کیلومتر برآورد شدهاست[۸].
از سوی دیگر، ترکیه دارای خط ساحلی بسیار گسترده است: حدود ۱۷۰۰ کیلومتر در دریای سیاه، ۲۸۰۰ کیلومتر در دریای اژه، ۱۵۷۰ کیلومتر در دریای مدیترانه و ۱۲۰۰ کیلومتر در دریای مرمره. در مجموع، طول خط ساحلی کشور بیش از ۷۲۰۰ کیلومتر برآورد میشود[۹].
تقسیمات طبیعی هفتگانه
بر اساس مصوبات «کنگره جغرافیایی ترکیه» (۱۹۴۱)، کشور به هفت ناحیه طبیعی تقسیم شده است:
- مرمره: اقلیم معتدل، زمینهای حاصلخیز، تراکم بالای جمعیت.
- اژه: سواحل دندانهدار، اقلیم مدیترانهای، کشت زیتون و انگور.
- مدیترانه: جلگههای باریک ساحلی، رشتهکوههای توروس، اقلیم گرم و مرطوب.
- دریای سیاه: بارندگی فراوان، جنگلهای انبوه، کشت چای و فندق.
- آناتولی مرکزی: فلات مرتفع، اقلیم قارهای، قطب تولید غلات.
- آناتولی شرقی: کوهستانیترین بخش کشور، بلندترین قلهها، اقلیم سرد.
- آناتولی جنوبشرقی: دشتهای پهناور، اقلیم نیمهخشک، محل اجرای پروژه GAP[۱۰][۱۱].
ناهمواریها و ریختزمینساخت
بیش از دو سوم مساحت ترکیه ارتفاعی بالاتر از ۱۰۰۰ متر دارد و همین ویژگی، کشور را در زمره سرزمینهای کوهستانی قرار میدهد[۱۲].
- رشتهکوههای آناتولی شمالی (پونتیک): در امتداد ساحل دریای سیاه کشیده شدهاند و مانعی طبیعی میان فلات مرکزی و سواحل شمالی ایجاد میکنند. این رشتهکوهها بارندگی فراوان در کرانههای دریای سیاه را توضیح میدهند.
- رشتهکوههای توروس: در جنوب کشور و موازی با دریای مدیترانه قرار دارند. این کوهها با ارتفاعات بلند و درههای عمیق، جلگههای باریک ساحلی مانند آدانا و آنتالیا را از فلات مرکزی جدا میکنند.
- فلات آناتولی: میان این دو کمربند کوهستانی قرار دارد و ارتفاع متوسط آن حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ متر است. این فلات، مرکز کشاورزی غلات و زیستگاه استپهای وسیع است.
- قلههای شاخص: بلندترین قله ترکیه کوه آرارات (آغریداغی) با ارتفاع ۵۱۳۷ متر است[۱۳]. کوههای کاچکار در شمالشرق و کوههای سِپان در شرق نیز از دیگر ارتفاعات مهماند.
این ناهمواریها عامل اصلی تنوع اقلیمی و پراکندگی زیستبومها هستند و در عین حال، مسیرهای ارتباطی و حملونقل را دشوار ساختهاند.
رودها و منابع آب
شبکه رودخانهای ترکیه جوان و کوهزاد است و بیشتر رودها مسیرهای پرشیب و کوتاه دارند[۱۴].
- دجله و فرات: سرچشمه در شرق ترکیه دارند و پس از عبور از عراق به خلیج فارس میریزند. این دو رود از نظر تاریخی و اقتصادی اهمیت فراوان دارند و پروژه جنوبشرقی آناتولی (GAP) بر پایه سدسازی بر روی آنها شکل گرفته است.
- قزلایرماق: طولانیترین رود داخلی ترکیه با ۱۳۵۵ کیلومتر طول است[۱۵]. این رود به دریای سیاه میریزد.
- ساکاریا و گدیز: از رودهای مهم غرب کشور هستند که به دریای اژه میریزند.
- مراکز سدسازی: سد آتاتورک بر روی فرات با ظرفیت مخزن ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب، یکی از بزرگترین سدهای خاورمیانه است[۱۶].
این رودها علاوه بر تأمین آب کشاورزی، منبع مهمی برای تولید برقآبی و تنظیم منابع آب به شمار میروند.
دریاچهها و جزایر
ترکیه دارای دریاچههای متعددی با منشأ تکتونیکی، آتشفشانی و کارستی است[۱۷].
- دریاچه وان: بزرگترین دریاچه کشور با مساحت حدود ۳۷۰۰ کیلومتر مربع است. آب آن شور و قلیایی است و بهدلیل چشمانداز طبیعی و اهمیت بومشناختی شهرت دارد.
- دریاچه توز: دومین دریاچه بزرگ کشور و منبع اصلی نمک است.
- دریاچههای کارستی: مانند بُردور و بَیشهیر در جنوبغرب کشور.
- جزایر: در دریای مرمره جزایری چون بیوکآدا، و در دریای اژه جزایری مانند گوکچهآدا و بوزجاآدا قرار دارند[۱۸].
این پهنههای آبی ارزش زیستمحیطی و گردشگری بالایی دارند، اما در سالهای اخیر کاهش سطح آب در برخی دریاچهها بهدلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی ایجاد کرده است.
اقلیم و بارش
ترکیه در کمربند معتدل نیمکره شمالی قرار دارد، اما بهسبب ناهمواریهای گسترده و موقعیت میانقارهای، تنوع اقلیمی چشمگیری دارد[۱۹].
- اقلیم مدیترانهای: در سواحل جنوبی و غربی (مدیترانه و اژه) حاکم است. تابستانها گرم و خشک و زمستانها معتدل و بارانی است. این اقلیم برای کشت زیتون، مرکبات و انگور بسیار مناسب است.
- اقلیم معتدل مرطوب: در سواحل دریای سیاه دیده میشود. بارندگی در این ناحیه بسیار زیاد است (بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در سال در برخی نقاط) و پوشش جنگلی انبوهی ایجاد کرده است.
- اقلیم قارهای: در فلات آناتولی مرکزی غالب است. تابستانها گرم و خشک و زمستانها سرد و برفی است. بارش سالانه در این ناحیه کمتر از ۳۰۰ میلیمتر است.
- اقلیم سرد کوهستانی: در شرق ترکیه و ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر حاکم است. زمستانها طولانی و بسیار سرد و تابستانها کوتاه و خنکاند.
میانگین بارش سالانه کشور حدود ۶۰۰ میلیمتر است، اما اختلاف میان مناطق بسیار زیاد است: از بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در سواحل دریای سیاه تا کمتر از ۲۵۰ میلیمتر در برخی دشتهای آناتولی مرکزی. این تنوع اقلیمی، الگوهای کشاورزی و سکونت را بهشدت تحت تأثیر قرار دادهاست.
زیستبومها و پوشش گیاهی
تنوع اقلیمی و ناهمواریهای گسترده سبب شکلگیری زیستبومهای گوناگون در ترکیه شده است[۲۰].
- جنگلها: حدود یکچهارم مساحت کشور را پوشش میدهند. گونههای شاخص شامل بلوط، کاج، راش و شاهبلوطاند. جنگلهای دریای سیاه از متراکمترین جنگلهای اروپا به شمار میروند.
- استپها: در فلات آناتولی مرکزی گستردهاند. این ناحیه با بارش اندک، میزبان گیاهان مقاوم به خشکی مانند گون و درمنه است.
- مراتع کوهستانی: در شرق و شمالشرق کشور، در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر، مراتع تابستانی (یایلا) وجود دارد که برای چرای دام عشایر استفاده میشود.
- تالابها و دریاچهها: زیستگاه پرندگان مهاجر مانند فلامینگو و پلیکان هستند. دریاچه توز و تالابهای قونیه از مهمترین مناطق حفاظتشدهاند.
ترکیه سه «نقطه داغ تنوع زیستی» (Biodiversity Hotspots) را در خود جای دادهاست: قفقاز، مدیترانه و ایران–آناتولی. این کشور میزبان گونههای در معرض خطر مانند بز کوهی آناتولی، خرس قهوهای، و پرندگان شکاری کمیاب است.
اهمیت اکولوژیک
این تنوع زیستی و اقلیمی، ترکیه را به یکی از غنیترین کشورهای منطقه از نظر منابع طبیعی تبدیل کردهاست. جنگلها نقش مهمی در تنظیم آبوهوا و جلوگیری از فرسایش خاک دارند. استپها و مراتع، پایه اصلی دامداری سنتیاند. تالابها نیز در چرخه مهاجرت پرندگان بین آفریقا و اوراسیا جایگاهی حیاتی دارند.
پیامدهای انسانی و اقتصادی
ویژگیهای طبیعی ترکیه تأثیر مستقیمی بر الگوهای سکونت، کشاورزی، دامداری و گردشگری دارد[۲۱].
- کشاورزی: در جلگههای حاصلخیز مانند آدانا، قونیه و آناتولی شرقی، محصولات متنوعی کشت میشود. چای و فندق در سواحل دریای سیاه، زیتون و انگور در اژه و مدیترانه، و گندم و جو در فلات مرکزی از مهمترین تولیداتاند.
- دامداری: مراتع کوهستانی در شرق و شمالشرق، چراگاههای تابستانی عشایر را تشکیل میدهند. پرورش گوسفند و بز در کوهستانها و گاو در جلگهها رایج است.
- گردشگری: سواحل طولانی اژه و مدیترانه، کوههای آرارات و کاچکار، و مناطق طبیعی مانند پاموککاله و کاپادوکیه، ترکیه را به یکی از مقاصد مهم گردشگری طبیعی در منطقه بدل کردهاند.
- انرژی و منابع معدنی: سدهای بزرگ مانند آتاتورک و کبان، علاوه بر آبیاری، برقآبی تولید میکنند. معادن کروم، بور و زغالسنگ نیز از منابع مهم طبیعی کشور به شمار میروند.
چالشهای زیستمحیطی
با وجود ظرفیتهای طبیعی، ترکیه با چالشهای زیستمحیطی متعددی روبهرو است[۲۲][۲۳]:
- زلزلهخیزی: قرارگیری بر کمربند لرزهخیز آلپ–هیمالیا، کشور را در معرض زمینلرزههای ویرانگر قرار دادهاست. زلزله ۱۹۹۹ ازمیت و زلزله ۲۰۲۳ قهرمانمرعش نمونههای شاخصاند.
- فرسایش خاک: حدود نیمی از اراضی کشور در معرض فرسایش قرار دارند. چرای بیرویه و جنگلزدایی از عوامل اصلیاند.
- جنگلزدایی و کاهش تنوع زیستی: توسعه شهری و کشاورزی فشار زیادی بر جنگلها و زیستگاهها وارد کرده است. گونههایی مانند بز کوهی آناتولی و برخی پرندگان شکاری در معرض خطر قرار دارند.
- مدیریت منابع آب: تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده است. کاهش سطح دریاچه توز و خشکشدن تالابها از پیامدهای این روند است.
- تغییرات اقلیمی: افزایش دما، کاهش بارش در برخی مناطق و افزایش خطر آتشسوزی جنگلها در سواحل مدیترانه و اژه از آثار محسوس تغییر اقلیماند.
جمعبندی
ترکیه کشوری است با تنوع طبیعی گسترده:
- از کوههای مرتفع و فلاتهای پهناور تا جلگههای حاصلخیز و سواحل طولانی،
- از رودهای پرآب و دریاچههای شور تا جنگلهای انبوه و استپهای خشک،
- از اقلیم مرطوب دریای سیاه تا اقلیم قارهای فلات مرکزی و اقلیم سرد کوهستانی شرق.
این ویژگیها سبب شدهاند که ترکیه دارای زیستبومهای متنوع و منابع طبیعی غنی باشد. در عین حال، چالشهایی مانند زلزله، فرسایش خاک، جنگلزدایی و تغییرات اقلیمی، پایداری این ظرفیتها را تهدید میکنند. بنابراین، مطالعه جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست این کشور اهمیت دارد، بلکه برای برنامهریزی توسعه پایدار، مدیریت منابع و حفاظت از تنوع زیستی نیز ضروری است.
نیز نگاه کنید به
جغرافیای طبیعی روسیه؛ جغرافیای طبیعی سودان؛ جغرافیای طبیعی اردن؛ جغرافیای طبیعی کوبا؛ جغرافیای طبیعی در چین؛ جغرافیای طبیعی لبنان؛ جغرافیای طبیعی تونس؛ جغرافیای طبیعی مصر؛ جغرافیای طبیعی ساحل عاج؛ جغرافیای طبیعی مالی؛ جغرافیای طبیعی افغانستان؛ جغرافیای طبیعی فرانسه؛ جغرافیای طبیعی سوریه؛ جغرافیای طبیعی اسپانیا؛ جغرافیای طبیعی اوکراین؛ جغرافیای طبیعی تایلند؛ جغرافیای طبیعی آرژانتین؛ جغرافیای طبیعی قطر؛ جغرافیای طبیعی امارات متحده عربی؛ جغرافیای طبیعی سیرالئون؛ جغرافیای طبیعی اتیوپی؛ جغرافیایی طبیعی سنگال؛ جغرافیای طبیعی زیمبابوه؛ جغرافیای طبیعی بنگلادش؛ جغرافیای طبیعی سریلانکا؛ جغرافیای طبیعی تاجیکستان؛ جغرافیای طبیعی گرجستان؛ جغرافیای طبیعی قزاقستان؛ جغرافیای طبیعی ژاپن
کتابشناسی
- ↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). National atlas of Türkiye. https://atlas.harita.gov.tr
- ↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic data page. https://harita.gov.tr
- ↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Synopsis of Turkish foreign policy: Geostrategic position. https://www.mfa.gov.tr
- ↑ Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Statistical yearbook of Türkiye – Data portal. https://data.tuik.gov.tr
- ↑ Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). Twelfth development plan (2024–2028) [PDF]. https://www.sbb.gov.tr
- ↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic and geodetic data book. https://harita.gov.tr
- ↑ Grand National Assembly of Türkiye (TBMM). (2023). Border and territorial affairs report. https://www.tbmm.gov.tr
- ↑ Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography (SHOD). (2023). Maritime infrastructure and ports handbook. https://www.shodb.gov.tr
- ↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Implementation of the Montreux Convention. https://www.mfa.gov.tr
- ↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (1936/2021). Montreux Convention document archive. https://www.mfa.gov.tr
- ↑ Turkish Geographical Society. (1941–2022). Congress proceedings. https://tck.org.tr
- ↑ General Directorate of Mineral Research and Exploration (MTA). (2023). General review of the geology of Türkiye [PDF]. https://www.mta.gov.tr
- ↑ Disaster and Emergency Management Authority (AFAD). (2023). Earthquake and seismic data. https://deprem.afad.gov.tr
- ↑ State Hydraulic Works (DSİ). (2023). River basins of Türkiye. https://www.dsi.gov.tr
- ↑ State Hydraulic Works (DSİ). (2023). Surface water statistics. https://www.dsi.gov.tr
- ↑ GAP Regional Development Administration. (2023). Official website. https://www.gap.gov.tr
- ↑ Ministry of Agriculture and Forestry of the Republic of Türkiye. (2023). Basin management department. https://www.tarimorman.gov.tr
- ↑ Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Türkiye. (2023). Türkiye on the World Heritage List. https://kulturportali.gov.tr
- ↑ Turkish State Meteorological Service (MGM). (2023). Yearly climate reports. https://www.mgm.gov.tr
- ↑ WWF Türkiye. (2023). Biodiversity hotspots in Turkey. https://www.wwf.org.tr
- ↑ Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). (2022). Country profile: Türkiye – Agriculture and natural resources. https://www.fao.org
- ↑ United Nations Environment Programme (UNEP). (2022). Climate change impacts in the Eastern Mediterranean. https://www.unep.org
- ↑ European Environment Agency (EEA). (2023). Soil erosion and land degradation in Türkiye. https://www.eea.europa.eu
منبع اصلی
حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.
نویسنده مقاله
علی حکیم پور
ویرایش: دانشنامه ملل