جغرافیای طبیعی در چین
جغرافیای طبیعی و ویژگی‌های اقلیمی
سرزمین چین، به‌عنوان سومین کشور پهناور جهان پس از روسیه و کانادا، با 9 میلیون و 596 هزار و 960 کیلومتر مربع مساحت، در شرق قاره‌ی آسیا قرار گرفته و پهنه‌ی آن حدوداً یک پنجم خاک قاره‌ی آسیا و یک چهارم مساحت کل (آبی و خاکی) این قاره و شش برابر وسعت خاک کشور جمهوری اسلامی ایران است. خاک این کشور شامل جلگه‌ها، حوزه‌های آبی، تپه‌ها، فلات‌ها و کوه‌ها است و بالغ بر 22 هزار و 117 کیلومتر مربع مرز خاکی دارد.
کشور چین با 14 کشور مرز خاکی دارد که همسایگان آن را روسیه در شمال و شمال شرقی، مغولستان در شمال، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان در شمال غربی، افغانستان، پاکستان، هندوستان، بوتان، نپال در غرب و جنوب غربی، میانمار، لائوس، ویتنام در جنوب و کره شمالی در شرق تشکیل میدهند.
این کشور همچنین بالغ بر 18 هزار کیلومتر خط ساحلی دارد و با کشورهای ژاپن، فیلیپین، اندونزی، کره‌ی جنوبی، مالزی و برونئی مرز آبی دارد که طول آن بالغ بر 32 هزار کیلومتر است. مهم‌ترین دریاهای چین عبارتند از: دریای زرد با 280 هزار کیلومتر مربع مساحت، دریای چین شرقی با 770 هزار کیلومتر مربع وسعت، دریای چین جنوبی با 3/5 میلیون کیلومتر مربع و دریای بوخَی (Boha) با 77 هزار کیلومتر وسعت. کشور چین همچنین مالک حدود 7600 جزیره‌ی بزرگ و کوچک مجموعا با مساحت بیش از 80000 کیلومتر مربع است.
33 درصد از اقلیم چین را کوه‌ها، 26 درصد را فلات‌ها، 19 درصد را حوضه‌های آبخیز، 12 درصد را دشت و 10 درصد را تپه‌ها تشکیل میدهند و 9 کوه مرتفع جهان در این کشور واقع شده است که فلات تبت، مشهور به «بام دنیا»، با میانگین ارتفاع 4 هزار متر از سطح دریا و قله‌ی اِوِرِست، بلندترین قله‌ی دنیا با ارتفاع 13/8848 متر از سطح دریا و رشته کوه‌های هیمالیا، تیَن شَن، کونلون، از جمله‌ی آنها هستند.
آب و هوا
آب و هوای چین به حدی متنوع و متغییر است که هرگز نمی‌توان آن را در یک طبقه‌ی آب و هوایی جغرافیایی تعریف کرد و به ترتیب از شمال به جنوب به نواحی سردسیری، معتدل، نیمه گرمسیری و گرمسیری تقسیم میشود. مناطق جنوبی آن گرمسیری با بارش‌های متناوب و مناطق شمالی و غربی آن سردسیری و کوهستانی و دشت‌های میانی آن نیمه گرمسیری است. در بخش‌هایی از شمال غرب و مناطق مرکزی نیز استپ‌ها و دشت‌های وسیع قرار گرفته است. در واقع، آب و هوای چهار فصل در مناطق مختلف چین به چشم می‌خورد.
در این کشور به طور متوسط سالانه 629 میلیمتر باران می‌بارد که این میزان، در جنوب که در معرض بارش‌های موسمی معروف به مونسون قرار دارد، بالغ بر 1000 میلیمتر و در مناطق غربی به کمتر از 200 میلیمتر میرسد. در منطقه‌ی روچیانگ در واحه‌ی تاریم از استان سین کیانگ، میزان بارش سالانه کمتر از 10 میلیمتر است که این منطقه را به خشک‌ترین بخش از سرزمین چین تبدیل کرده است.
چین بیش از 1500 رودخانه‌ی بزرگ و قابل کشتیرانی دارد. رودخانه‌های چانگ‌جیانگ (Changjiang) «یانگ تسه (Yangtse)» (با 6300 کیلومتر طول) به‌عنوان سومین رود بلند جهان، روردخانه‌ی زرد «خوانگ‌خِه Huang He»[i]) (با 5464 کیلومتر طول)، «خِی لونگ‌جیانگ(Heilongjiang)» (با 2965 کیلومتر طول)، رودخانه‌ی تاریم (با 2179کیلومتر طول)، «جو‌جیانگ (Zhu Jiang)» (با 2129 کیلومتر طول) و «لیائوخِه (Liao He)»، «خَی‌خِه (Hai He)»، «خوای‌خِه (Huai He)» از جمله‌ی این رودها هستند. پست‌ترین نقطه در خاک چین در منطقه‌ی تورفان با حداقل 154 متر پایین‌تر از سطح آب‌های آزاد جهان و قله‌ی اورست، بلندترین نقطه‌ی کره‌ی زمین با 8 هزار و 850 متر ارتفاع در این کشور قرار دارد.
منابع طبیعی
چین کشوری پهناور و دارای تنوع زمینی و منابع طبیعی از جمله مزارع، جنگل، مرتع، بیابان و پایاب است. کوه‌ها اکثر مساحت چین را تشکیل میدهند و مساحت جلگه‌ها، مزارع و جنگل‌ها در این کشور کمتر است. پوشش زمینی در چین متوازن نیست. مزارع عمدتا در جلگه‌ها و حوضه‌های شرق چین، جنگل‌ها اغلب در مناطق کوهستانی در شمال شرق و جنوب غرب چین، و مراتع در فلات‌ها و مناطق کوهستانی در داخل چین واقع شده‌اند.
این کشور دارای منابع غنی خاکی است که 3.1 میلیون کیلومتر مربع (13.5 درصد کل مساحت کشور) آن قابل کشت بوده و در آن معمولا برنج، گندم و ذرت کاشته میشود. مجموع مناطق تحت پوشش جنگلی چین 1.75 میلیون کیلومتر مربع (18.2 درصد کل مساحت کشور) است. چین با داشتن 133,000 کیلومتر مربع سواحل کم‌عمق محیط مناسبی برای استفاده از منابع آبزیان دارد و 26,000 کیلومتر مربع آن برای پرورش ماهی مناسب بوده و 2600 نوع ماهی در این منطقه پرورش داده میشود که 50 نوع آن از ماهی‌های نادر جهان است. این کشور همچنین دارای بیش از 30 نوع معدن با ارزش از قبیل نفت، گاز، آهن، مس و... در سواحل این کشور است که برخی از آنها کشف شده و در حال استخراج هستند. ذخایر ذغال سنگ این کشور بالغ بر 760 تریلیون تن برآورد شده است که عمدتا در استانهای شَنسی (Shanxi)، شانسی (Shaanxi) و مغولستان (Inner Mongola) داخلی قرار گرفته‌اند. این کشور همچنین دارای دریاچه‌ها و برکه‌های متعددی است که بزرگترین آنها عبارتند از: دریاچه‌ی نمک چینگ‌خَی(Qinghai) (با 4635 کیلومتر مربع مساحت)، دریاچه‌های آب شیرین پویانگ (Poyang) (با 3960 کیلومتر مربع مساحت)، دریاچه‌ی دونگ‌تینگ (Dongting) (با 3940 کیلومتر مربع مساحت)، دریاچه‌ی خونگزِ (Hongze) (با 3180 کیلومتر مربع مساحت)، تَی‌خو (Taiho) (با 2425 کیلومتر مربع مساحت)، و دریاچه‌ی نمک شینگ‌کَی (Shing Kai) (با 4380 کیلومتر مربع مساحت) از جمله‌ی این دریاچه‌ها هستند. افزون بر رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، در این کشور کانال‌های آب فراوانی نیز وجود دارد که مشهورترین آنها کانال بزرگ میان پکن و خانگجو با 1801 کیلومتر طول است که با عبور از چهار استان، پنج رودخانه را به هم متصل می‌کند.
سلسله کوه‌های مرتفع چین
کوه‌های بلند و عظیم چین که به گونه‌های متفاوت در این سرزمین گسترش مییابد، استخوان‌بندی سرزمین چین را شکل داده و به سلسله‌های کوه‌های متفاوت تقسیم می‌شوند. سلسله‌های کوه معروف و بزرگ چین عبارتند از: «هیمالیا (Himalaya)»، «کونلون (Kunlun)»، «تیَن‌شَن (Tianshan)»، «تانگولا (Tangula)»، «چین‌لینگ (Qinling)»، «داشینگ‌آن‌لینگ (Dashing Anling)»، «تای خَنگ (Taihang)»، «چی‌لیان (Qilian)»، «خِنگ دوان (Hengduan)» و غیره.
سلسله کوه «هیمالیا»: قوسی شکل بوده و در مرز با هند، نپال، بوتان و دیگر کشورها قرار دارد. طول آن 2400 متر بوده و به طور متوسط دارای 6000 ارتفاع است که مرتفع‌ترین کوه جهان به‌شمار میرود. قله‌ی «اورست» قله‌ی اصلی این کوه با 13/8848 متر ارتفاع مرتفع‌ترین قله‌ی جهان است.
سلسله کوه «کونلون»، از فلات «پامیر» در غرب آغاز و تا شمال غرب استان «سیچوان» در شرق امتداد مییابد. طول آن 2500 متر و ارتفاع آن بین 5000 تا 7000 متر از سطح زمین است و قله‌ی «کنگور» بلندترین قله‌ی آن 7719 متر ارتفاع دارد.
سلسله کوه «تیَن‌شَن»، در قسمت مرکزیِ منطقه‌ی خودمختار «سین‌کیانگ» واقع در شمال غرب چین است. ارتقاع آن بین 3000 تا 5000 متر است و قله‌ی «تومور» بلندترین قله‌ی آن دارای 3/745 متر ارتفاع می‌باشد.
سلسله کوه «چین‌لینگ» از شرق استان «گَن‌سو (Gansu)» در غرب چین آغاز و به غرب استان «خِه‌نَن» واقع در شرق چین، امتداد مییابد و به‌طور میانگین، 2000 تا 3000 متر ارتفاع دارد.
سلسله کوه «دَی‌شین‌آن‌لینگ» از نزدیکی دهکده‌ی «مو‌خِه» در استان «خِه‌لونگ‌جیانگ» واقع در شمال شرق چین، به سمت حوضه‌ی بالایِ رود «لاخه» در جنوب، امتداد مییابد.
سلسله کوه «تَی‌خَنگ»، در حاشیه‌ی شرقی فلات «خوانگ‌تو» قرار دارد و از شمال به جنوب گسترش مییابد[۱].
سواحل دریایی چین
سواحل دریائی چین، از انتهای رود «یالو» در استان «لیائونینگ» در شمال تا انتهای رود «بِیلون» در استان «گوانگشی» در جنوب امتداد مییابد و حدود 18هزار کیلومتر طول دارد. مناطق ساحلی چین دارای بندرهای فراوان است که بیشتر آنها در طول سال باز و فعال هستند.
آب‌های ساحلی چین شامل دریاهای «بوخَی»، «خوانگخَی»، «دونگخَی»، «نَنخَی» و آب‌های اقیانوس‌آرام در شرق «تایوان» میشود که از میان آنها خلیج «بوخَی» دریای داخلی چین به‌شمار میرود. آب‌های اقیانوس آرام در شرق «تایوان» تا جزایر «شیندائو» در شمال و تنگه‌ی «لوزون» در جنوب امتداد مییابد.
آب‌های دریائی چین شامل آب‌های داخلی و قلمرو دریائی این کشور میشود و مساحت آنها 380هزار کیلومتر مربع است. عرض قلمرو دریائی چین 12 کیلومتر است. در قلمرو دریائی چین، بیش از پنج هزار جزیره‌ی پراکنده وجود دارد که مساحت کل آنها 80 هزار کیلومتر مربع و طول ساحلی آنها 14هزار کیلومتر است.
مزارع و زمینهای قابل کشت
چین دارای یک میلیون و 270 هزار کیلومتر مربع مزرعه و زمین کشاورزی است. مناطق شرقی 4/28 درصد، غربی 4/28 درصد، و مرکزی 2/43 درصد مساحت مزارع این کشور را به خود اختصاص داده‌اند. مزارع چین عمدتا در جلگه‌های شمال شرقی، شمالی، حوضه‌های میانه و پائین رود«یانگ تسه»، دلتای رود«جو‌جیانگ»، حوضه‌ی «سیچوان» واقع شده‌اند. خاک مزارع جلگه‌ی شمال شرقی، سیاه رنگ و حاصل‌خیز است و در آن گندم، ذرت خوشه‌ای، لوبیا، کتان و چغندر کشت میشود.
خاک مزارع جلگه‌ی شمال، قهوه‌ای رنگ و در آن گندم، ارزن، ذرت خوشه‌ای، پنبه و بادام زمینی کشت میشود.
پوشش جنگلی
کشور چین بیش از 158 میلیون و 940 هزار هکتار جنگل دارد و این میزان 55/16 درصد از مساحت کل کشور چین را پوشش داده است. از این لحاظ، چین در ردیف کشورهای با پوشش جنگلی کم قرار دارد، چون میزان متوسط پوشش جنگلی جهان 8/30 درصد است. جنگل‌های طبیعی چین عمدتا در شمال شرق و جنوب غرب و جلگه‌های شرقی چین که دارای جمعیت فراوان و اقتصاد پیشرفته است، واقع شده و مناطق شمال غربی این کشور جنگل‌های کمی دارند.تنوع درختان جنگلی چین فروان است. برای نمونه، بیش از 2800 نوع درخت آربور وجود دارد. در حال حاضر، مساحت جنگل‌های مصنوعی چین به 33 میلیون و 790 هزار هکتار رسیده و از این لحاظ چین در مقام نخست جهان قرار دارد.
عمده مناطق جنگلی چین عبارتند از: منطقه‌ی جنگلی شمال شرق که جنگل‌های «داشینگ آنلینگ»، «شیائو شینگ آنلینگ» و کوه «چانگ باشن» در آن واقع شده و بزرگترین منطقه‌ی جنگل‌های طبیعی چین به شمار میرود. منطقه‌ی جنگلی جنوب غرب کشور که شامل مناطق جنگلی کوه «هنگ‌دوان»، کوه «هیمالیا»، کناره‌های رود «یالوزانگبو» و غیره را میشود، دومین منطقه‌ی جنگلی بزرگ چین است.
مراتع
کشور چین دارای 266 میلیون و 60 هزار هکتار مرتع متنوع است که مناسب دامپروری در فصل‌های مختلف در طول سال است. این مرتع‌ها یک چهارم مساحت چین را پوشش داده و از این لحاظ، چین در جایگاه نخست جهان قرار دارد. مراتع طبیعی چین عمدتا در شمال و غرب و مراتع مصنوعی در جنوب شرق چین واقع شده‌است.
چمن‌زارهای مهم چین عبارتند از: منطقه‌ی دامپروری مغولستان داخلی که بزرگترین منطقه‌ی دامپروری چین است، و اسب‌های «سن‌هِه» و گاوهای «سن‌هِه» و دیگر انواع احشام در آن به چرا می‌پردازند. منطقه‌ی دامپروری «سین‌کیانگ» که گوسفندان خاص با پشم نازک «سین‌کیانگ»، گوسفندان بزرگ دنبه‌دار «آلتا»، گله‌های اسب «ای‌لی» و انواع و اقسام دام‌ها و احشام در آن چرا می‌کنند. منطقه‌ی دامپروری «چینگ‌های» برای چرای گاوهای تبتی و اسب‌های «هه‌چیو» و منطقه‌ی دامپروری تبت که مورد استفاده‌ی گاوهای تبتی قرار می‌گیرد.
پوشش گیاهی و انواع گیاهان
در کشور چین، حدود 30 هزار نوع گیاه وجود دارد و از این لحاظ این کشور، پس از مالزی و برزیل، در مقام سوم جهان قرار دارد. در سرزمین چین، 106 نوع خانواده‌ی گیاهان خزه‌ای هست که 70 درصد خانواده‌های گیاهان خزه‌ای موجود در جهان را تشکیل میدهند.
در این کشور 52 خانواده و 2600 گونه گیاه سرخسی وجود دارد که 80 درصد از خانواده‌ها و 26 درصد گونه‌های موجود از این نوع در جهان را به خود اختصاص داده است. 8000 نوع گیاه باساقه‌ی چوبی از جمله، 2000 گونه سرو در چین روییده میشود. در کشور چین، 2000 نوع گیاه خوردنی و 3000 نوع گیاه دارویی وجود دارد.
تنوع حیوانات و مناطق تحت پوشش آنها
چین جزو کشورهای دارای بیشترین تنوع حیوانی در جهان است. در این کشور 6266 نوع حیوان مهره دار از جمله 500 نوع جانور، 1258نوع پرنده، 376 نوع حیوان خزنده، 284 نوع حیوان دوزیست و 3862 نوع ماهی وجود دارد که یک دهم انواع حیوانات مهره دار جهان را تشکیل میدهند. افزون بر این‌ها،50 هزار نوع حیوان بی مهره و 150 هزار نوع حشره در چین یافت میشود.
از آنجا که اکثریت خاک چین، دوران های عصر یخی سوم و چهارم را طی نکرده اند، انواع فراوانی از حیوانات در این کشور حفظ شده‌اند. آمار نشان میدهد که درچین476نوع از حیوانات مهره دار روی زمین وجود دارد که 42/19درصد از حیوانات مهره دار این کشور را تشکیل میدهند.
معادن
سرزمین چین معادن فراوانی دارد. میزان ذخایر کشف شده‌ی معادن چین12 در صد ذخایر جهان را تشکیل میدهد و این کشور به لحاظ معدن، در جایگاه سوم جهان قرار دارد. اما این میزان نسبت به رقم سرانه‌ی جمعیت این کشور، بسیار کم است و فقط به 58 درصد میزان متوسط جهانی می رسد. در چین، تاکنون171 نوع ماده‌ی معدنی کشف شده که میزان دقیق ذخایر 158نوع از آنها هنوز مشخص شده است. از میان 45 نوع عمده‌ی معادن چین 25 نوع آنها جزو سه مقام نخست جهان قرار دارند. میزان ذخایر تولیوم، گچ، وانادیم، تیتانیوم، تانتال، تنگستن، و کربن چین در جهان جایگاه نخست را دارد.
وضعیت پوشش ذخایر معادن چین به این شرح است: نفت و گاز طبیعی در شمال شرق، شمال و شمال غرب، ذغال سنگ در شمال و شمال غرب، آهن در شمال شرق، شمال و جنوب غرب، مس در جنوب غرب، شمال غرب و شرق، سرب و روی در سراسر چین به دست می آید. معادن تنگستن، قلع، مولیبدن، انتیمون، و تولیوم در جنوب و شمال چین، معادن طلا در سراسر چین، و فسفر در جنوب چین واقع شده‌اند.
معادن عمده‌ی چین
ذغال سنگ
چین بزرگترین دارنده‌ی منابع ذعال سنگ جهان است. ذخایر ذغال سنگ کشف شده‌ی چین به 1000 میلیارد تن میرسد که عمدتا در شمال و شمال غرب چین قرار دارد. ذخایر ذغال سنگ استانهای«شَن سی»، «شیَنسی» و منطقه‌ی خودمختار مغولستان داخلی بیش از سایر مناطق این کشور است.
نفت و گاز
در چین ذخایر نفت و گاز فراوانی وجود دارد. میدان‌های نفت و گاز این كشور، اغلب در شمال غرب چین قرار دارد. همچنین، در شمال شرق، شمال و فلات قاره در آب‌های جنوب شرقی چین نیز ذخایر نفت و گاز فراوانی وجود دارد.
معادن فلزات
(فلزات سیاه). انواع فلزات سیاه عمده‌ی چین شامل: آهن، منگنز، وانادیم و تیتانیوم میشود که از این میان، دخایر معادن آهن به 50 میلیارد تن می رسد و عمدتا در استانهای«لیائو نینگ»، «خِه بِی»، «شَن سی» و «سیچوان» قرار دارند.
فلز رنگی
چین اکثر فلزات رنگی شناسائی شده در جهان را در خود جای داده است. این کشور80 درصدِ معادن تولیوم و40درصد معادن انتیمون جهان را در اختیار دارد و میزان تنگستن آن چهار برابر مجموع معادن سایر کشور هاست.
انرژی های تجدید پذیر«انرژی بادی،آبی و آفتابی»
وجود رودهای عمیق فراوان با جریان تند در این سرزمین پهناور، بستر وسیعی را برای تولید انرژی آبی در چین فراهم كرده است. طبق آمار به6800 میلیون کیلووات می رسد که با آن میتوان سالانه5920 میلیارد کیلووات ساعت برق تولید کرد. انرژی آبی قابل استفاده‌ی چین به3780 میلیون کیلووات می رسد و هر سال1920 میلیارد کیلووات ساعت برق از این طریق تولید می شود. چین از لحاظ ذخایر انرژی آبی قابل استفاده در جایگاه نخست جهان قرار دارد.
میزان انرژی بادی چین در ارتفاع 10متری، به 3 میلیارد و226 میلیون کیلووات می رسد که 253میلیون کیلووات آن قابل بهره برداری است. این در حالی است که انرژی بادی در آب‌های چین3 برابر انرژی روی خشکی این کشور است و به 750 میلیون کیلووات می رسد. مراتع و بیابان‌های شمال غرب و شمال و آب‌های نزدیک و جزایر در شرق و جنوب شرق چین، انرژی بادی فراوانی دارند. ظرفیت موجود برق بادی چین فقط 14/0 درصد از انرژی بادی قابل بهره برداری این کشور است و از این لحاظ، توسعه‌ی انرژی بادی در چین آینده‌ی درخشانی دارد.
بهره‌برداری از انرژی آفتابی در چین نیز بالا است. میزان سالانه‌ی انرژی آفتابی که هر سال در خشکی‌های چین دریافت می شود، معادل انرژی2400 میلیارد تن ذغال سنگ است. [۲]
نیز نگاه کنید به ویژگی های اقلیمی کشور چین؛ آب و هوای چین؛ منابع طبیعی چین؛ سلسله کوه های چین؛ سواحل دریایی چین؛ مزارع و زمین های قابل کشت در چین؛ پوشش جنگلی در چین؛ مراتع در چین؛ پوشش گیاهی در چین؛ تنوع حیوانات در چین؛ معادن در چین؛ انرژی های تجدید پذیر در چین
پاورقی
[i] - در پین یین، یا آوا نویسی استاندارد کلمات چینی با حروف لاتین که از دههی 1950به بعد در سرزمین اصلی چین مرسوم شده است، از حرف لاتین(H) برای نویسهی حرف(خ) كه در زبان چینی كاربرد زیادی دارد استفاده می شود. این حرف، توسط چینی زبان ها، براساس جایگاه آن در جمله و مفهوم واژه، به سه گونه تلفظ میشود، «ه»، «خ» و چیزی بین این دوحرف که البته لهجهی ساکنان مناطق مختلف این کشور و چگونگی قرار گرقتن این کلمات در جمله نیز در نحوهی تلفظ این واژهها دخیل است. در برخی از واژهها مانند(Shanghai) حرف(H) همان صدای«ه» را دارد و (شانگهای) تلفظ می شود، در حالی که در واژه های دیگر به صورت(خ) خوانده می شود. مانند نام رییس جمهور پیشین این کشور که نوشته می شود(Hu Jintao) ولی خوانده می شود (خوجینتائو)، یا واژهی«خِه» به معنای رودخانه که (He) نوشته میشود ولی «خِه» خوانده میشود. برخی از نویسندگان و مترجمان محترم ایرانی پیشگام در این زمینه، بدون توجه به این موضوع، در نوشتن این نوع کلمات دچار اشتباه شده و اغلب آن را بدون توضیح لازم«هو و یا هِه» نوشته و یا ترجمه کردهاند و خوانندگان هم به همان شکل و به صورت همان حرف(ه) این کلمات را میخوانند که درست نیست. در واقع، نوشتار این کلمات با تلفظ آنها در جاهای مختلف با هم متفاوت است. البته نبود حرف مستقل(خ) در میان حروف لاتین- معمولا برای نویسه ی حرف(خ) از تركیب دو حرف(KH) استفاده می شود- نیز در این اشتباه نقش داشته است. براساس پیشنهاد برخی از دوستان چین شناس كه به زبان چینی نیز تسلط دارند، بهتر دیده شد كه در این کتاب این گونه واژهها، همانگونه که تلفظ می شوند(خ) نوشته شوند تا این اشتباه مرسوم اصلاح شود. لذا، در این اثر بر خلاف آثار پیشینی كه پیرامون چین نوشته و یا ترجمه شده است، واژههایی كه در پین یین آن ها از حرف(H) استفاده شده، برای اطلاع خوانندگان به صورت صحیح آن یعنی(خ) نویسه شده است.