ارتفاعات و ناهمواری های سوریه
سوریه سرزمین چندان مرتفعی نیست و به‌طورکلی، مرتفعترین قسمت مخروط پراکنده آن، «جبل الشیخ» یا «حِرمون» (Hermon)[1]، در منتهیالیه جنوبیِ «رشته‌کوه شرقی لبنان» یا همان «جبال القلمون» (Qalamun)، واقع شده است.
بلندترین قلهی قلل سهگانه حرمون، 2815 متر ارتفاع دارد که در زمستان معمولاً انباشته از برف است. قلل دیگری نیز در همان نزدیکی به سمت شمال، با ارتفاع تقریبی میانگین 2700 متر، در امتداد رشتهکوههای شرقی لبنان قرار دارند.
دامنههای این مخروطِ آتش‌فشانیِ کوتاهِ غربی- جنوبیِ سوریه، به‌تناوب و تقریباً ناپیوسته؛ یعنی با فاصلهی دشتهای پست، در اطراف گسترده شده است؛ یعنی به‌طرف شرق، جنوب شرقی و شمال و در امتداد خطی به‌طرف مرکز و شمال شرق، با مسافتهای نه‌چندان طولانی، درحالی‌که به‌سرعت از ارتفاع آن کاسته میشود.
نقشه ناهمواریهای سوریه
به‌طورکلی بلندیهای سوریه را به شش منطقه میتوان تقسیم نمود که به ترتیب ارتفاع و اهمیت، عبارتاند از:
رشتهکوههای شرقی لبنان
مهمترین منطقه مرتفع سوریه، رشتهکوههای شرقی لبنان است که یونانیان را «آنتی لبنان» (Anti-Lebanon) خواندهاند. واژه «آنتی» در این تسمیه، در معنی «مقابل» استعمال شده است؛ زیرا این رشته‌کوه، دوقلو است؛ بدین شکل که درست در موازات و مقابل آن، در طرف غرب، نزدیک به مدیترانه، در خاک لبنان، رشته‌کوهی تقریباً همسان قرار دارد؛ به نام «رشته‌کوه لبنان» یا «رشته‌کوه غربی لبنان».
اگر بخواهیم دقیقتر بگوییم، درواقع، این عارضه متوازی، چند قلو است و سه بار دیگر، با ارتفاع کمتر، در سمت مشرق تکرار میشود و در آخرین مرتبه با درازای بیشتر تا شمال شرقی سوریه و نزدیک به رودخانه فرات کشیده میشود.
رشته‌کوه شرقی لبنان که از جنوب غرب به جهت شمال شرق به درازای حدوداً ۱۵۰ کیلومتر، امتداد یافته است، مرز طبیعی میان سوریه و لبنان است؛ البته بیشتر آن در سوریه و در استان دمشق قرارگرفته است؛ اهمیت راهبردی موقعیت شهر دمشق نیز به خاطر همین سلسله جبال مرتفع بوده است که در منطقه عربی نادر است.
آنتی لبنان از میانه به سمت شمال شرق سوریه، تقریباً تا شهر «حُمص » (Homs) ادامه دارد و از سوی جنوب شرقی نیز به بلندیهای جولان (هضبة الجولان) و «هضبة حَوْران» (Ḥawrān )[2] یا فلات حوران کشیده شده است.
قلل مهم این رشته‌کوه، به ترتیب ارتفاع، عبارتاند از: الشیخ یا حِرمون پیشگفته (2814 m)، «العَطَن» (2615 m)، «حلیمة» (2464 m)، «شَقیف» (2462 m)، «تل ابوالنَّدی» (1200 m)، «قاسیون» (Kasiun) (1154 m) و «تل المانع» (1089 m)؛ از میان این قلهها، قله کوه قاسیون در شمال شهر دمشق، شهرت، چشمنوازی و اهمیت بیشتری دارد.
رشتهکوههای ساحلی مدیترانه در غرب
دومین منطقه کوهستانی سوریه، رشته‌کوه ساحلی (Coastal Range)[3] یا «جبل العلویین» است که در منطقه ساحلی سوریه واقع است. این منطقه بین 35-80 کیلومتر عرض (شرقی – غربی) کوهستانی و 183 کیلومتر طول ساحلی (شمالی – جنوبی) دارد. عرض رشته‌کوه ساحلی نیز به‌طور متوسط 32 کیلومتر است.
سلسله جبال ساحلی برای سوریه، درست مانند رشته‌کوه البرز برای ایران است؛ اما به‌صورت عمودی؛ زیرا به‌موازات ساحل شمالی- جنوبی مدیترانه در غرب سوریه قرارگرفته است و یک سوی آن؛ یعنی دامنه غربی که در استان‌های «لاذقیه» (Latakiyah) و «طرطوس» (Tartus) قرار دارد، بادهای مرطوب را میگیرد و در نتیجه حاصلخیزتر و پرجمعیت‌تر از سوی دیگر؛ یعنی دامنه شرقی است که در استان نیمه‌خشک «حماة» قرار دارد و فقط بادهای گرم و خشکی را دریافت میکند که از بادیة الشام می‌وزد.
این رشته‌کوه از شمال، محدود به فلات «حَلَب» و «اِدلِب» است و از جنوب، نرسیده به «رشتهکوههای شرقی لبنان» به پایان میرسد. از طرف شرق نیز محدود به دره حاصلخیز پر آب «الغاب» (Al Ghab)[4] است.
میانگین ارتفاع رشته‌کوه ساحلی از سطح دریا، تقریباً 1212 متر است و قلل مهم آن، به ترتیب ارتفاع، عبارتاند از: «قاموع الخَیالِه» (1564 m)، «متی» (Matee) (1539 m)، «النبی یونس» (1510 m)، «الولی خلیفة» (1436 m)، «الملا حسن» (1146 m)، «جعفرالطیار» (1429 m).
در حاشیه جنوب شرقی رشته‌کوه ساحلی، «جبل الحلو» (Al-Hulu) درست در جنوب غربی حَماه و شمال شرقی حُمص با ارتفاع 1100 متر قرار دارد.
بین دو رشته‌کوه شمالی – جنوبی سوریه؛ یعنی رشته‌کوه ساحلی و رشته‌کوه شرقی لبنان، گذرگاه «حُمص» قرار دارد.[5]
فلات حوران در جنوب
سومین فلات سوریه، منطقه آتشفشانی حوران است؛ این منطقه مرتفع، در جنوب سوریه، درست پایین پایتخت (دمشق)، در مجاورت مرزهای اردن، قرار دارد و گرچه پر از صخره های پراکنده است؛ اما تقریباً حاصلخیز است.
حوران از شمال به «نهر الاَعْوَج» (Awaj)[6]، از شرق به دامنههای شرقی «جبل‌العرب» یا همان «جبل حوران» و بادیة الشام (صحرای شام)، از جنوب به «جبل عجلون» (Aajloun) و «نهر یرموک» (Yarmuk) در اردن و از غرب، به دریاچۀ «طَبَریه» و «نهر اردن» و از شمال غربی، به دامنههای جنوب شرقی جبل‌الشیخ یا جبل حِرمون که در مرز لبنان و سوریه واقع شده، محدود است.
در تقسیمات کشوری، اراضی شرقی این فلات، در استان «السُوِیداء» (As Suwayda)، اراضی میانی در استان «دَرعا» (Daraa) و اراضی غربی در نزدیکی ارتفاعات موسوم به «بلندیهای جولان» قرار دارد.[7]
فلات حوران، تقریباً 19 کیلومتر عرض و 48 کیلومتر طول جغرافیایی دارد. مخروط‌های آتشفشانی که ارتفاع برخی از آنها به بیش از 900 متر میرسد، در فلات باز و گاهی بارورِ حوران به‌طرف جنوب دمشق و شرق رشته‌کوه شرقی لبنان بهتدریج پراکنده و متلاشی می‌شوند.
مرکز این فلات؛ یعنی درعا، 813 متر و بلندترین نقطه آن؛ یعنی «جبل الدروز» (Druze) یا همان «جبل العرب» یا «جبل حوران» که در شرق السویدا قرار دارد، 1809 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. به‌طور تقریبی، میانگین این فلات، از سطح دریا، بین ۶۰۰-۷۵۰ متر است.
فلات حلب در شمال غربی
چهارمین منطقه از ارتفاعات سوریه، فلات حلب (Aleppo Plateao) است؛ یعنی دامنههای جنوبی رشته‌کوه «لواء اسکندرون» که در منطقه مشترکی در مرزهای شمال غربی سوریه با ترکیه قرار دارد.[8] این فلات کم ارتفاع و پرچین، حاصل فشار صفحات عربستان و آفریقا در شکاف بحرالمیت است.
مهمترین بخش رشته‌کوه منطقه اسکندرون، کوههای «النور» یا «جوفین» در امتداد جنوبی کوههای مرتفع «طاؤروس» (Taurus) در بخش ترکی است.
از قلل مهم این رشته‌کوه، در بخش سوری، می توان به منطقه کوهستانی «سیمئون» (Simeon)[9] یا «سمعان/ سمعون/ شمعون» اشاره کرد که نام دیگرش «کوه لیلون» (Laylūn) است و بلندترین قله آن؛ یعنی «شیخ برکات»، 876 متر ارتفاع دارد. در شمال کوه سیمئون نیز «جبل البرصة» (Barṣa) با 848 متر ارتفاع واقع است.
در غرب سمئون، کوه «کورمانج» (Kormanj) یا «حلب کوه» یا «کوه کردها» در مرز ترکیه قرار دارد که دامنههای آن را استان حلب سوریه و استان «کیلیس» (Kilis) ترکیه در بر گرفتهاند.[10] دره رودخانه «عفرین» (Afrin)، کوه کرد را در آغوش دارد و آن را از کوه سیمئون در شرق و «کوه حریم» در جنوب جدا میکند.
در جنوب نهر عفرین، قلل سهگانه موسوم به «جبال الحریم» به نامهای «جبل حلقة»، «جبل باریشا» با 500- 650 متر ارتفاع و «جبل السماق» یا «جبل الاعلی» با 819 متر ارتفاع قرار دارند؛ این سه قله، در غربیترین قسمت این فلات مستقر اَند.
کوه «الوَسْطانی» (Wastani) یا «الدُوَیلة» (al-Dovayla) و نیز «جبل الحَنَش» (al-Hanash) را در این فلات نباید از قلم انداخت؛ با 847 متر ارتفاع.[11]
در جنوبیترین بخش این فلات؛ یعنی شمالیترین بخش رشته‌کوه ساحلی در مرز ترکیه نیز «کوه ترکمن» قرار دارد.[12]
فلات مرکزی
پنجمین منطقه کوهستانی سوریه، در مرکز و شرق این کشور واقع است؛ یعنی صحرای شام. این منطقه کوه های تدمریة (پالمیرا) را در آغوش دارد؛ زنجیره ای از ارتفاعات که در جهت شمال شرقی-جنوب غربی امتداد دارند. این کوه‌ها در صحرای شام، از شمال حوضه دمشق در جنوب غربی به سمت شمال شرقی امتداد می‌یابند و در آنجا به حوضه پالمیرا در جنوب غربی شهر پالمیرا ختم می‌شوند.
طول سلسله تدمریه 240 کیلومتر و عرض آن بین 6-7-10-15 کیلومتر تخمین زده شده است و به این ترتیب، طولانیترین رشته کوه سوریه است؛ اما نه مرتفعترین و نه مهمترین آن. آب و هوای کوههای پالمیرا خشک است.
سلسله پالمیرا تا ارتفاع میانگین 500-750 متر از سطح عمومی داخل سوریه و بادیه سوریه بالا میرود. بلندترین قله آن، جبل «غَنطوس» (Ghantus) است که ارتفاعش به 1406 متر از سطح دریا میرسد.
به بیانی دیگر، منطقه فلات شرقی سوریه در دل بادیة الشام، شامل زنجیره ناپیوسته و کم ارتفاع (کمتر از 1000 متر) سلسله جبال تدمریه؛ متوازی با رشته‌کوه لبنان است که قلل بسیار متعدد و پراکنده آن، حاصل چینخوردگی زمین براثر فشار صفحات «تکتونیک»[13] است که در سطور پیشین بدان اشاره شد.
قلل مرتفع این مجموعه چینخوردگی؛ یعنی چندقلوهای رشته‌کوه لبنان، در امتداد آخرین خط کوهستانی موازی این مجموعه که کشیدهترین آنها نیز هست، قرار دارد و به جهت کثرت این قلل، تنها به بعضی از مرتفعترین آنها اشاره میشود:
«جبل الرواق» (Al ruwaq) یا «جبل الشرقی» با ارتفاع 975 متر در منتهیالیه شمال شرقی استان «ریف دمشق»، «جبل البِشری» (Bishri)[14] با ارتفاع 825 متر، در سه راهی تقاطع استان‌های حمص، دیر الزور و رقه ، سلسله قلل «ابورُجمین» (Abu rujmain) به‌موازات جبل الرواق و «جبل عبدالعزیز» در 35 کیلومتری شهر «الحسکة» (Al-Hasaka)[15]، با ارتفاع 920 متر.
در جنوب این کوه‌ها، منطقه‌ای بیابانی به نام «حمد» قرار دارد. در شمالِ جبل الرواق و شرق شهر حمص، منطقه بایر دیگری به نام صحرای حمص وجود دارد که دارای سطح خاکی سختی است.
ارتفاعات شمالی
ششمین و آخرین منطقه کوهستانی سوریه، سرچشمههای شمالی دو شاخه اصلی تأمین‌کننده رود فرات است؛ یعنی الخابور (Khabur) که از «رأس‌العین»[16] نشئت میگیرد و «بلیخ» (Balikh) که از «عین العروس»[17] در شهر «تل ابیض» تأمین میگردد.