جریان فکری غرب گرایی مصر
زمینههای شکلگیری جریان فکری غربگرا به پیآمدهای حضور ناپلئون و همراهان او در مصر و سپس تحولات فرهنگی اجتماعی دوره حکومت محمدعلی بر این سرزمین باز میگردد که به ارتباط فکری و فرهنگی میان مصر و اروپا انجامید. از جمله اقداماتی که در این راستا تأثیرگذار بود، اعزام گروههایی از دانشجویان مصری درنیمه اول قرن نوزدهم ،طی چندمرحله وبه دستور محمدعلی به فرانسه و ایتالیا برای آموختن دانشهای جدید بود (عنایت، 23:1376). رفاعة الطهطاوی از جمله این دانشجویان بود که در سالهای بعد نقش پررنگی در مناسبات فرهنگی مصریان و اروپا، به ویژه فرانسه ایفا کرد. مهمترین اثر طهطاوی کتاب «مناهج الالباب المصریة فی مناهج الآداب العصریة» حاوی مهمترین اندیشههای اوست. او باور داشت که تنها راهحل نجات مصر از عقبماندگی، بهرهگیری از مهمترین عناصر تمدنی اروپاست. طهطاوی همچنین تأکید کرد که فرانسویان به لحاظ فرهنگی و تمدنی، بیش از ترکهای عثمانی به اعراب شباهت دارند (عوض، 218:2013).
جریان فکری غربگرا در نیمه اول قرن بیستم، نحلههای فکری و فرهگی گوناگونی از جمله لیبرالیسم، سکولاریزم و حتی سوسیالیزم را شامل میشد و احزاب سیاسی متعددی بر بنیاد این نحلهها شکل گرفت. مسیحیان مهاجر شام و لبنان، نقش مهمی در این زمینه داشتند که از جمله آنها میتوان به شبلی شمیل (1850-1917) و فرح انطون (1874-1922) اشاره داشت. شمیل به مفاهیم انقلاب فرانسه شدیدا ایمان داشت و نخستین آوازهگر داروینیسم و فلسفه ماتریالیسم در مصر و شرق عربی بود (لوین، 210:1378) و در عین حال نخستین کسی بود که رویکرد سوسیالیزم را در جهان عرب ترویج کرد (خدوری، 101:1366). فرح انطون که از پیشگامان مکتب رمانتیسم در ادبیات عرب شمرده میشود با نوشتههای خود، خوانندگان را با جدیدترین گرایشهای فلسفی و اجتماعی سیاسی اروپا به ویژه اندیشههای خردگرایان فرانسه در قرن هجدهم آشنا میساخت (لوین:235). انطون به سوسیالیزم هم گرایش داشت وآن رامترادف سکولاریزم می دانست (خدوری:102 ). سلامة موسی (1887-1945) از مسیحیان مصری هم به نظریه تکامل داروین باور داشت و سوسیالیزم را تبلیغ میکرد (لوین:238) و آن را دین انسانیت مینامید (خدوری:همان).
علاوه بر مسیحیان، برخی از شاگردان محمد عبده مانند طه حسین و احمد لطفی السید که کوششهای فکری و تفسیری او برای توفیق علم و دین و نیز تساهل او را در برابر غرب، نوعی موافقت با لیبرالیسم تلقی میکردند. در روند ترویج و اشاعه رویکردهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی غربگرا تأثیر داشتند. کتاب «مستقبل الثقافة فی مصر»[1] طه حسین که در سال 1937 منتشر شد، مهمترین سند دلبستگی او به تمدن غرب دانسته میشود (عنایت:59). طه حسین (1889-1973) در این کتاب و برخی دیگر از آثارش بر ضرورت قرار گرفتن در مسیر تمدن اروپا تأکید میکرد و میگفت که ما باید راه اروپا را تا بدان جا دنبال کنیم که همطراز و همکار آنها در تمدن شویم (رجائی، 288:1381). احمد لطفی السید (1872-1963) نیز بر برتری لیبرالیسم بسان یک مکتب سیاسی اجتماعی تأکید میکرد، گرایشهای ملیگرایانه داشت و متأثر از اندیشههای سیاسی اجتماعی روسو و جان لاک بود (لوین:165 و 231).
نکته مهم آنکه بسیاری از روشنفکران مصری متأثر از غرب عموما به حساسیتهای فرهنگی و دینی جامعه توجه داشتند و در عین حال در ارزیابی ارزشهای ملی و اروپایی از دوگانگی عجیبی رنج میبردند والبته میان آنان که اندیشههای نوین را به سختی جذب کرده بودند با اکثریت قاطع مردم جدایی افتاد (همان:246).
تحولات سالهای پس از جنگ جهانی دوم ، از جمله برپایی دولت اسرائیل و شکستهای اعراب از اشغالگران سرزمین فلسطین و نیز عدم موفقیت جوامع عرب در برون رفت از مشکلات و بحرانهای گوناگون سیاسی اجتماعی، ذهن بسیاری از روشنفکران مصری و عرب را متوجه این واقعیت ساخت که الگوهای غربی هم چندان کارساز نیست. چنان شد که اندیشههای غربی و رویکردهای غربگرا مورد نقد و بازخوانی قرار گرفت و مباحث جدیدی چون تفاوت میان غرب و تجدد، سنت و مدرنیسم، توسعه جامعه مدنی و جهانی شدن به محافل فکری راه یافت.
[1] - آینده فرهنگ در مصر