تشیع در مصر

از جمله اسناد تاریخی که نشان می­دهد شیعیان از عهد امام علی ­(ع)، حتی پیش از خلافت رسمی ایشان در مصر حضور داشته­اند، می­توان به روایت مقریزی در کتاب معروف «الخطط» و ابن اثیر در کتاب «الکامل فی التاریخ» اشاره داشت (مرغی ،13:1412). برخی از منابع به حضور برخی از یاران و ارادتمندان آن حضرت چون ابوذر عقاری، مقداد بن اسود الکندی و ابو ایوب الانصاری در جریان فتح مصر توسط سپاه اسلام اشاره دارند. در دوران خلافت آن حضرت نیز حضور شخصیت­هایی چون محمدبن ابوبکر و قیس بن سعد به عنوان کارگزاران ایشان در مصر، درایجاد علاقمندی مسلمانان مصری نسبت به اهل البیت موثربود. در دوره­های بعد هم علیرغم محدودیت­ها و سختی­هایی که از جانب حاکمان اموی و عباسی اعمال می­شد، این علاقمندی و ارادت کم و بیش استمرار یافت. در دوره حاکمیت خلفای فاطمی، تشیع به عنوان مذهب رسمی اعلام شد و فقه شیعی مبنای شعائر، عبادات و معاملات قرار گرفت و نهاد دینی الازهر در معرفی و تبلیغ آموزه­های شیعی (اسماعیلی) نقش محوری ایفا می­کرد (خسروشاهی، 27:1390) پس از سقوط فاطمی­ها، شیعیان مصر زیر شدیدترین حملات و قلع و قمع ایوبی­ها قرار گرفتند، به ویژه در دوره حکومت صلاح­الدین ایوبی تلاش های گسترده­ای برای تصفیه سازمان­های حکومتی و به طور خاص نظام قضا از شیعیان صورت گرفت. این فشار و سرکوب­ها در دوره­های بعد هم استمرار یافت و منجر به فرار بسیاری از شیعیان به شام و مناطق جنوبی مصر شد (الوردانی، 60:1993). در عین حال، به نظر می­رسد چنین تلاش­هایی که برای حذف کامل شیعیان از جامعه مصر صورت می­گرفت، چندان قرین موفقیت نبوده است و لذا ایوبی­ها و مملوکی­ها برای تحقق این هدف، رویکرد تقویت صوفی­گری را برگزیدند که هم از شعائر و نمادهای شیعی برخوردار بود و هم از ناحیه آن خطر چندانی متوجه حاکمیت نمی­شد (همان:71). بدینسان جریان صوفی­گری در مصر گسترش یافت. امروز گرچه مذهب سنی، مذهب مسلمانان مصری است، فرهنگ شیعی اما به شکل قابل توجهی در مناسبات اجتماعی و آداب و سنت­های دینی مردم مصر قابل مشاهده است.

شیعیان مصر که عموما اثنی عشری­اند، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و قطع مناسبات رسمی میان دو کشور، همچنان از حقوق اجتماعی سیاسی و آزادی­های مذهبی محروم و ناگزیر از انجام اعمال و مراسم مذهبی به طور مخفیانه و گاه نیز از سوی جریان­های سلفی تحت فشار مضاعف قرار داشته­اند. این وضعیت همچنین پس از پیروزی انقلاب ژانویه 2011، کم و بیش استمرار یافته و تلاش­های آنان برای تأسیس حزب سیاسی نیز به سرانجام نرسیده است. شیعیان مصر از رهبری واحد برخوردار نبوده و حتی از داشتن مسجد نیز منع شده­اند. دکتر احمد راسم النفیس، طاهر الهاشمی، محمد الدرینی، صالح الوردانی و نیز دمرداش العقالی را می­توان از جمله شیعیان سرشناس مصر برشمرد.

تعداد شیعیان مصر به دلیل رسمی نبودن و محدودیت­های پیش گفته چندان مشخص نیست. در حالی که برخی آمارهای غیررسمی جمعیت آنان را دهها هزار نفر تخمین می­زند، برخی دیگر آمارهای بیشتری ارائه کرده اند؛از جمله بهاء انور که خود را سخنگوی رسمی شیعیان معرفی کرده ، تعداد شیعیان را سه میلیون نفر اعلام کرده­است. (wwww.alwafd.org;2015)). همچنین براساس گزارش مؤسسه تحقیقاتی پیو (یک اندیشکده آمریکایی) جمعیت شیعیان مصر در سال 2009 حدود 785000 نفر بوده است (www.ahl.ul.bayt.org;1394 ).

مراقد اهل بیت (ع) در مصر: از جمله مراقد معروف و منسوب به اهل بیت (ع) در این کشور، مقام السیدة زینب است. زینب کبری (س) پس از واقعه عاشورا به این سرزمین مهاجرت و در آنجا سکنی گزید و پس از یکسال درگذشت و در همانجا مدفون گردید. این مقام نه تنها مورد توجه و زیارت شیعیان که محل برگزاری مراسم و تجمع­های گسترده صوفیان است. از جمله مراسم مشهور صوفیان مصر موسوم به مولد همه ساله در ماه رجب در این مکان برگزار و صدها هزار صوفی و دیگر مردم مصر در آن حضور می­یابند. مقام السیدة نفیسة (س) دختر حسن بن زید فرزند امام حسن مجتبی (ع) از دیگر اماکن منسوب به اهل بیت (ع) در این کشور است. او که در سال 208 هجری در منزل مسکونی خود درگذشت به درخواست مردم مصر در همان محل دفن شد و امروز یکی از مراکز زیارتی مصر و محل برگزاری مراسم مولد صوفیان است. مسجد رأس الحسین (ع) از دیگر اماکن مقدس شیعیان و صوفیان مصر است که گفته می­شود سر مبارک امام حسین (ع) در این مسجد دفن شده است. مراقد و اماکن متعدد دیگری در مناطق مختلف مصر منسوب به اهل بیت (ع) قرار دارد که طی قرون گذشته حلقه وصل مردم مصر با خاندان پیامبر (ص) بوده است (الوردانی،112:1993).

شیعیان بهره: گفته می­شود شیعیان بهره که همان اسماعیلیان پیرو فرقه مستعلیه­اند (مرغی43:1412)، با هدف بازسازی اماکن مقدس بازمانده از دوره فاطمی­ها در اواخر دهه هفتاد قرن گذشته به مصر مهاجرت کرده­اند و تعداد آنها در دهه هشتاد رو به فزونی گذاشت. علاوه بر اماکن مذهبی فاطمی، ترمیم اماکن منسوب به خاندان پیامبر (ص) از جمله مرقد السیدة زینب (س) و ضریح رأس الحسین (ع) نیز مورد اهتمام آنها بوده است. بهره­ای­های مصر به تدریج به برپایی مراکز بازرگانی و فعالیت­های اقتصادی روی آورده­اند. شیعیان بهره مصر در دهه­های گذشته با نظام حاکم درارتباط بوده و با وزارت اوقاف این کشور روابط محکمی داشته­اند و میلیون­ها دلار به آن کمک کرده­اند. (همان:173و174).