جغرافیای طبیعی افغانستان
افغانستان در نیمکره شمالی (۳۳ درجه عرض شمالی)، نیمکره شرقی (۶۵ درجه طول شرقی) و در محدوده آسیای مرکزی قرار دارد.مساحت آن حدود ۶۴۹/۰۰۰ کیلومترمربع (در منابع بین ۶۲۰ تا ۶۵۳ هزار کیلومترمربع ذکر شده) و در مقام چهل یا چهلویکمین کشور جهان است. طولانیترین فاصله آن از شمال به جنوب قریب به ۱۰۱۵ کیلومتر و از شرق به غرب ۱۲۴۰ کیلومتر و نزدیکترینفاصله آن تا دریاهای آزاد قریب به ۶۰۰ کیلومتر از سمت مرزهای جنوبی و از طریق خاک پاکستان است.
شکل افغانستان مانند یک مشت بسته است و حالت پرویزنی شکل دارد و دالان یا تنگه واخان بهسان دسته آن است. افغانستان در محدوده فلات ایران جای دارد و قسمتی از شرق این فلات را تشکیل میدهد. نام ایران شامل دو بخش است:
۱. فلات ایران. فلات ایران که به لحاظ جغرافیایی، کشورهای ایران و افغانستان را دربر میگیرد.
2. نام کشور ایران. افغانستان و ایران در محدوده فلات ایران قرار دارند و درگذشته، یک واحد سیاسی مشترک را در این فلات تشکیل میدادند. فلات ایران شامل جلگه وسیع و مرتفعی است که از هر طرف در احاطه کوههای بلند است: «در مشرق سه رشتهکوه متوازی معروف به کوههای و در شمال کوههای البرزکه مانند زنجیری از شرق به غرب امتداد یافتهاند، قرار دارند. این کوهها در غرب از کوههای ارمنستان جدا شده و از جنوب دریای خزر گذشته بهواسطه (کوه بابا) به (هندوکه) پیوسته و این هم به (هیمالایا) بلندترین کوه عالم متصل است، در مغرب فلات، کوههای کردستان یا زاگرس واقع است که از شمال به جنوب رفته و بعد به طرف جنوب شرق برگشته به دریای عمان میرسد».
طول مرزهای افغانستان ۵۵۲۹ کیلومتر است (در منابع مختلف،متفاوت ذکر شده است). از سمت شرق و جنوب با پاکستان (۲۴۳۰ کیلومتر)، از سمت غرب با ایران (۹۳۶ کیلومتر)، از سمت شمال با کشورهای تاجیکستان (۱۲۰۶ کیلومتر)، ازبکستان (۱۳۷ کیلومتر)و ترکمنستان (۷۴۴ کیلومتر) و از سمت شمال شرق با چین (۷۶ کیلومتر) مرز مشترک دارد، طولانیترین مرزهای افغانستان ابتدا با پاکستان و بعد کشورهای تاجیکستان و ایران و کوتاهترین مرزها ابتدا با چین و سپس ازبکستان است. مرز افغانستان با چین بین ۷۳ تا ۹۳ کیلومتر و مرز افغانستان با ایران بین ۹۰۰ تا ۹۳۶ کیلومتر ذکر شده است.
بلندترین نقطه افغانستان از سطح دریا ۷۴۵۸ متر در قله نوشک(Nowshak) و پایینترین سطح آن در کنار آمودریا و در اطراف جوزجان است و ارتفاع آن ۲۵۸ متر از سطح دریاست، با کاهش ارتفاع کوهها و کوهپایههای شمالی، دشتهای سنگی و ریگی با ارتفاع ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر از سطح دریا در بخشهای شمالی قرار دارد. دشتهای هرات و فراه، مناطق کمارتفاعی با حدود ۱۰۰۰ متر از سطح دریا را به وجود میآورد؛ در نیمروز، در اطراف هامونها، ارتفاع زمین به حدود ۵۰۰ متر و درگودزره در جنوب غربی افغانستان(در ولایت نیمروز) به کمتر از ۵۰۰ متر از سطح دریا میرسد. شیب افغانستان از سمت شمال شرق به طرف جنوب و غرب قرار دارد. با توجه به موقعیت کوهستانی بخشهای مرکزی، اراضی هموار و دشتها بهصورت حلقهای در اطراف آن قرار گرفتهاند.
کوهها
آشکارترین مشخصه طبیعی افغانستان، کوهستانی و مرتفعبودن آن است. سهچهارم خاک افغانستان را کوهها و ارتفاعات تشکیل داده است، ساختمان و شکلکوههای افغانستان، همعصر باکوههای آلپ در اروپا دانسته شده است.
هندوکش
رشتهکوه هندوکش با طول ۶۰۰ کیلومتر، عرض ۱۰۰ کیلومتر و ارتفاع بیش از ۱۰۰۰ متر از معروفترین و مهمترین کوههای افغانستان است، یکی از قلههای مهم آن هندوکش نام دارد و رشتهکوه نیز به همین نام معروف شده است. هندوکش ادامه رشتهکوههای هیمالیاست و از کوههای پامیر خرد در شمال شرق جدا شده، به طرف غرب و جنوب غرب امتداد یافته، تا میانه دره هریرود میرسد و بهمثابه محور و ستون فقرات کوههای افغانستان است و بخش وسیعی را از خاک افغانستان تشکیل میدهد و تقریبا در میانه کشور واقع است و عملا افغانستان را به دو بخش شمال هندوکش و جنوب هندوکش تقسیم کرده است.
کوههای هندوکش به دو قسمت هندوکش شرقی و هندوکش غربی تقسیمپذیر است. هندوکش شرقی از بلندترین و بزرگترینکوههای افغانستان است؛ قله معروف نوشک یا نوشاخ (۷۴۸۵ متر) در این رشتهکوه واقع است و در نزدیکی پامیر قرار دارد. هندوکش شرقی از غرب دره زیباک در بدخشان آغاز میشود و تاگردنه خاوک در ولایت پروان امتداد مییابد. هندوکش غربی از غربگردنه خاوک شروع و به طرف غرب و جنوب غرب ادامه مییابد. ارتفاع هندوکش غربی از هندوکش شرقی کمتر است، با امتداد هندوکش از شرق به غرب، بهتدریج از ارتفاع آن کاسته میشود.کوههای افغانستان در حوالی مرزهای ایران به کوههای و تپههای کمارتفاع تبدیل میشوند.گذرگاه معروف شیبر(Shibar) با ارتفاع ۴ تا ۵ هزار متر در هندوکش غربی قرار دارد و شمال و جنوب هندوکش را بههم متصل میکند.
هندوکش بهمثابه مشتی محکم و سدی کوهستانی در مقابل حملات احتمالی از شمال به جنوب یا بهعکس است و تنها راه عبور از این کوهها، گردنهها و گذرگاههای سخت و صعبالعبوری مانند نکسان(۵۰۵۰ متر)، مراشتراک (۵۷۶۰ متر)، لوشان (۴۳۰۰ متر)، سالنگ(۴۳۰۰ متر)، کانچین (۴۹۰۰ متر)، خاوک (۳۶۰۰ متر)، قپچاق، شیبر، خوردک، دندانشکن، پیلو، چهاردر و... است و ارتباط شمال و جنوب از طریق آنها برقرار میشود؛ ولی به مدت شش ماه از سال به علت بارش برف مسدود میشوند.
در قلهها و ارتفاعات هندوکش همواره برف وجود دارد. یخچالهای طبیعی بزرگی در آن قرار دارد و هیچگاه بهطورکامل ذوب نمیشود و منبع تغذیه چشمهها و منابع آب زیرزمینی درههای واقع در میانه کوههاست. شهر کابل، پایتختافغانستان، در دامنههای جنوبی هندوکش قرار گرفته و اطراف آن را درههای حاصلخیز متعددی تشکیل میدهد.
کوههای بابا
بعد از کوههای هندوکش، کوههای بابا از بلندترین و معظمترین کوههای افغانستان محسوب میشود و در کنار هندوکش ستون فقرات کوههای افغانستان را تشکیل میدهد.کوههای بابا در مرکز افغانستان قرار گرفته و همانند هندوکش از شرق به غرب امتداد مییابد.کوههای بابا از شرق گردنه حاجی گک و منطقه غربی سیاهگرد غوربند در شمال شرق بامیان آغاز میشود و تا جنوب شرق کوه حصار امتداد مییابد. طول کوه بابا حدود ۲۰۰ کیلومتر و ارتفاع متوسط آن ۴۰۰۰ متر است؛ ولی بلندترین قله آن شاه فولادی یا شاخ فولادی با ۵۱۴۰ متر ارتفاع از سطح دریاست.کوههای بابا در قلب منطقه معروف هزارهجات قرار دارد. هزارهجات بهطور متوسط ۳۳۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
قلههای کوههای بابا در غالب ایام سال پوشیده از برف بوده و یخچالهای آن همواره دارای برف و یخ است و منابع تأمین آب دائمی برای چشمهها و رودهای منشعب از آن مانند هیرمند، هریرود و بند امیر است.