رسانهها و وسائل ارتباط جمعی عراق
رسانه در عراق
معصومه فاریابی
عراق از کشورهای پیشرو در عرصه رسانهای منطقه ای بوده است. در دوره بعث رسانههای عراقی با محدودیتها و چالشهایی روبرو شدند و فعالیت رسانهها در این کشور تحت تاثیر فضای سیاسی بعثی قرار گرفت. با این حال بعد از فروپاشی حکومت صدام در سال 2003، این کشور شاهد تکثر فضای رسانهای و ظهور رسانههای مختلف با گرایشهای متفاوت بوده است. در دو دهه اخیر، آزادی مطبوعات و رسانهها بهطور نسبی افزایش یافته و رسانههای جدیدی در این کشور ظاهر شدند. این رسانه ها شامل شبکه های تلوزیونی و کانالهای رادیویی مختلف، رسانه های مکتوب و همچنین برخی رسانههای جدید بوده است. با این حال، عرصه رسانهای عراق با چالشهایی نیز همراه بوده و از فضای سیاسی و اجتماعی کلان کشور متاثر بوده است.
رادیو در عراق
راديو در عراق از همان آغاز به عنوان يک نهاد دولتي و انحصاري ظهور کرد و اولين راديو در سال 1936 در دوران پادشاهي ملک غازي و با نام «اذاعه قصر الزهور» در شهر بغداد و به زبان عربي راهاندازي شد. [1]این رسانه از همان آغاز به عنوان ابزاري درآمد که دولت از رهگذر آن ديدگاههاي خود را به مردم منعکس ميکرد. در سال 1938 آقار يونس بحري فرستاده دولت المان، راديو اهدايي هيلتر را از برلين به عراق آورد و آن را به دولت عراق تحويل داد تا نمادي از همکاري دو کشور باشد.[2]
وجود راديو در منطقه صالحيه بغداد و به دور از مناطق مسکوني، آن را در معرض دزدي قرار داد و به همين علت دولت در دهه چهل گارد حفاظتي را براي حفاظت از اين رسانه حياتي تاسيس کرد. در سال 1947 دولت اعتبار مورد نياز راديو را تامين کرد و در کنار استوديو پخش، دهها اتاق اداري تاسيس گرديد و کادر راديو تا حدي گسترش يافت. در سال 1939 دولت عراق 30 دقيقه از وقت پخش چند ساعته راديو سراسري را به راديو کردي اختصاص داد تا وسيله ارتباطي با کرد زبانان باشد. اين راديو پس از امضاي آتش بس ميان دولت مرکزي و شورشيان کرد تاسيس گرديد.[3]
در سال 1959 اداره راديو عراق دست به ايجاد راديو ترکمني زد تا وسيله اي براي ارتباط با ترک زبانان باشد.[4] اين برنامه به مدت نيم ساعت بود که در سال 1972 به دو ساعت و نيم افزايش يافت. همچنين و در چارچوب سياست ايجاد راديو بر اساس گويشها و زبانهاي اقليتهاي قومي و ديني، راديو سرياني در سال 1974 تاسيس گرديد که در آغاز به مدت يک ساعت بود ولي در سال بعد به يک ساعت و نيم و در سال 1976 به دو ساعت رسيد.[5]
در سال 1943 اداره راديوهاي برون مرزي تشکيل شد و در همان آغاز سه راديو به زبانهاي انگليسي، هندي و لهستاني راهاندازي گرديد. در سال 1947 يك راديو ديگر راهاندازي شد که تنها به پخش موسيقي و آوازهاي غربي ميپرداخت. در سال 1976 در يک چرخش استراتژيک حجم برنامههاي سياسي در راديوهاي برون مرزي کاهش داده شد و برنامههاي فرهنگي و سرگرمي جايگزين شد.
در صبحگاه 14/7/1958 نيروهاي انقلاب به رهبري سرهنگ عبدالکريم قاسم که درصدد سرنگوني رژيم پادشاهي و بر پايي نظام جمهوري بودند، در اولين اقدام نظامي خود، ساختمان راديو را اشغال کردند و خبر سقوط رژيم سابق را اعلام کردند. انقلابيون که به اهميت راديو پي برده بودند، به گسترش آن پرداختند و به بخش برون مرزي راديو اهميت ويژه دادند. در سال 1965 دولت عراق راديو نيروهاي مسلح را تاسيس کرد که به عنوان رقيب راديو ملي درآمد.[6] گسترش زمان پخش و توسعه پوشش ملي و منطقهاي از طريق نصب فرستندههاي متعدد را در پی داشت.
پس از سرنگوني رژيم صدام حسين، دوران جديدي از تاريخ راديو در اين کشور آغاز گرديد و به سرعت براي اولين بار ايستگاههاي راديوي خصوصي تاسيس شد. اين پديده ايجاب کرد که فرماندار غير نظامي عراق سريعا قانوني را صادر کند که فعاليت رسانهاي جديد و تقسيم موجهاي راديويي را تحت ضابطه درآورد و به همين علت آقاي سيمون هتراوک که يک تبعه امريکايي است از سوي دولت به عنوان رئيس هيئت توسعه و تنظيم رسانه تعيين کند و يک هيئت مستقل از معارضان سابق و اساتيد دانشگاهها نيز تشکيل شد که اختيارات تصميمگيري در اين زمينه را بر عهده گرفت.[7]
اهداف تشکيل هيئت رسانهاي و ارتباط (مجلس الاعلام و الاتصالات) به شرح زير اعلام گرديد:[8]
1ـ فعاليت رسانهاي در عراق آزاد است که در آن نظر و نظر مخالف و نيز باورهاي ديني، قومي و سياسي مردم مورد احترام است.
2ـ مجوز دادن با در نظر گرفتن محدوده فرکانسي صادر خواهد شد.
3ـ آموزش و افزايش مهارتهاي رسانه اي افراد از جمله اهداف اين هيئت است.
اين هيئت تاکنون مجوز فعالیت دهها راديو و تلويزيون را در عراق صادر کرده است. تعیین دقیق تعداد شبکههای رادیویی فعال در عراق به دلایل مختلف دشوار است. از جمله این دلایل عبارتند از: تاسیس و تعطیلی مداوم شبکهها با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی متلاطم عراق؛ فعالیت شبکههای ماهوارهای خارجی در عراق؛ گسترش شبکههای رادیویی اینترنتی و؛ فعالیت تعداد زیادی شبکه رادیویی محلی و منطقهای در شهرهای مختلف عراق. با این حال، میتوان گفت که عراق دارای تعداد قابل توجهی شبکه رادیویی است که به زبانهای مختلف عربی، کردی و ترکی برنامه پخش میکنند. برخی تعداد این شبکه های رادیویی را از سال 2005 نزدیک به هشتاد مورد ارزیابی میکنند.[9]عوامل مختلفی بر تعداد و تنوع شبکهها و ایستگاههای رادیویی در عراق موثرند که از جمله شامل تنوع قومی و مذهبی، گرایشهای سیاسی مختلف و پیشرفت فناوری و کاهش هزینه های تولید محتواست.
در دوره جدید ایستگاهها و شبکههای رادیویی مختلفی در عراق فعالند که در اطلاعرسانی، فرهنگسازی و ایجاد سرگرمی نقش مهمی ایفا میکنند. رادیو جمهوری عراق رادیویی دولتی است و بهعنوان صدای رسمی دولت عراق، برنامههای متنوعی را برای مخاطبان ارائه میدهد که از جمله شامل اخبار ملی و بینالمللی، برنامههای فرهنگی و موسیقی است. رادیو نوا رادیویی خصوصی است که با رویکردی مستقل، به پوشش اخبار و مسائل روز عراق میپردازد و اخبار، برنامههای تحلیلی و موسیقی پخش میکند. رادیو دجله نیز رادیویی خصوصی است و برنامههای اجتماعی، فرهنگی و موسیقی پخش می کند. این رادیو با تمرکز بر مسائل اجتماعی و فرهنگی، در بین جوانان عراقی محبوبیت دارد. رادیو سوا بینالمللی است و به پخش اخبار، موسیقی و برنامههای آموزشی مختلف میپردازد. رادیو سوا که توسط دولت امریکا تأسیس شده، به زبان عربی برنامه پخش میکند و در خاورمیانه، از جمله عراق، شنوندگان زیادی دارد. رادیو المربد رادیویی محلی است که در بصره مستقر است و به مسائل جنوب عراق میپردازد. رادیو آشور نیز رادیویی محلی است که به آشوریان عراق خدمات رسانی میکند و برنامه های فرهنگی و موسیقی به زبان آشوری پخش میکند. رادیو کردستان به عنوان رادیویی محلی در اقلیم کردستان فعالیت دارد و به مسایل مرتبط با کردها از جمله اخبار، برنامه های فرهنگی و موسیقی به زبان کردی میپردازد.
الفرات رادیویی خصوصی است که به جامعه شیعیان عراق خدمت ارایه میدهد و برنامههای مذهبی، فرهنگی و خبری مختلفی را پخش میکند. رادیو البیان رادیویی خصوصی است و با پخش برنامههای مذهبی و آموزشی به ترویج آموزههای اسلامی میپردازد. رادیو الحریه به عنوان رادیویی خصوصی با رویکردی لیبرال به مسایل سیاسی و اجتماعی عراق میپردازد و ضمن ارایه اخبار و برنامههای تحلیلی، موسیقی نیز پخش میکند. از دیگر ایستگاههای رادیویی عراق همچنین میتوان به رادیوهای بغداد، دجله، سومر، الرشید، المرید، نالیا، الغد، شفق، روداو، کردستف دهوک، کفیل، الدیوانیه و استارت اشاره کرد.[10]
در دوه دهه اخیر تاسیس شبکههای رادیوی محلی در مناطق مختلف عراق از جمله شهرهای جنوبی عراق گسترش یافته است و حتی در یک استان چندین شبکه رادیویی وجود دارد. این شبکههای رادیویی که در موج اف ام پخش میشود، برنامههای متنوعی به خصوص مسائل و مشکلات مربوط به شهر یا استان و در درجه دوم مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عراق را پوشش میدهند. این شبکههای رادیویی طی سالهای گذشته به دلیل پرداختن به مشکلات روزمره مردم و پخش صدا و شکایتهای مخاطبان درباره مسائل مختلف بر محبوبیت مردمی خود افزودهاند. با وجود اینکه آمار رسمی وجود ندارد، تعداد شبکههای رادیویی در جنوب عراق 15 شبکه برآورد می شود و بیشتر به موضوعات حقوق بشری، حقوق زنان و کودکان، دفاع از آزادیها، نشر مفاهیم فرهنگی و هنری و مخالفت با افراطگرایی می پردازند.[11]
تلوزیون در عراق
در سال 1954 و همزمان با سالگرد تاجگذاري فيصل دوم سومين پادشاه هاشمي عراق، پخش تلويزيوني براي اولين بار در سر تا سر منطقه خاورميانه از بغداد آغاز شد.[12] در آن مقطع یک شرکت انگليسي استوديو 120 متري مجهز به دستگاههاي و پخش را تهيه و در محله صالحيه بغداد نصب کرده بود. عمده برنامههاي اين شبکه تلويزيوني بصورت زنده پخش ميشد و به علت نداشتن دستگاه ضبط برنامههاي نمايشي و ترانه نيز به صورت مستقيم پخش ميگرديد.[13] با برپايي نظام جمهوري در عراق در سال 1958 ، تلويزيون تا حد زيادي متحول شد و در کودتاي 1963 دولت حاکم وقت و کودتاگران در پي آن بودند که چه کسي زودتر بر ساختمان تلويزيون سلطه خواهد يافت و کشته شدن عبدالکريم قاسم در يکي از استوديوهاي تلويزيوني در صالحيه نشان ميدهد تلويزيون براي دولتمردان عراق تا چه حد اهميت داشت.[14]
در سال 1976 تلويزيون در عراق رنگي شد و به تدريج فرستندههاي جديد رنگي در استانهاي کرکوک در سال 1967 و نينوي در سال 1968 و بصره در سال 1969 و ميسان در سال 1974 و المثني در سال 1975 نصب و راهاندازي شد. با سقوط رژيم صدام حسين در سال 2003 وضعيت تلويزيون در اين کشور دچار تحول جدي شد. تلويزيون دولتي در منطقه صالحيه توسط اوباش غارت گرديد و پخش برنامههاي آن کاملا متوقف شد ولي همزمان دهها تلويزيون خصوصي تاسيس گرديد و ميتوان گفت تقريبا هيچ استاني در عراق وجود ندارد که تلويزيون محلي يا منطقهاي نداشته باشد.
در حال حاضر هيئت رسانه و ارتباطات عراق که يک ساختار اداري رسمي است مسئول تنظيم وضعيت رسانهها در عراق است. هر چند اين هيئت شبکه رسانهاي عراق را نيز به عنوان يک مجموعه رسانهاي چند منظوره در زير مجموعه خود دارد و اداره ميکند. شبکه رسانهاي عراق در حال حاضر از تلويزيون العراقيه، راديو بغداد و روزنامه الصباح تشکيل ميشود. پل بريمر حاکم غير نظامي آمريکا در عراق براي بازسازي شرايط تلويزيون العراقيه در سال 2003 قرار داد يکسالهاي را با شرکت مشترک لبناني ـ کويتي (شبکه LBC لبنان و شرکت فوارس کويت) امضا کرد و پس از بازسازي و باز آموزشي نيروها طبق اين قرار داد شبکه العراقيه بصورت مستقل و زير نظر هيئت رسانه اي و ارتباطات وابسته به نخست وزيري فعاليت ميکند.
در زمینۀ شبکههای تلویزیونی، فضای سیاسی و اجتماعی آزاد بعد از دوره صدام، ضعف یا فقدان قوانین و مقررات و وجود احزاب و گروهها و ذینفعان بینالمللی فراوان در عراق موجب شده است که شبکههای ماهوارهای فراوانی در عراق فعالیت کنند، بهگونهای که هر «حزب»، «شخصیت سیاسی»، «گروه شبهنظامی» و حتی برخی دولتهای خارجی، شبکۀ تلویزیونی متمرکز بر عراق مخصوص به خود را دارند. در یک تقسیم بندی کلی تلویزیون های عراق را میتوان در سه گروه جای داد: شبکههای دولتی؛ شبکههای خارجی و؛ شبکه های وابسته به احزاب و گروه ها و اشخاص. در میان شبکههای خارجی، پنج شبکۀ «الحدث» (سعودی)، «راشا تودی» (روسیه)، «بی.بی.سی» (انگلیس)، «دویچهوله» (آلمان)، «الحره» (آمریکا) بیشترین بیننده را دارند. از بین شبکههای تلویزیونی عراقی نیز میتوان به شبکههای مختلفی اشاره کرد: که از جمله عبارتند از: العراقیه، الشرقیه، الفرات، آفاق، العهد، دجله، السومریه، زاگرس، کردستان 24، بلادی، الغدیر، آی نیوز، الحره، الاتجاه، ان ار تی، بغداد الیوم و کربلا. [15]
مهمترین شبکههای تلویزیونی عراق، شامل ترکیبی از رسانههای دولتی، خصوصی، مستقل، و وابسته به گروههای سیاسی و مذهبی هستند که به دلیل نقش تأثیرگذارشان در اطلاعرسانی، فرهنگسازی و شکلدهی به افکار عمومی شناخته میشوند. در زیر به برخی از مهمترین این شبکهها پرداخته میشود. شبکه العراقیه شبکهای دولتی و ملی است و به عنوان صدای رسمی دولت عراق مسایل ملی را پوشش میدهد و همه اقشار جامعه عراق را مخاطب قرار میدهد. شبکه السومریه به عنوان شبکهای مستقل و خصوصی است که توجه ویژهای به مسائل اجتماعی داشته و سعی میکند رویکردی غیرجانبدارانه را دنبال کند و مخاطبان آن عمدتا جمعیت شهری و جوان هستند. این شبکه که در سال 2004 تاسیس شد، از لیبرالیزم و سکولاریسم در عراق دفاع میکند. شبکه الشرقیه شبکهای خصوصی و مستقل محسوب میشود و از پربینندهترین شبکهها با رویکردی لیبرال، مستقل و انتقادی است که طیف وسیعی از جامعه عراق را مخاطب قرار میدهد. شبکه کربلا که به آستان قدس حسینی (ع) وابسته است برنامه های مذهبی، فرهنگی و دینی پخش میکند و عمدتا جامعه شیعی عراق و سایر کشورهای منطقه را مخاطب قرار میدهد. شبکه الفرات به مجلس اعلای اسلامی عراق وابسته است و ضمن پخش اخبار، با تمرکز بر مسایل شیعیان و رودیدادهای فرهنگی، جامعه شیعه عراق را مخاطب قرار میدهد. شبکه العهد به عصائب اهل الحق وابسته است و با پخش برنامه های سیاسی، مذهبی و اجتماعی عمدتا جامعه شیعی را مخاطب قرار میدهد. شبکه های کردستان 24 و زاگرس به زبان کردی هستند و با پخش برنامه های فرهنگی و سیاسی، جامعه کردی را مخاطب قرار میدهد. شبکه ان ار تی نیز یکی دیگر از شبکه های مهم تلوزیونی به زبان کردی است که به مسایل فرهنگی و سیاسی کردی و عراق میپردازد.[16]
مطبوعات در عراق
روند مطبوعات در عراق در دورههاي سياسي مختلف متفاوت و تاثيرگذاري آن در فرآيند تشکل افکار عمومي نيز نابرابر بوده است. در يك بررسي تاريخي ميتوان گفت که چاپخانه براي اولين بار در سال 1856 در دوران محمد رشيد پاشا حاکم عثماني عراق از ايران وارد شهر کربلا شد و در سال 1866 چاپخانه سنگي تبريزي نيز از ايران توسط ميرزا عباس به عراق انتقال يافت و کار چاپ کتاب را آغاز کرد. [17] در سال 1859 چاپخانهاي توسط مبلغان مسيحي دومنيکان به شهر موصل آورده شد و اين مبشران ديني براي گسترش کار خود در مراحل بعدي دو چاپخانه بزرگ ديگر نيز در اين شهر تاسيس کردند.[18] در دوران حاکميت مدت پاشا والي اصلاح طلب عثماني بر عراق، چاپخانه ولايت (الزوراء) از فرانسه خريداري شد و در بغداد نصب گرديد و در همان دوران چاپخانه دومي به نام الفيلق يا چاپخانه نظامي تاسيس شد. آقاي احمد مدحت افندي مدير چاپخانه ولايت اولين روزنامه محلي عراق در دوران عثماني را تحت عنوان الزوراء در آغاز قرن بيستم منتشر کرد. [19]
با بر پايي دولت ملي عراق در سال 1921 خريد چاپخانه جديد در دستور کار دولت قرار گرفت و در سال 1926 چاپخانه مدرن و بزرگي از اروپا خريداري شد و به چاپ و زنده کردن ادبيات و فرهنگ بومي پرداخت.[20] در سال 1932 برخي از جوانان عراقي که به تازگي به کمونيسم گرايش پيدا کرده بودند، روزنامه الاهالي را تاسيس کردند. سر دبير اين روزنامه عبدالقادر اسماعيل بود و اين روزنامه نقطه نظرهاي مارکسيستها، ليبرالها، سوسياليستهاي فابيني، و اصلاح طلبان را منعکس ميکرد. [21] با تاسيس اين روزنامه جهش بزرگي در مطبوعات عراق رخ داد و در زمينه کيفيت تفکر سياسي و در عمق و وسعت نظراتي که به خوانندگان ارائه ميشده، تحول قابل توجي بوجود آورد.
پس از جنگ جهاني دوم روزنامه الاهالي بعنوان ارگان حزب دمکراتيک ملي نمايان شد و از آزادي سياسي، دمکراسي پارلماني و سوسياليزم نوين حمايت ميکرد.[22] در سال 1946 نشريه جناح مخالف به نام «لواء الاستقلال» ارگان حزب استقلال به مطبوعات آن دوره پيوست. «لواء الاستقلال» که سر دبير آن فائق السامرائي بود، نشريه اي ضد امپرياليستي بود و نظرات مستقل و پان عربيسم را منعکس ميکرد.[23] در سال 1946 کامل چادرچي رئيس حزب ملي دمکراتيک و صاحب امتياز روزنامه صوت الاهالي به خاطر سر مقاله چاپ شده در مورخ 15/7/1946 محاکمه گرديد و همزمان عزير شريف از نويسندگان روزنامه «صدي الدستور» با اتهام مشابهي محاکمه و هر دو روزنامه تعطيل گرديد.[24] در اين دوره هر گونه مخالفت با سياستهاي ارشد العمري نخست وزير وقت در سرکوب کارگران چاپخانهها با واکنش شديد دولت روبرو ميشد و در اين دوره همه مطبوعات ملي بسته شدند و تنها دو روزنامه «العالم العربي» و «الاخبار» باقي ماند که دولتي بودند و ديدگاه هاي دولت را منعکس ميکردند.[25]
مطبوعات در دوران جمهوري که از سال 1958 آغاز گرديد، از آزادي بيشتري برخوردار بود و از قيد و بندهاي مختلف اجتماعي آزادتر شدند. سياستهاي باز مطبوعاتي تا نيمه دهه هفتاد ادامه داشت و به رغم اينکه حزب بعث در سال 1968 به قدرت رسيد ولي به علت ضرورتهاي ائتلاف و تشکيل جبهه ملي پيشرو و آشتي با ديگر احزاب سياسي بويژه كردها، سياستهاي باز و چند صدائي در مطبوعات را تداوم بخشيد. رژيم بعثي در اين دوره هويت و ماهيت فکري همه نويسندگان مطبوعات را شناسايي کرد و طي يک رفتار کاملا امنيتي همه آنها را بازداشت کرد و بسياري از آنان را پس از شکنجه به اعدام محکوم کرد. از اواسط دهه هفتاد تقريبا همه مطبوعات دولتي و تحت کنترل حزب بعث در آمدند و همه کارکنان اين بخش در جهت توجيه ماجراجوئيهاي نظام صدام حسين و ستايشگري از آن فعاليت داشتند.
در دوران حاکميت رژيم صدام حسين عرصه روزنامه نگاري محدود به چند روزنامه بود که عبارتند از روزنامه دولتي «البعث» ارگان حزب حاکم و «الجمهوريه» و «الثوره» که ارگان وزارت اطلاع رساني بود. مهمترين مجله دولتي اين دوران مجله« الف ـ باء» بود که به عنوان مجله سياسي منتشر ميگرديد. در دهه آخر حاکميت حزب بعث، عدي صدام حسين فرزند ارشد سر کرده عراق با بسط سلطه خود بر اين بخش چند رسانه دولتي ديگر راهاندازي کرد که مهمترين آنها روزنامه «بابل» بود.
با سقوط نظام صدام حسين در سال 2003 تحول بسيار بزرگي در عرصه مطبوعات صورت گرفت و باز شدن فضاي مطبوعاتي در اين دوره به پيدايش دهها بلکه صدها روزنامه و مجله گرديد که هر کدام نمايندگي فکري يک جريان سياسي را بر عهده داشت. البته اين تحول گرچه در بعد کمي به افزايش تنوع مطبوعات انجاميد اما در بعد کيفي تحول چشمگيري به وجود نياورد. بسياري از مطبوعات داراي ويژگي هاي حرفه اي و تحليل هاي متقن و چارچوبهاي علمي نبود و شايد به همين علت در اين دوره باز و بسته شدن سريع بسياري از مطبوعات بعنوان پديدهاي نو نمايان شد.
مطبوعات و رسانههای مکتوب، بهویژه روزنامهها، در عراق پس از صدام نقش مهمی در اطلاعرسانی و شکلدهی به افکار عمومی ایفا میکنند. در اینجا به برخی از مهمترین این رسانههای مکتوب اشاره میشود. روزنامه« الصباح» یکی از مهمترین و پرتیراژترین روزنامههای دولتی عراق است که به پوشش اخبار داخلی و بینالمللی میپردازد. این روزنامه بهعنوان رسانه رسمی دولت، در انتشار اخبار و مواضع رسمی کشور نقش بسزایی دارد. «الزوراء» نیز نخستین روزنامه عراقی است که در سال ۱۸۶۹ میلادی منتشر شد و بهعنوان پایهگذار رسانههای مکتوب در عراق شناخته میشود. این روزنامه نقش مهمی در تاریخ رسانههای عراق داشته و به مناسبت تأسیس آن، روز ۱۵ ژوئن بهعنوان روز رسانه ملی عراق نامگذاری شده است.
«الزمان »یکی از روزنامههای پرشمارگان عراق است که به پوشش گسترده اخبار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میپردازد. این روزنامه با تحلیلهای جامع و گزارشهای میدانی، تأثیر قابلتوجهی در شکلدهی به افکار عمومی دارد.« المراقب العراقی» از دیگر نشریات مهم عراق است که به مسائل سیاسی و اجتماعی میپردازد. این روزنامه با تمرکز بر تحلیلهای سیاسی و پوشش اخبار مهم، در میان خوانندگان عراقی جایگاه ویژهای دارد. «المدی »یکی از روزنامههای معتبر عراق است که توسط یکی از بزرگترین مؤسسات فرهنگی-رسانهای منتشر میشود. این روزنامه با پوشش اخبار فرهنگی و هنری، بهویژه در حوزه ادبیات و هنر، نقش مهمی در ترویج فرهنگ در جامعه عراقی ایفا میکند. این رسانههای مکتوب با ارائه اخبار و تحلیلهای متنوع، نقش مهمی در اطلاعرسانی و آگاهیبخشی به جامعه عراقی دارند و هر یک با رویکردهای خاص خود، به تنوع و پویایی فضای رسانهای این کشور کمک میکنند.
رسانههای جدید در عراق
در سالهای اخیر، عراق شاهد ظهور و گسترش رسانههای جدیدی بوده است که با بهرهگیری از فناوریهای نوین و شبکههای اجتماعی، نقش مهمی در اطلاعرسانی و شکلدهی به افکار عمومی ایفا میکنند. فیسبوک بهعنوان پرکاربردترین شبکه اجتماعی در عراق شناخته می شود. تقریباً تمامی کاربران اینترنت در عراق حداقل یک حساب کاربری در فیسبوک دارند و این پلتفرم به محلی برای تجمع فعالیتهای مختلف از جمله سیاسی، دولتی، سرگرمی و دینی تبدیل شده است. در نوامبر 2024، 30928401 کاربر فیسبوک در عراق شناسایی شد که حدود 67 درصد جمعیت این کشور را شامل میشود. اکثریت این کاربران یعنی بیش از 65 درصد را مردان تشکیل میدهند و افراد بین 25 تا 34 سال با بیش از 11 میلیون نفر بیشترین کاربران فیسبوک در عراق هستند.[26]
اینستاگرام به عنوان دومین شبکه اجتماعی محبوب و پرکاربرد در میان عراقیهاست. در نوامبر 2024، 19181500 کاربر اینستاگرام در عراق بودند که حدود 41 درصد جمعیت این کشور را تشکیل میدهند. مردان با 60 درصد بیشترین کاربران این شبکه هستند و رده سنی بین 18 تا 24 سال با 7700000 نفر بیشترین کاربران اینستاگرام در عراقند. مسنجر با 21009801 کاربر در نوامبر 2024 سومین شبکه اجتماعی پرکاربرد در عراق محسوب می شود که بیش از 45 درصد جمعیت را شامل می شود و مردان با نزدیک به 73 درصد اصلی ترین کاربران منسجر هستند. لینکدین با 2329000 کاربر یکی دیگر از شبکه های اجتماعی پرکاربرد در عراق است که نزدیک به 5 درصد جمعیت این کشور را پوشش میدهد.[27] واتساپ، تیک تاک، تلگرام و تویتر نیز از دیگر شبکه های اجتماعی مورد استفاده مردم عراق محسوب میشوند.
سیاستها و قوانین عراق در عرصه رسانه
عراق در سالهای اخیر با تحولات گستردهای در حوزه رسانه مواجه بوده است. پس از سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳، فضای رسانهای این کشور از حالت انحصاری خارج شد و به سمت تنوع و تکثر پیش رفت .از جمله سیاستها و رویکردهای کلان عراق در عرصه رسانهای میتوان به تکثرگرایی رسانه ای و ایجاد فضایی آزاد برای فعالیت رسانههای مختلف اشاره کرد. پس از سقوط رژیم بعث، عراق شاهد ظهور تعداد زیادی رسانههای خصوصی و حزبی بود که هر یک نماینده جریانهای سیاسی، مذهبی و قومی مختلف هستند. این تنوع، بازتابدهنده ساختار چندفرهنگی و چندقومیتی جامعه عراق است. همچنین با گسترش اینترنت و شبکههای اجتماعی، بهویژه فیسبوک، نقش این پلتفرمها در شکلدهی به افکار عمومی و بسیج اجتماعی افزایش یافته است و دولت عراق تلاش کرده است تا بسترها و فضای لازم برای فعالیت رسانههای جدید و شبکههای اجتماعی ایجاد شود.
به لحاظ حقوقی و قانونی عرصه مطبوعات در عراق تحولات مختلفی را سپری کرده است. مصوبات و قوانین مرتبط با فعالیتهای رسانه ای در عراق در دهه ها و سالهای گذشته با تغییر و تحولات مهمی روبرو شده که از مهمترین آنها عبارتند از: قانون مطبوعات شماره 206 سال 1968؛ قانون صنفی روزنامه نگاران به شماره 178 در سال 1969؛ قانون فعالیتهای رسانه ای در سال 2003 ؛ قوانین شماره 65 و 66 برای تشکیل هیئت رسانه و ارتباطات و شبکه رسانه های عراق؛ ماده 83 قانون اساسی عراق؛ قانون حقوق روزنامه نگاران به شماره 21، در سال 2011 و؛ لایحه قوانین انتشار رسانه ای صادره از هیات رسانه و ارتباطات. این قوانین ضوابط مختلفی را برای رسانه های فعال در عراق ایجاد کرد.[28]
قانون اساسی عراق، که در سال 2005 تصویب شد، اصولی را در مورد رسانهها و آزادی بیان در خود جای داده است. طبق این قانون، چندین ماده مهم مرتبط با رسانهها و آزادی اطلاعات وجود دارد. ماده 38 قانون اساسی عراق بیان میکند که آزادی بیان و آزادی مطبوعات جزو حقوق بنیادی شهروندان عراق است. این ماده تأکید میکند که مردم حق دارند نظرات خود را به صورت آزادانه حتی در مسائل سیاسی و اجتماعی بیان کنند. طبق همین ماده، مردم حق دارند از منابع مختلف اطلاعات کسب کنند و رسانهها حق دارند اخبار و اطلاعات را منتشر کنند. این حق بهویژه در زمینههای عمومی و سیاسی قابل اعمال است.
آزادی رسانهها در عراق با محدودیتهایی همراه است، بهویژه در مواردی که به تهدیدات امنیتی یا نقض حقوق دیگران مرتبط باشد. به این معنا که آزادی رسانهها نباید به تهدید امنیت ملی، نقض حقوق دیگران یا اشاعه خشونت و نفرت بیانجامد. قانون اساسی همچنین مکانیزمهایی برای نظارت بر فعالیتهای رسانهای ایجاد کرده است تا اطمینان حاصل شود که رسانهها در چارچوب قانون عمل میکنند و از استانداردهای اخلاقی و حرفهای پیروی میکنند. قانون اساسی عراق بهطور کلی بر آزادی رسانهها و حق دسترسی به اطلاعات تأکید دارد، اما در عین حال محدودیتهایی را برای محافظت از امنیت ملی و حقوق فردی اعمال کرده است.
منابع و مآخذ
[1][1] الاذاعات العراقيه بين زمينين، روزنامه الصباح الجديد، (شماره 114، 14 / سپتامبر / 2004).
[2] بدايات البث الاذاعي و التلفزيوني في العراق ، طريق الشعب ، شماره 21 و 19 /10/2004.
[3] المرجع السابق.
[4] المرجع السابق.
[5] المرجع السابق.
[6] الاذاعات العراقيه بين زمين، المرجع السابق.
[7] المرجع السابق.
[8] المرجع السابق.
[9] میدل ایست نیوز، نگاهی به بخش رسانهای عراق به بهانه روز رسانه ملی، ( 16/6/2021)، قابل دسترسی در:
https://mdeast.news/2021/06/16/%
[10] جميع محطات الإذاعة في العراق، علی الموقع: https://www.radioarabic.org/radio/iraq
[11] شفقنا، گسترش فعالیت شبکههای رادیویی محلی در مناطق جنوبی عراق، (7/4/1401)، قابل دسترسی در:
https://fa.shafaqna.com/news/1398716/
[12] ـ الاذاعات العراقيه بين زمينين، المرجع السابق
[13] ـ طريق الشعب، المرجع السابق.
[14] ـ المرجع السابق
[15] سیدرضا حسینی، مروری بر جریانشناسی رسانهای عراق؛ میدانداری مخالفان ایران، (22 اردیبهشت 1401)، قابل دسترسی در:
https://shouba.ir/
[16] سید رضا حسینی، پیشین.
17. تاريخ الصحافه في العراق ، روزنامه الرأي ، چهارشنبه 15/6/2005 ، ص 6.
18. المرجع السابق، ص 29.
19. المرجع السابق، ص 29.
20. المرجع السابق، ص 29.
21. فب مار، تاريخ نوين عراق، (ترجمه محمد عباسپور)، (تهران، بنياد پژوهشهاي اسلامي، 1380) ص 232.
22. ـ همان ص 232.
23. ـ همان ص 232.
24. ـ تاريخ الصحافه في العراق، المرجع السابق.
25. المرجع السابق.
[26] Social media users in Iraq, available at:
https://napoleoncat.com/stats/social-media-users-in-iraq/2024/
[27] ibid
[28] یسری خالد ابراهیم و ادریس جواد صادق، التشریعات و علاقتها باداء القائم بالاتصال، مجله دراسات و بحوث اعلامیه، المجلد الاول، (2021)، ص 487.