رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی عراق

عراق از کشورهای پیشرو در عرصه رسانه ­ای منطقه ای بوده است. در دوره بعث رسانه­ های عراقی با محدودیتها و چالش هایی روبرو شدند و فعالیت رسانه­ ها در این کشور تحت تاثیر فضای سیاسی بعثی قرار گرفت. با این حال بعد از فروپاشی حکومت صدام در سال 2003، این کشور شاهد تکثر فضای رسانه ­ای و ظهور رسانه ­های مختلف با گرایش ­های متفاوت بوده است. در دو دهه اخیر، آزادی مطبوعات و رسانه‌ها به‌طور نسبی افزایش یافته و رسانه‌های جدیدی در این کشور ظاهر شدند. این رسانه ها شامل شبکه های تلویزیونی و کانال های رادیویی مختلف، رسانه های مکتوب و همچنین برخی رسانه­ های جدید بوده است. با این حال، عرصه رسانه ­ای عراق با چالش‌هایی نیز همراه بوده و از فضای سیاسی و اجتماعی کلان کشور متاثر بوده است.

رادیو در عراق

راديو در عراق از همان آغاز به عنوان يک نهاد دولتی و انحصاری ظهور کرد و اولين راديو در سال 1936 در دوران پادشاهی ملک غازی و با نام «اذاعه قصر الزهور» در شهر بغداد و به زبان عربی راه‌اندازی شد. این رسانه از همان آغاز به عنوان ابزاری درآمد که دولت از رهگذر آن ديدگاه‌های خود را به مردم منعکس می کرد. در سال 1938 آقا يونس بحری فرستاده دولت آلمان، راديو اهدايی هيلتر را از برلين به عراق آورد و آن را به دولت عراق تحويل داد تا نمادی از همکاری دو کشور باشد.

وجود راديو در منطقه صالحيه بغداد و به دور از مناطق مسکونی، آن را در معرض دزدی قرار داد و به همين علت دولت در دهه چهل گارد حفاظتی را برای حفاظت از اين رسانه حياتی تاسيس کرد. در سال 1947 دولت اعتبار مورد نياز راديو را تامين کرد و در کنار استوديو پخش، ده‌ها اتاق اداری تاسيس گرديد و کادر راديو تا حدی گسترش يافت. در سال 1939 دولت عراق 30 دقيقه از وقت پخش چند ساعته راديو سراسری را به راديو کردی اختصاص داد تا وسيله ارتباطی با کرد زبانان باشد. اين راديو پس از امضای آتش بس ميان دولت مرکزی و شورشيان کرد تاسيس گرديد.

در سال 1959 اداره راديو عراق دست به ايجاد راديو ترکمنی زد تا وسيله ای براي ارتباط با ترک زبانان باشد. اين برنامه به مدت نيم ساعت بود که در سال 1972 به دو ساعت و نيم افزايش يافت. همچنين و در چارچوب سياست ايجاد راديو بر اساس گويش ها و زبان های اقليت‌های قومی و دينی، راديو سريانی در سال 1974 تاسيس گرديد که در آغاز به مدت يک ساعت بود ولی در سال بعد به يک ساعت و نيم و در سال 1976 به دو ساعت رسيد.

در سال 1943 اداره راديوهای برون مرزی تشکيل شد و در همان آغاز سه راديو به زبان های انگليسی، هندی و لهستانی راه‌اندازی گرديد. در سال 1947 يک راديو ديگر راه‌اندازی شد که تنها به پخش موسيقی و آوازهای غربی می پرداخت. در سال 1976 در يک چرخش استراتژيک حجم برنامه‌های سياسی در راديوهای برون مرزی کاهش داده شد و برنامه‌های فرهنگی و سرگرمی جايگزين شد.

در صبحگاه 1958/7/14 نيروهای انقلاب به رهبری سرهنگ عبدالکريم قاسم که درصدد سرنگونی رژيم پادشاهی و بر پايی نظام جمهوری بودند، در اولين اقدام نظامی خود، ساختمان راديو را اشغال کردند و خبر سقوط رژيم سابق را اعلام کردند. انقلابيون که به اهميت راديو پی برده بودند، به گسترش آن پرداختند و به بخش برون مرزی راديو اهميت ويژه دادند. در سال 1965 دولت عراق راديو نيروهای مسلح را تاسيس کرد که به عنوان رقيب راديو ملی درآمد. گسترش زمان پخش و توسعه پوشش ملی و منطقه‌ای از طريق نصب فرستنده‌های متعدد را در پی داشت.

پس از سرنگونی رژيم صدام حسين، دوران جديدی از تاريخ راديو در اين کشور آغاز گرديد و به سرعت برای اولين بار ايستگاه‌های راديوی خصوصی تاسيس شد. اين پديده ايجاب کرد که فرماندار غير نظامی عراق سريعا قانونی را صادر کند که فعاليت رسانه‌ای جديد و تقسيم موج های راديويی را تحت ضابطه درآورد و به همين علت آقای سيمون هتراوک که يک تبعه امريکايی است از سوی دولت به عنوان رئيس هيئت توسعه و تنظيم رسانه تعيين کند و يک هيئت مستقل از معارضان سابق و اساتيد دانشگاه‌ها نيز تشکيل شد که اختيارات تصميم‌گيری در اين زمينه را بر عهده گرفت.

اهداف تشکيل هيئت رسانه‌ای و ارتباط (مجلس الاعلام و الاتصالات) به شرح زير اعلام گرديد:

1. فعاليت رسانه‌ای در عراق آزاد است که در آن نظر و نظر مخالف و نيز باورهای دينی، قومی و سياسی مردم مورد احترام است؛
2. مجوز دادن با در نظر گرفتن محدوده فرکانسی صادر خواهد شد؛
3. آموزش و افزايش مهارت های رسانه ای افراد از جمله اهداف اين هيئت است.

اين هيئت تاکنون مجوز فعالیت دهها راديو و تلويزيون را در عراق صادر کرده است. تعیین دقیق تعداد شبکه‌های رادیویی فعال در عراق به دلایل مختلف دشوار است. از جمله این دلایل عبارتند از:

• تاسیس و تعطیلی مداوم شبکه‌ها با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی متلاطم عراق؛
• فعالیت شبکه‌های ماهواره‌ای خارجی در عراق؛
• گسترش شبکه‌های رادیویی اینترنتی و؛
• فعالیت تعداد زیادی شبکه رادیویی محلی و منطقه‌ای در شهرهای مختلف عراق.

با این حال، می‌توان گفت که عراق دارای تعداد قابل توجهی شبکه رادیویی است که به زبان‌های مختلف عربی، کردی و ترکی برنامه پخش می‌کنند. برخی تعداد این شبکه های رادیویی را از سال 2005 نزدیک به هشتاد مورد ارزیابی می­ کنند. عوامل مختلفی بر تعداد و تنوع شبکه‌ها و ایستگاه های رادیویی در عراق موثرند که از جمله شامل تنوع قومی و مذهبی، گرایش های سیاسی مختلف و پیشرفت فناوری و کاهش هزینه های تولید محتواست.

در دوره جدید ایستگاه ها و شبکه ­های رادیویی مختلفی در عراق فعالند که در اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و  ایجاد سرگرمی نقش مهمی ایفا می‌کنند. رادیو جمهوری عراق رادیویی دولتی است و به‌عنوان صدای رسمی دولت عراق، برنامه‌های متنوعی را برای مخاطبان ارائه می‌دهد که از جمله شامل اخبار ملی و بین‌المللی، برنامه‌های فرهنگی و موسیقی است. رادیو نوا رادیویی خصوصی است که با رویکردی مستقل، به پوشش اخبار و مسائل روز عراق می‌پردازد و اخبار، برنامه‌های تحلیلی و موسیقی پخش می­ کند. رادیو دجله نیز رادیویی خصوصی است و برنامه‌های اجتماعی، فرهنگی و موسیقی پخش می کند.

این رادیو با تمرکز بر مسائل اجتماعی و فرهنگی، در بین جوانان عراقی محبوبیت دارد. رادیو سوا بین‌المللی است و به پخش اخبار، موسیقی و برنامه‌های آموزشی مختلف می­پردازد. رادیو سوا که توسط دولت امریکا تأسیس شده، به زبان عربی برنامه پخش می‌کند و در خاورمیانه، از جمله عراق، شنوندگان زیادی دارد. رادیو المربد رادیویی محلی است که در بصره مستقر است و به مسائل جنوب عراق می ­پردازد. رادیو آشور نیز رادیویی محلی است که به آشوریان عراق خدمات رسانی می­کند و برنامه های فرهنگی و موسیقی به زبان آشوری پخش می­کند. رادیو کردستان به عنوان رادیویی محلی در اقلیم کردستان فعالیت دارد و به مسایل مرتبط با کردها از جمله اخبار، برنامه های فرهنگی و موسیقی به زبان کردی می ­پردازد.

الفرات رادیویی خصوصی است که به جامعه شیعیان عراق خدمت ارایه می ­دهد و برنامه ­های مذهبی، فرهنگی و خبری مختلفی را پخش می­کند. رادیو البیان رادیویی خصوصی است و با پخش برنامه­ های مذهبی و آموزشی به ترویج آموزه ­های اسلامی می ­پردازد. رادیو الحریه به عنوان رادیویی خصوصی با رویکردی لیبرال به مسایل سیاسی و اجتماعی عراق می­ پردازد و ضمن ارایه اخبار و برنامه­ های تحلیلی، موسیقی نیز پخش می­کند. از دیگر ایستگاههای رادیویی عراق همچنین می­توان به رادیوهای بغداد، دجله، سومر، الرشید، المرید، نالیا، الغد، شفق، روداو، کردستف دهوک، کفیل، الدیوانیه و استارت اشاره کرد.

در دوه دهه اخیر تاسیس شبکه‌های رادیوی محلی در  مناطق مختلف عراق از جمله شهرهای جنوبی عراق گسترش یافته است و حتی در یک استان چندین شبکه رادیویی وجود دارد. این شبکه‌های رادیویی که در موج  اف ام پخش می‌شود، برنامه‌های متنوعی به خصوص مسائل و مشکلات مربوط به شهر یا استان و در درجه دوم مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عراق را پوشش می‌دهند. این شبکه‌های رادیویی طی سال‌های گذشته به دلیل پرداختن به مشکلات روزمره مردم و پخش صدا و شکایت‌های مخاطبان درباره مسائل مختلف بر محبوبیت مردمی خود افزوده‌اند. با وجود اینکه آمار رسمی وجود ندارد، تعداد شبکه‌های رادیویی در جنوب عراق 15 شبکه برآورد می شود و  بیشتر به موضوعات حقوق بشری، حقوق زنان و کودکان، دفاع از آزادی‌ها، نشر مفاهیم فرهنگی و هنری و مخالفت با افراط‌گرایی می پردازند.

تلویزیون در عراق

در سال 1954 و همزمان با سالگرد تاجگذاری فيصل دوم سومين پادشاه هاشمی عراق، پخش تلويزيونی برای اولين بار در سر تا سر منطقه خاورميانه از بغداد آغاز شد. در آن مقطع یک شرکت انگليسی استوديو 120 متری مجهز به دستگاه‌های و پخش را تهيه و در محله صالحيه بغداد نصب کرده بود. عمده برنامه‌های اين شبکه تلويزيونی بصورت زنده پخش می شد و به علت نداشتن دستگاه ضبط برنامه‌های نمايشی و ترانه نيز به صورت مستقيم پخش می گرديد. با برپايی نظام جمهوری در عراق در سال 1958 ، تلويزيون تا حد زيادی متحول شد و در کودتای 1963 دولت حاکم وقت و کودتاگران در پی آن بودند که چه کسی زودتر بر ساختمان تلويزيون سلطه خواهد يافت و کشته شدن عبدالکريم قاسم در يکی از استوديوهای تلويزيونی در صالحيه نشان می دهد تلويزيون برای دولتمردان عراق تا چه حد اهميت داشت.

در سال  1976 تلويزيون در عراق رنگی شد و به تدريج فرستنده‌های جديد رنگی در استان های کرکوک در سال 1967 و نينوی در سال 1968 و بصره در سال 1969 و ميسان در سال 1974 و المثنی در سال 1975 نصب و راه‌اندازی شد. با سقوط رژيم صدام حسين در سال 2003 وضعيت تلويزيون در اين کشور دچار تحول جدی شد. تلويزيون دولتی در منطقه صالحيه توسط اوباش غارت گرديد و پخش برنامه‌های آن کاملا متوقف شد ولی همزمان دهها تلويزيون خصوصی تاسيس گرديد و می توان گفت تقريبا هيچ استانی در عراق وجود ندارد که تلويزيون محلی يا منطقه‌ای نداشته باشد.

در حال حاضر هيئت رسانه‌ و ارتباطات عراق که يک ساختار اداری رسمی است مسئول تنظيم وضعيت رسانه‌ها در عراق است.  هر چند اين هيئت شبکه رسانه‌ای عراق را نيز به عنوان يک مجموعه رسانه‌ای چند منظوره  در زير مجموعه خود دارد و اداره مي کند. شبکه رسانه‌ای عراق در حال حاضر از تلويزيون العراقيه، راديو بغداد و روزنامه الصباح تشکيل مي‌شود. پل بريمر حاکم غير نظامی آمريکا در عراق برای بازسازی شرايط تلويزيون العراقيه در سال 2003 قرار داد يکساله‌ای را با شرکت مشترک لبنانی ـ کويتی (شبکه LBC لبنان و شرکت فوارس کويت) امضا کرد و پس از بازسازی و باز آموزشی نيروها طبق اين قرار داد شبکه العراقيه بصورت مستقل و زير نظر هيئت رسانه ای و ارتباطات وابسته به نخست وزيری فعاليت می کند.

در زمینۀ شبکه‌های تلویزیونی، فضای سیاسی و اجتماعی آزاد بعد از دوره صدام،  ضعف یا فقدان قوانین و مقررات و وجود احزاب و گروه‌ها و ذی‌نفعان بین‌المللی فراوان در عراق موجب شده است که شبکه‌های ماهواره‌ای فراوانی در عراق فعالیت کنند، به‌گونه‌ای که هر «حزب»، «شخصیت سیاسی»، «گروه شبه‌نظامی» و حتی برخی دولت‌های خارجی، شبکۀ تلویزیونی متمرکز بر عراق مخصوص به خود را دارند. در یک تقسیم بندی کلی تلویزیون های عراق را می­توان در سه گروه جای داد:

• شبکه ­های دولتی؛
• شبکه ­های خارجی و؛
• شبکه های وابسته به احزاب و گروه ها و اشخاص.

در میان شبکه‌های خارجی، پنج شبکۀ «الحدث» (سعودی)، «راشا تودی» (روسیه)، «بی.بی.سی» (انگلیس)، «دویچه‌وله» (آلمان)، «الحره» (آمریکا) بیشترین بیننده را دارند. از بین شبکه‌های تلویزیونی عراقی نیز می‌توان به شبکه‌های مختلفی اشاره کرد: که از جمله عبارتند از: العراقیه، الشرقیه، الفرات، آفاق، العهد، دجله، السومریه، زاگرس، کردستان 24، بلادی، الغدیر، آی نیوز، الحره، الاتجاه، ان ار تی، بغداد الیوم و کربلا.

مهم‌ترین شبکه‌های تلویزیونی عراق، شامل ترکیبی از رسانه‌های دولتی، خصوصی، مستقل، و وابسته به گروه‌های سیاسی و مذهبی هستند که به دلیل نقش تأثیرگذارشان در اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و شکل‌دهی به افکار عمومی شناخته می‌شوند. در زیر به برخی از مهمترین این شبکه­ ها پرداخته می ­شود. شبکه العراقیه شبکه­ ای دولتی و ملی است و به عنوان صدای رسمی دولت عراق مسایل ملی را پوشش می­ دهد و همه اقشار جامعه عراق را مخاطب قرار می­دهد. شبکه السومریه به عنوان شبک ه­ای مستقل و خصوصی است که توجه ویژه ­ای به مسائل اجتماعی داشته و سعی می­ کند رویکردی غیرجانبدارانه را دنبال کند و مخاطبان آن عمدتا جمعیت شهری و جوان هستند.  این شبکه که در سال 2004 تاسیس شد، از لیبرالیزم و سکولاریسم در عراق دفاع می ­کند. شبکه الشرقیه شبکه ­ای خصوصی و مستقل محسوب می ­شود و از پربیننده ­ترین شبکه­ ها با رویکردی لیبرال، مستقل و انتقادی است که طیف وسیعی از جامعه عراق را مخاطب قرار می­ دهد. شبکه کربلا که به آستان قدس حسینی (ع) وابسته است برنامه های مذهبی، فرهنگی و دینی پخش می ­کند و عمدتا جامعه شیعی عراق و سایر کشورهای منطقه را مخاطب قرار می­ دهد. 

شبکه الفرات به مجلس اعلای اسلامی عراق وابسته است و ضمن پخش اخبار، با تمرکز بر مسایل شیعیان و رودیدادهای فرهنگی، جامعه شیعه عراق را مخاطب قرار می ­دهد. شبکه العهد به عصائب اهل الحق وابسته است و با پخش برنامه های سیاسی، مذهبی و اجتماعی عمدتا جامعه شیعی را مخاطب قرار می ­دهد. شبکه های کردستان 24 و زاگرس به زبان کردی هستند و با پخش برنامه های فرهنگی و سیاسی، جامعه کردی را مخاطب قرار می ­دهد. شبکه ان ار تی نیز یکی دیگر از شبکه های مهم تلوزیونی به زبان کردی است که به مسایل فرهنگی و سیاسی کردی و عراق می ­پردازد.

مطبوعات در عراق

روند مطبوعات در عراق در دوره‌های سياسی مختلف متفاوت و تاثيرگذاری آن در فرآيند تشکل افکار عمومی نيز نابرابر بوده است. در يک بررسی تاريخی می توان گفت که چاپخانه برای اولين بار در سال 1856 در دوران محمد رشيد پاشا حاکم عثمانی عراق از ايران وارد شهر کربلا شد و در سال 1866 چاپخانه سنگی تبريزی نيز از ايران توسط ميرزا عباس به عراق انتقال يافت و کار چاپ کتاب را آغاز کرد. در سال 1859 چاپخانه‌ای توسط مبلغان مسيحی دومنيکان به شهر موصل آورده شد و اين مبشران دينی برای گسترش کار خود در مراحل بعدي دو چاپخانه بزرگ ديگر نيز در اين شهر تاسيس کردند. در دوران حاکميت مدت پاشا والی اصلاح طلب عثمانی بر عراق، چاپخانه ولايت (الزوراء) از فرانسه خريداری شد و در بغداد نصب گرديد و در همان دوران چاپخانه دومی به نام الفيلق يا چاپخانه نظامی تاسيس شد. آقاي احمد مدحت افندی مدير چاپخانه ولايت اولين روزنامه محلی عراق در دوران عثمانی را تحت عنوان الزوراء در آغاز قرن بيستم منتشر کرد.

با بر پايی دولت ملی عراق در سال 1921 خريد چاپخانه جديد در دستور کار دولت قرار گرفت و در سال 1926 چاپخانه مدرن و بزرگی از اروپا خريداری شد و به چاپ و زنده کردن ادبيات و فرهنگ بومی پرداخت. در سال 1932 برخی از جوانان عراقی که به تازگی به کمونيسم گرايش پيدا کرده بودند، روزنامه الاهالی را تاسيس کردند. سر دبير اين روزنامه عبدالقادر اسماعيل بود و اين روزنامه نقطه نظرهای مارکسيست ها، ليبرال ها، سوسياليست های فابينی، و اصلاح طلبان را منعکس می کرد. با تاسيس اين روزنامه جهش بزرگی در مطبوعات عراق رخ داد و در زمينه کيفيت تفکر سياسی و در عمق و وسعت نظراتی که به خوانندگان ارائه می شده‌، تحول قابل توجهی بوجود آورد.

پس از جنگ جهانی دوم روزنامه الاهالی بعنوان ارگان حزب دمکراتيک ملی نمايان شد و از آزادی سياسی، دمکراسی پارلمانی و سوسياليزم نوين حمايت می کرد. در سال 1946 نشريه جناح مخالف به نام «لواء الاستقلال» ارگان حزب استقلال به مطبوعات آن دوره پيوست. «لواء الاستقلال» که سر دبير آن فائق السامرائی بود، نشريه ای ضد امپرياليستی بود و نظرات مستقل و پان عربيسم را منعکس می کرد. در سال 1946 کامل چادرچی رئيس حزب ملی دمکراتيک و صاحب امتياز روزنامه صوت الاهالی به خاطر سر مقاله چاپ شده در مورخ 1946/7/15 محاکمه گرديد و همزمان عزير شريف از نويسندگان روزنامه «صدی الدستور» با اتهام مشابهی محاکمه و هر دو روزنامه تعطيل گرديد. در اين دوره هر گونه مخالفت با سياست های ارشد العمری نخست وزير وقت در سرکوب کارگران چاپخانه‌ها با واکنش شديد دولت روبرو می شد و در اين دوره همه مطبوعات ملی بسته شدند و تنها دو روزنامه «العالم العربی» و «الاخبار» باقی ماند که دولتی بودند و ديدگاه های دولت را منعکس می کردند.

مطبوعات در دوران جمهوری که از سال 1958 آغاز گرديد، از آزادی بيشتری برخوردار بود و از قيد و بندهای مختلف اجتماعی آزادتر شدند. سياستهای باز مطبوعاتی تا نيمه دهه هفتاد ادامه داشت و به رغم اينکه حزب بعث در سال 1968 به قدرت رسيد ولی به علت ضرورت‌هايی ائتلاف و تشکيل جبهه ملی پيشرو و آشتی با ديگر احزاب سياسی به ويژه کردها، سياست‌های باز و چند صدائی در مطبوعات را تداوم بخشيد‌. رژيم بعثی در اين دوره هويت و ماهيت فکری همه نويسندگان مطبوعات را شناسايی کرد و طی يک رفتار کاملا امنيتی همه آنها را بازداشت کرد و بسياری از آنان را پس از شکنجه به اعدام محکوم کرد. از اواسط دهه هفتاد تقريبا همه مطبوعات دولتی و تحت کنترل حزب بعث در آمدند و همه کارکنان اين بخش در جهت توجيه ماجراجوئی های نظام صدام حسين و ستايشگری از آن فعاليت داشتند.

در دوران حاکميت رژيم صدام حسين عرصه روزنامه نگاری محدود به چند روزنامه بود که عبارتند از روزنامه دولتی «البعث» ارگان حزب حاکم و «الجمهوريه» و «الثوره» که ارگان وزارت اطلاع رسانی بود. مهمترين مجله دولتي اين دوران مجله«الف ـ باء» بود که به عنوان مجله سياسی منتشر مي‌گرديد. در دهه آخر حاکميت حزب بعث، عدی صدام حسين فرزند ارشد سر کرده عراق با بسط سلطه خود بر اين بخش چند رسانه دولتی ديگر راه‌اندازی کرد که مهمترين آنها روزنامه «بابل» بود.

با سقوط نظام صدام حسين در سال 2003 تحول بسيار بزرگی در عرصه مطبوعات صورت گرفت و باز شدن فضای مطبوعاتی در اين دوره به پيدايش ده ها بلکه صدها روزنامه و مجله گرديد که هر کدام نمايندگی فکری يک جريان سياسی را بر عهده داشت. البته اين تحول گرچه در بعد کمی به افزايش تنوع مطبوعات انجاميد اما در بعد کيفی تحول چشمگيری به وجود نياورد. بسياري از مطبوعات دارای ويژگي هاي حرفه اي و تحليل های متقن و چارچوب های علمی نبود و شايد به همين علت در اين دوره باز و بسته شدن سريع بسياری از مطبوعات بعنوان پديده‌ای نو نمايان شد.

مطبوعات و رسانه‌های مکتوب، به‌ویژه روزنامه‌ها، در عراق پس از صدام نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و شکل‌دهی به افکار عمومی ایفا می‌کنند. در اینجا به برخی از مهم‌ترین این رسانه‌های مکتوب اشاره می‌شود. روزنامه«الصباح» یکی از مهم‌ترین و پرتیراژترین روزنامه‌های دولتی عراق است که به پوشش اخبار داخلی و بین‌المللی می‌پردازد. این روزنامه به‌عنوان رسانه رسمی دولت، در انتشار اخبار و مواضع رسمی کشور نقش بسزایی دارد. «الزوراء» نیز نخستین روزنامه عراقی است که در سال ۱۸۶۹ میلادی منتشر شد و به‌عنوان پایه‌گذار رسانه‌های مکتوب در عراق شناخته می‌شود. این روزنامه نقش مهمی در تاریخ رسانه‌های عراق داشته و به مناسبت تأسیس آن، روز ۱۵ ژوئن به‌عنوان روز رسانه ملی عراق نام‌گذاری شده است.

«الزمان »یکی از روزنامه‌های پرشمارگان عراق است که به پوشش گسترده اخبار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می‌پردازد. این روزنامه با تحلیل‌های جامع و گزارش‌های میدانی، تأثیر قابل‌توجهی در شکل‌دهی به افکار عمومی دارد.«المراقب العراقی» از دیگر نشریات مهم عراق است که به مسائل سیاسی و اجتماعی می‌پردازد. این روزنامه با تمرکز بر تحلیل‌های سیاسی و پوشش اخبار مهم، در میان خوانندگان عراقی جایگاه ویژه‌ای دارد. «المدی »یکی از روزنامه‌های معتبر عراق است که توسط یکی از بزرگ‌ترین مؤسسات فرهنگی-رسانه‌ای منتشر می‌شود. این روزنامه با پوشش اخبار فرهنگی و هنری، به‌ویژه در حوزه ادبیات و هنر، نقش مهمی در ترویج فرهنگ در جامعه عراقی ایفا می‌کند. این رسانه‌های مکتوب با ارائه اخبار و تحلیل‌های متنوع، نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به جامعه عراقی دارند و هر یک با رویکردهای خاص خود، به تنوع و پویایی فضای رسانه‌ای این کشور کمک می‌کنند.

رسانه­ های جدید در عراق

در سال‌های اخیر، عراق شاهد ظهور و گسترش رسانه‌های جدیدی بوده است که با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی، نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و شکل‌دهی به افکار عمومی ایفا می‌کنند. فیس‌بوک به‌عنوان پرکاربردترین شبکه اجتماعی در عراق شناخته می شود. تقریباً تمامی کاربران اینترنت در عراق حداقل یک حساب کاربری در فیس‌بوک دارند و این پلتفرم به محلی برای تجمع فعالیت‌های مختلف از جمله سیاسی، دولتی، سرگرمی و دینی تبدیل شده است. در نوامبر 2024، 30928401 کاربر فیسبوک در عراق شناسایی شد که حدود 67 درصد جمعیت این کشور را شامل می­شود. اکثریت این کاربران یعنی بیش از 65 درصد را مردان تشکیل می­دهند و افراد بین 25 تا 34 سال با بیش از 11 میلیون نفر بیشترین کاربران فیسبوک در عراق هستند.

اینستاگرام به عنوان دومین شبکه اجتماعی محبوب و پرکاربرد در میان عراقی هاست. در نوامبر 2024، 19181500 کاربر اینستاگرام در عراق بودند که حدود 41 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می ­دهند. مردان با 60 درصد بیشترین کاربران این شبکه هستند و رده سنی بین 18 تا 24 سال با 7700000 نفر بیشترین کاربران اینستاگرام در عراقند. مسنجر با 21009801 کاربر در نوامبر 2024 سومین شبکه اجتماعی پرکاربرد در عراق محسوب می شود که بیش از 45 درصد جمعیت را شامل می شود و مردان با نزدیک به 73 درصد اصلی ترین کاربران منسجر هستند. لینکدین با 2329000 کاربر یکی دیگر از شبکه های اجتماعی پرکاربرد در عراق است که نزدیک به 5 درصد جمعیت این کشور را پوشش می ­دهد. واتساپ، تیک تاک، تلگرام و تویتر نیز از دیگر شبکه های اجتماعی مورد استفاده مردم عراق محسوب می ­شوند.

سیاست ها و قوانین عراق در عرصه رسانه

عراق در سال‌های اخیر با تحولات گسترده‌ای در حوزه رسانه مواجه بوده است. پس از سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳، فضای رسانه‌ای این کشور از حالت انحصاری خارج شد و به سمت تنوع و تکثر پیش رفت .از جمله سیاست‌ها و رویکردهای کلان  عراق در عرصه رسانه‌ای می­توان به تکثرگرایی رسانه ای و ایجاد فضایی آزاد برای فعالیت رسانه­ های مختلف اشاره کرد. پس از سقوط رژیم بعث، عراق شاهد ظهور تعداد زیادی رسانه‌های خصوصی و حزبی بود که هر یک نماینده جریان‌های سیاسی، مذهبی و قومی مختلف هستند. این تنوع، بازتاب‌دهنده ساختار چندفرهنگی و چندقومیتی جامعه عراق است. همچنین با گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه فیس‌بوک، نقش این پلتفرم‌ها در شکل‌دهی به افکار عمومی و بسیج اجتماعی افزایش یافته است و دولت عراق تلاش کرده است تا بسترها و فضای لازم برای فعالیت رسانه ­های جدید و شبکه­ های اجتماعی ایجاد شود.

به لحاظ حقوقی و قانونی عرصه مطبوعات در عراق تحولات مختلفی را سپری کرده است. مصوبات و قوانین مرتبط با فعالیت های رسانه ای در عراق در دهه ها و سال های گذشته با تغییر و تحولات مهمی روبرو شده که از مهمترین آنها عبارتند از:  

• قانون مطبوعات شماره 206 سال 1968؛  
• قانون صنفی روزنامه نگاران به شماره 178 در سال 1969؛ 
• قانون فعالیتهای رسانه ای در سال 2003 ؛
• قوانین شماره 65 و 66 برای تشکیل هیئت رسانه و ارتباطات و شبکه رسانه های عراق؛
• ماده 83 قانون اساسی عراق؛
• قانون حقوق روزنامه نگاران به شماره 21، در سال 2011 و؛
• لایحه قوانین انتشار رسانه ای صادره از هیات رسانه و ارتباطات.

این قوانین ضوابط مختلفی را برای رسانه های فعال در عراق ایجاد کرد. قانون اساسی عراق، که در سال 2005 تصویب شد، اصولی را در مورد رسانه‌ها و آزادی بیان در خود جای داده است. طبق این قانون، چندین ماده مهم مرتبط با رسانه‌ها و آزادی اطلاعات وجود دارد. ماده 38 قانون اساسی عراق بیان می‌کند که آزادی بیان و آزادی مطبوعات جزو حقوق بنیادی شهروندان عراق است. این ماده تأکید می‌کند که مردم حق دارند نظرات خود را به صورت آزادانه حتی در مسائل سیاسی و اجتماعی بیان کنند. طبق همین ماده، مردم حق دارند از منابع مختلف اطلاعات کسب کنند و رسانه‌ها حق دارند اخبار و اطلاعات را منتشر کنند. این حق به‌ویژه در زمینه‌های عمومی و سیاسی قابل اعمال است.

آزادی رسانه‌ها در عراق با محدودیت‌هایی همراه است، به‌ویژه در مواردی که به تهدیدات امنیتی یا نقض حقوق دیگران مرتبط باشد. به این معنا که آزادی رسانه‌ها نباید به تهدید امنیت ملی، نقض حقوق دیگران یا اشاعه خشونت و نفرت بیانجامد. قانون اساسی همچنین مکانیزم‌هایی برای نظارت بر فعالیت‌های رسانه‌ای ایجاد کرده است تا اطمینان حاصل شود که رسانه‌ها در چارچوب قانون عمل می‌کنند و از استانداردهای اخلاقی و حرفه‌ای پیروی می‌کنند. قانون اساسی عراق به‌طور کلی بر آزادی رسانه‌ها و حق دسترسی به اطلاعات تأکید دارد، اما در عین حال محدودیت‌هایی را برای محافظت از امنیت ملی و حقوق فردی اعمال کرده است.

نیز نگاه کنید به

رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی آرژانتین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اتیوپی؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی زیمبابوه؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اسپانیا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی افغانستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اوکراین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تایلند؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تونس؛رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی روسیه؛ رسانه و وسايل ارتباط جمعی چین؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ژاپن؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی کوبا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی فرانسه؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی مالی؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی ساحل عاج؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سیرالئون؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی لبنان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی مصر؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی قطر؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی کانادا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سودان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی گرجستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی بنگلادش؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تاجیکستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی سریلانکا؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی قزاقستان؛ رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی اردن

نویسنده مقاله

 معصومه فاریابی