رسانهها و وسائل ارتباط جمعی مالی
علیرغم چالشهای متعدّد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور مالی، این کشور طیّ دو دهه اخیر، پیشرفت بسیاری در توسعه وسایل ارتباط جمعی داشته است و یکی از کشورهای نمونه، در منطقه صحرای بزرگ آفریقا بهشمار میآید. در این بخش رسانههای گروهی رادیو، تلویزیون و مطبوعات کشور مالی مورد بررسی قرار گرفته است.
رادیو در مالی
با توجه به عدم دسترسی عموم مردم مالی به تلویزیون و اینکه تلویزیون در این کشور هنوز وسیله تجملاتی بشمار میرود و تقریباً اکثریت کامل روستاییان از دستیابی به تلویزیون محروم میباشند رادیو هنوز مهم ترین وسیله ارتباطی کشور مالی محسوب میشود و تمامیاقشار جامعه برنامه های شبکه های مختلف رادیویی را با علاقه دنبال میکنند. شبکههای رادیویی در مالی در دهه های 1960 تا 1990 به دو کانال رادیوئی دولتی محدود میشدند با این حال از زمان آزادی فضای سیاسی کشور تعداد ایستگاه های رادیویی خصوصی کشور مالی به سرعت گسترش یافتهاست به گونه ای که درحال حاضر درحدود 150 رادیوی خصوصی در این کشور فعالیت دارند و برنامه های متنوعی را به زبان های فرانسه و محلی پخش میکنند. بسیاری از این ایستگاه های رادیویی برنامه های خود را نیز بر روی شبکه اینترنت قرار داده اند. مهمترین شبکه رادیوئی کشور " رادیو ملی مالی " وابسته به دولت مالی است که مقر اصلی آن در باماکو و ایستگاههای منطقهای آن در «کیدال»، «سگو» و «گائو» قرار دارد و برنامههای مختلفی را به فرانسه و زبانهای محلی کشور پخش میکند[۱].
مهمترین شبکههای خصوصی رادیویی مالی عبارتند از:
- رادیو باماکان (Radio Bamakan)؛
- رادیو بنکان (Radio Benkan)؛
- رادیو کانال 2000؛
- رادیو فرکانس سه؛
- رادیو گینتان (Radio Guintan)؛
- رادیو کایرا (Radio Kaira)؛
- رادیو کلدو (Radio Kledu)؛
- رادیو آزادی (Radio Liberte)؛
- رادیو میهنپرست (Radio Patriote)؛
- رادیو روستا (Radio Rurale)؛
- رادیو تاباله (Radio Tabale)؛
- رادیو قرآن[i]؛
- رادیو دارالقرآن [ii]؛
- رادیو اسلامیدامبی [iii].
رادیو بینالمللی فرانسه از شبکههای رادیویی مورد علاقه عموم مردم مالی بهویژه جوانان است که در طول شبانهروز برنامههای خاصی را برای فرانسهزبانان غرب آفریقا پخش میکند. برخی از شبکههای رادیویی محلی نیز اخبار شبکههای رادیویی بی. بی. سی. و صدای آمریکا را به زبان فرانسه پخش میکند[۲][۳].
تلویزیون در مالی
تلویزیون در کشور مالی مانند دیگر کشورهای منطقه صحرای بزرگ آفریقا هنوز وسیلهای تجملی محسوب میشود و به سبب فقر شدید مردم، فقط عده کمی از مردم شهری، از شبکههای تلویزیونی داخلی و بینالمللی بهرهمندند.
در حال حاضر سه شبکه تلویزیونی در کشور مالی فعال است که تقریباً سراسر کشور را تحت پوشش قرار میدهند. شبکه تلویزیون دولتی او، ار، تی، ام (ORTM Television Nationale) که در سال 2007 تأسیس شد و برنامههای آن بهصورت ماهوارهای پخش میشود، وابسته به دولت است. دو شبکه تلویزیونی خصوصی نیز با گیرندههای ماهوارهای، کانالهای گوناگون را در اختیار بینندگان خود قرار میدهند. بخش عمده برنامههای تلویزیون دولتی و خصوصی مالی شامل برنامههای پخش اخبار، فیلمهای سینمایی و قدیمی هالیوود، فرانسه، فیلمهای سینمایی ساخت نیجریه، پخش برنامههای ورزشی و فوتبال باشگاههای اروپا، رقص، موسیقی غربی و آفریقایی و... میباشند[۴][۵].
مطبوعات در مالی
پیشینه مطبوعات در کشور مالی به دوره استعمار این کشور بازمیگردد و از اوایل دهه 1930 به بعد چند نشریه دولتی با شمارگان محدود و تحت نظارت فرماندار فرانسوی وقت فعالیت خود را در سودان غربی (مالی و سنگال) آغاز کردند. با این حال به دلیل سطح بسیار پایین سواد آموزی و درصد اندک تحصیلکردگان مالیایی، این نشریات تنها در سطحی محدود در مراکز و نهادهای دولتی توزیع میشد و جنبه فراگیر و عمومی نداشت. نشریات مالی در دهه های 1960 تا 1990 میلادی در سطح محدودی بودند و به چند روزنامه، هفتهنامه و ماهنامه دولتی خلاصه میشدند. با این حال از سال 1992 و با اعلام سیاست فضای باز سیاسی و آزادی احزاب؛ مطبوعات خصوصی فعالیت خود را در کشور آغاز کردند و ظرف مدتی کوتاه ده ها نشریه خصوصی در باماکو و دیگر شهرهای مالی تاسیس شدند[۶].
از دلایل مهم رشد سریع مطبوعات خصوصی در کشور مالی تأسیس انجمنهای مستقل روزنامهنگاران نظیر شبکه اقتصادی روزنامهنگاران مالی، انجمن سردبیران مطبوعات، کمیسیون ملی صدور کارت خبرنگاری و اتحادیه ملی خبرنگاران مالی بود. این سازمان ها معمولاً از حقوق روزنامهنگاران و خبرنگاران حمایت کرده و گاه به افشاگری در مورد تضییقات وارده بر اصحاب مطبوعات میپردازند مطبوعات مالی در دوره ریاست جمهوری آلفاعمر کناره که فردی معتدل و دموکرات بود به آزادی قابل توجهی دست یافتند. در طی این دوره روزنامه های خصوصی مخالف دولت بارها عملکرد دولت را به زیر سوال برده و حتی شخص رئیس جمهور را آشکارا به چالش میکشیدند. با این حال رئیس جمهور مالی هیچ گاه واکنشی به انتقادات روزنامه های مخالف خود نشان نداد که نمایانگر تلاش وی برای رشد فضای باز سیاسی کشور بود. براساس قانون اساسی مالی، مطبوعات این کشور در بیان عقاید و دیدگاه های خود آزاد میباشند[۴].
هرچند تعداد مطبوعات خصوصی مالی اعم از روزنامه، هفتهنامه و ماهنامه طی دو دهه گذشته بطور قابل توجهی افزایش یافته ولی این نشریات به دلیل سطح پایین سواد عمومی و مشکلات فزاینده اقتصادی با چالشهای فراوانی مواجهند از این روی بسیاری از این نشریات طی یک دهه گذشته تعطیل شده و یا موقتا فعالیت خود را متوقف ساختهاند. از سوی دیگر به دلیل کمبود بودجه این نشریات، حقوق روزنامهنگاران و خبرنگاران آنها گاه با تأخیری چندماه پرداخت شده و در برخی موارد برخی روزنامه نگاران ناچاراً اخراج شده و اندک خبرنگاران و نویسندگان مجبورند فعالیت خود را دوچندان سازند. این درحالی است که به دلیل حقوق ناچیزی که به روزنامه نگاران پرداخت میشود معمولاً افراد حرفه ای رغبتی برای فعالیت در این نشریات نشان نداده و جذب مؤسسات وابسته به سازمان های بین المللی میشوند[۷].
مهم ترین نشریات ادواری مالی
نشریات فرانسوی زبان
مهمترین نشریات فرانسوی زبان کشور مالی شامل روزنامه، هفتهنامه و ماهنامه عبارتند از:
- روزنامه لسور (L’essor): این روزنامه که متعلق به دولت مالی است در سال 1961 و یک سال پس از استقلال این کشور تأسیس شده و عمدتاً در راستای منافع دولت و حزب حاکم گام برمیدارد. نسخه ای از این روزنامه بصورت آنلاین بر روی شبکه اینترنت نیز قرار میگیرد؛
- روزنامه انفوماتن (Info-Matin): این روزنامه در سال 1997 تأسیس شده و بیشتر جنبه خبری دارد؛
- روزنامه جمهوریخواه (Le Republican): از سال 1992 فعالیت خود را آغاز کرده است و دیدگاهی انتقادی در مقابل دولت مالی برخوردار است؛
- روزنامه مستقل (L’independent): در سال 1994 تأسیس شده و دارای دیدگاهی انتقادی نسبت به دولت است؛
- روزنامه نوول هوریزون (Nouvel Horizon): در سال 1992 فعالیت خود را آغاز کرد و از روزنامههای صریح و انتقادی در کشور بهشمار میآید؛
- روزنامه شب باماکو (Soir de Bamako): در سال 1995 تأسیس شده و دیدگاه آن نسبت به دولت انتقادی است؛
- روزنامه انعکاسات (Les echos): در سال 1989 در باماکو تأسیس گردید و از روزنامههای محافظهکار و میانهرو بهشمار میرود؛
- نشریه سپیده دم (L Aurore): در هفته دوبار منتشر میشود و از سال 1990 فعالیت خود را آغاز کرده است؛
- هفتهنامه عقرب (Le Scorpion): بیشتر جنبه طنز و فکاهی دارد و از سال 1991 در باماکو منتشر میشود؛
- هفتهنامه پست (Le Courrier): از سال 1996 در باماکو انتشار مییابد و رویه انتقادی آن محافظهکارانه است؛
- نشریه مالی (Le Malien): دوبار در هفته منتشر میشود. از سال 1991 فعالیت مطبوعاتی خود را آغاز کرده است و در گروه نشریات مخالف دولت قرار دارد؛
- هفتهنامه آزادی (Liberte): در سال 1999 تأسیس شده و دیدگاه آن نسبت به دولت مالی انتقادی و نسبتاً تند است؛
- هفتهنامه قاره (Le Continent): از سال 2000 فعالیت خود را آغاز کرده است و هر هفته یک بار منتشر میشود؛
- هفتهنامه نوول تریبیون (Le Nouvelle Tribune): در سال 2002 و در باماکو تأسیس شده است؛
- هفتهنامه میهنپرست (Le Patriote): از سال 2000 فعالیت خود را در این کشور آغاز کرده است؛
- هفتهنامه چالشگر (Le Challenger): در سال 2002 در باماکو تأسیس شده است؛
- ماهنامه گرین گرین (Grin-Grin): این ماهنامه متعلق به جوانان است و دربرگیرنده موضوعات مختلف فرهنگی هنری است؛
- ماهنامه هسته امید (Grain d’espoir): بیشترین اخبار این نشریه در رابطه با کشاورزی مالی است و در شهر گائو منتشر میشود.
نشریات محلی
- ماهنامه کیبارو (Kibaru): به زبان بامبارا منتشر میشود و در زمره نشریات قدیمیمالی بهشمار میرود. از سال 1972 فعالیت خود را در این کشور آغاز کرده و بخش عمده مطالب آن دربرگیرنده اخبار و گزارشات عمومیاست؛
- ماهنامه کابارو (Kabaaru): در سال 1983 تأسیس شد. این نشریه به زبان فولانی منتشر میشود و شامل اخبار و گزارشات عمومیاست؛
- ماهنامه خیبار(Xibaare): به زبان سونینکه انتشار مییابد. از سال 1993 فعالیت خود را آغاز کرده و اخبار و گزارشات عمومی کشور مالی را پوشش میدهد؛
- ماهنامه ژکابارا (Jekabaara): ماهنامه ژکابارا به زبان بامبارا منتشر میشود و از سال 1986 فعالیت خود را آغاز کرده و بیشتر اخبار و گزارشات عمومی مالی و دیگر کشورهای جهان را انتشار میدهد[۴][۸].
مجلات و نشریات اسلامی در مالی
علاوه بر نشریات خصوصی فوق، طیّ دهه گذشته، چندین نشریه اسلامیدر کشور مالی فعالیت داشتهاند که اکثر آنها بهدلیل مشکلات اقتصادی تعطیل شدهاند. مهمترین این نشریات اسلامی عبارتند از:
روزنامه سیاسی اسلامی
این روزنامه به مسلمانان تیجانیمسلک کشور مالی تعلق دارد و عمدتاً اخبار مسلمانان کشور مالی و سراسر جهان را منتشر میکند. روزنامه سیاسی اسلامی در موضعگیریهای سیاسی خود، بیشتر جنبه اعتدال را رعایت کرده و کمتر وارد درگیریهای مذهبی بین مذاهب اسلامی کشور مالی میشود. بخش عمده مطالب این نشریه از طریق اخبار و گزارشات دریافتی از روزنامهها و خبرگزاریهای کشورهای اسلامیتأمین میشود.
مجله النور
مجله النور از معدود نشریات اسلامی مالی است که از اوایل دهه 2000 میلادی فعالیت خود را آغاز و همچنان انتشار آن ادامه دارد. النور در برگیرنده اخبار و گزارشاتی در خصوص اسلام و مسلمانان در مالی و قاره آفریقا است و علاوه بر آن اخبار جهان اسلام از جمله مشکلات مردم فلسطین، عراق و افغانستان نیز در این نشریه منعکس میشود[۹].
روزنامه شورای
فعالیت این روزنامه در سال 2003 آغاز شد و انتشار آن تا سال 2006 ادامه داشت. شورای، روزنامهای معتدل بود و دستاندرکاران آن، بیشتر اخبار و موضوعات مختلف جهان اسلام و کشور مالی را منتشر میکردند. این روزنامه با آن که طرفداران زیادی در بین مسلمانان داشت، در سال 2006 بهدلیل مشکلات مالی تعطیل شد.
ماهنامه سکینه (عاشورا)
این نشریه از اوایل 2009 فعالیت خود را آغاز کرده است. سردبیر این نشریه، احمد جالو از شخصیتهای صاحب نام مطبوعاتی کشور است که پیش از آن، سردبیری روزنامه ملت را به عهده داشته است. ماهنامه سکینه، در دوره سه ساله فعالیت خود، تا حدودی جامعه اسلامیاین کشور و بعضی از کشورهای فرانسه زبان همسایه را تحت پوشش قرار داده است.
هفتهنامه المستقبل
این هفتهنامه در زمره نشریات خصوصی اسلامیکشور بود که در سال 2006 بهدلیل مشکلات ناشی از کسر بودجه تعطیل شد. هفتهنامه المستقبل از نظر دیدگاه اسلامی، معتدل و میانهرو بود.
هفتهنامه الصدقه
فعالیت نشریه الصدقه از سال 2001 آغاز و در سال2008 بهدلیل عدم رغبت مردم به خرید آن متوقف شد. این هفتهنامه را، حسین ترائوره که شغل اصلی وی خطّاطی است، اداره میکرد و کادر خبری آن از تخصص چندانی برخوردار نبود.
هفتهنامه الوظیفه
این هفتهنامه همچون دیگر نشریات اسلامی مالی، در اوایل دهه 2000 میلادی فعالیت خود را آغاز کرد و در سال 2006 به سبب مشکلات مالی تعطیل شد. مدیر نشریه الوظیفه شیخ موسی محمود کنته از شیوخ صاحب نام قادریّه با درجه مقدمیبود که تلاش فراوانی برای ادامه فعالیت نشریه کرد ولی بهدلیل کسر بودجه، در نهایت مجبور شد هفتهنامه را تعطیل کند[۱۰][۱۱].
سازمانهای رسانهای
اتّحادیه ملی خبرنگاران مالی، شبکه اقتصادی روزنامهنگاران مالی، انجمن سردبیران مطبوعات و کمیسیون ملی صدور کارت خبرنگاری، مهمترین سازمانهای رسانهای کشور مالی هستند. این مؤسسات همواره حافظ منافع نشریات خصوصی بوده و بارها از روزنامهنگاران مخالف دولت حمایت کردهاند.[۴]
شبکه های ماهواره ای در مالی
بر اساس قانون کشور مالی هیچ گونه منعی برای استفاده از شبکه های ماهواره ای خارجی وجود ندارد. از این روی در مناطق شهری معمولا چند خانواده بصورت مشارکتی با خرید دستگاه های گیرنده و دیش ماهوارهای برنامه های ساتلایت های مختلف را مشاهده میکنند. جدای از شبکه های ماهواره ای غربی خصوصا فرانسه و بلژیک، کانال های ماهوارهای آفریقای جنوبی (با ترجمه فرانسه) نیز مورد علاقه تحصیلکردگان و شخصیت های دانشگاهی این کشور است.هرچند آماری از تعداد افرادی که دارای دستگاه های گیرنده شبکههای ماهوارهای میباشند موجود نیست ولی بهنظر میرسد طی یک دهه اخیر تعداد متقاضیان شبکه های ماهواره ای در شهرهای بزرگی همچون باماکو، سگو، گائو و کیدال بنحو قابل توجهی افزایش یافته باشد[۱۲].
اینترنت در مالی
شبکه جهانی اینترنت در سال 1997 بهصورت رسمی فعالیت خود را در کشور مالی آغاز کرد و از اوایل دهه 2000 میلادی دو شرکت اورانژ فرانسه (خصوصی) و مالیتل (دولتی) به طور رسمی دست اندرکار توسعه شبکه اینترنت در این کشور میباشند. با وجود گسترش قابل ملاحظه خدمات اینترنتی در سرتاسر مالی، دستیابی به شبکه اینترنت در این کشور - علاوه بر هزینه نسبتا بالای آن - با مشکلاتی همچون محدودیت های فنی و پوشش نامناسب مواجه است. با این حال اکثر تحصیلکردگان مالیایی اعم از دانش آموزان و دانشجویان از طریق کافههای اینترنت نیازهای علمی خود را تأمین میکنند[۱][۱۳].
خبرگزاری ها و سازمانهای رسانه ای در مالی
خبرگزاری رسمی این کشور خبرگزاری دولتی مالی است که از سال 1983 تاسیس شده و بخش عمده اخبار خود را از خبرگزاری فرانسه دریافت میکند. این خبرگزاری در مراکز مختلف کشور دارای دفاتر خبری است با این حال با اوجگیری جنگ داخلی در سال های 2010، 2011 و2012 چند دفتر خبری این خبرگزاری در مناطق طوارق نشین مالی تعطیل شدهاست. خبرگزاری فرانسه، خبرگزاری ایتارتاس، خبرگزاری شین هوا چین و خبرگزاری رویتر نیز دارای دفاتری در این کشور میباشند[۱۴][۱۳].
صنعت چاپ و نشر کتاب در مالی
پیشینه صنعت چاپ در این کشور به دوره حاکمیت فرانسه بازمیگردد و نخستین شرکت انتشاراتی در این کشور تحت عنوان شرکت انتشاراتی سودان غربی در اواسط دهه 1930 میلادی تاسیس گردید که بعد از استقلال این کشور به انتشارات دولتی مالی تغییر نام داد.
صنعت چاپ و انتشارات در کشور مالی از زمان استقلال هیچ گاه مورد توجه جدی دولت های وقت نبوده است هرچند بخشی از سیاست فرهنگی مالی معطوف به توسعه انتشارات بودهاست ولی با توجه به فقر اقتصادی و عدم حمایت دولت های وقت از صنعت چاپ و نشر، چاپ و انتشار کتاب در این کشوردر دهه های 1960 تا 2000 میلادی رونق چندانی نداشته است. از این روی جدای از انتشار کتب درسی که توسط چاپخانه دولتی انجام میشود در طول سال تنها تعداد معدودی کتاب در این کشور منتشر میگردد که بیشتر در ارتباط با رمانهای ادبی و داستانهای کوتاه و برخی کتب تاریخی در مورد تمدنهای قدیمی این کشور است. البته طی یک دهه اخیر چند شرکت انتشاراتی خصوصی فعالیت خود را در این کشور آغاز کرده اند با این حال این موسسات نیز در انتشار کتب خود با مشکلات و چالش های فراوانی مواجهند[۱۵][۱۶].
نیز نگاه کنید به
رسانهها و وسائل ارتباط جمعی آرژانتین؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی اتیوپی؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی زیمبابوه؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی اسپانیا؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی افغانستان؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی اوکراین؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی تایلند؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی تونس؛رسانهها و وسائل ارتباط جمعی روسیه؛ رسانه و وسايل ارتباط جمعی چین؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی ژاپن؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی کوبا؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی فرانسه؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی ساحل عاج؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی سیرالئون؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی لبنان؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی مصر؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی قطر؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی کانادا؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی سودان؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی گرجستان؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی بنگلادش؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی تاجیکستان؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی سریلانکا؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی قزاقستان؛ رسانهها و وسائل ارتباط جمعی اردن
پاورقی
[i] - بخش عمده برنامههای شبکههای رادیویی خصوصی عبارت از پخش قرآن، موسیقی غربی و محلی، پخش مسابقات ورزشی بهویژه فوتبال، گفتوگو و مصاحبه با شخصیتهای فرهنگی هنری، پخش آگهیهای بازرگانی، اخبار و تحلیلهای خبری است. علاوهبر این، ایستگاههای رادیویی بهصورت مستقیم و غیرمستقیم، به انتقاد از سیاستهای دولت میپردازند.
[ii] - رادیو دارالقرآن در سیطره وهابیون و مدیر این شبکه رادیویی محمود دیکو رئیس شورای عالی اسلامیمالی است. برنامههای این شبکه رادیویی، تماماً در ارتباط با دین اسلام و شامل پخش آهنگها و تصانیف اسلامی، سرودهای اسلامی محلی، اذان، تلاوت قرآن کریم، گفتوگو با شیوخ مسلمان، پخش مراسم نماز جمعه مسجد جامع باماکو، پخش سخنرانی علمای برجسته کشور، پخش گزارش برگزاری مراسم و مناسبتهای اسلامی، ارائه مباحثی در ارتباط با تاریخ اسلام در مالی و غرب آفریقا و... است. رادیو دارالقرآن در طول شبانهروز برنامههای خود را به زبانهای فرانسه، بامبارا، فولا، سونگای و چند زبان محلی دیگر پخش میکند. این شبکه رادیویی در دوره ریاست جمهوری آلفاعمر کناره، همسر رئیسجمهور خانم آدام کناره را بهدلیل پوشیدت دامن کوتاه در انظار عمومیبهشدت مورد انتقاد قرار داد. این امر اگرچه با خشم برخی از مقامات دولتی مواجه شد، جایگاه این رادیو را در محافل اسلامیارتقا بخشید.[۱۷]
[iii] - رادیوی اسلامی دامبی شبکهای کاملاً اسلامی است و برنامههای آن عمدتاً ترکیبی از تلاوت آیات قرآن، پخش اذان، وعظ و خطابه علمای بزرگ مسلمان و... است. مدیر رادیو اسلامی دامبی محمد کولانی از شیوخ مسلمان و ثروتمند مالی است که به تجارت اشتغال دارد و از نظر فکری فردی وهابی بهشمار میآید. این شبکه رادیویی کاملاً در جهت اهداف وهابیّت گام برمیدارد و برنامههای آن بهصورت مستقیم و یا غیرمستقیم به تبلیغ آیین وهابیّت اختصاص دارد. هزینههای این شبکه رادیویی را تماماً کشور عربستان پرداخت میکند. رادیو اسلامیدامبی صرفاً به زبان بامبارا پخش میشود.[۱۷]
کتابشناسی
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ برگرفته از www.the new encyclopaedia britannica.com
- ↑ برگرفته از https://www.mali.com
- ↑ عرباحمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص293-294.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ برگرفته از https://www.media in mali.com
- ↑ عرباحمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص295.
- ↑ برگرفته از https://www.newspapers.com
- ↑ عرباحمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص295-297.
- ↑ عرباحمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص297-300.
- ↑ عرب احمدی، امیربهرام (1388). "تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا". فصلنامه آفریقا، 1(3) ، ص133.
- ↑ عرب احمدی، امیربهرام (1388). تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصلنامه آفریقا، سال اول ، شماره سوم، ص133-135.
- ↑ عرباحمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص300-302.
- ↑ عرباحمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص302-303.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ عرباحمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص303.
- ↑ برگرفته از https://www.news agency/mali
- ↑ برگرفته از https://www.nationsencyclopedia.com
- ↑ عرباحمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ مالی. ناظر علمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: موسسه فرهنگی، هنری و انتشارات بین المللی الهدی، ص304.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ عرب احمدی، امیربهرام (1388). تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصلنامه آفریقا، سال اول ، شماره سوم، ص110-111.