جریان های فکری موثر تونس
تونس معاصر از معدود کشورهای اسلامی است که اقلیت ندارد؛ اما جریان‌های فکری و فرهنگی متعددی را در خود جای داده است که می‌توان همه آنها را به دو جریان کلی سنت‌گرایان و نوگرایان تقسیم‌بندی کرد؛ مراد از سنت‌گرایان عموم مردم و نخبگان دینی جامعه معاصر تونس هستند که مبانی، گرایش و روش‌های سنتی در فهم اسلام را دنبال می‌کنند و اغلب در برابر تغییر مقاومت می‌کنند؛ اما منظور از نوگرایان آن گروه از جریان فکری رایج در تونس است ۱، نشانی اینترنتی: www.nadiadab.edunet.tn ۲، نشانی اینترنتی: www.masarat.tn
که معتقد به بازخوانی میراث عربی اسلامی با استفاده از روش‌های مدرن موجود در حوزه تمدنی جدید غرب است.
پیش از تبیین جریان‌های فکری معاصر تونس لازم به یادآوری است که در بررسی این جریان‌ها باید به پیشینه حضور و رواج جریان‌های فکری اسلامی، مانند مرجئه، قدریه، معتزله، خوارج و اسماعیلیه و پیش از آن اندیشه‌های مذاهب ابتدایی، مانند آنیمیسم (روح‌پرستی) و آموزه‌های ادیانی، مانند یهودیت و مسیحیت توجه داشت و از آثار باقی‌مانده آن در منظومه فکری فرهنگی معاصر تونس غافل نبود، سنت‌گرایی و نوگرایی دو طیف عمده جریان‌های فکری معاصر تونس است که هرکدام مراکز، نهادها و پیروان خاص خود را دارد. جامع زیتونه، مراکز آموزش قرآن (کتاب) و جوامع و مساجد مهم‌ترین پایگاه‌های فعالیت سنت‌گرایان و دانشگاه‌ها و بسیاری از مراکز فرهنگی دولتی مهم‌ترین مراکز فعالیت نوگرایان است. تبیین دیدگاه خود پیرامون مفاهیمی مانند اسلام‌گرایی، عربی‌گرایی و ملی‌گرایی از دغدغه‌های مشترک سنت‌گرایان و نوگرایان معاصر تونس است.
سنت‌گرایان
جامع و جامعة الزیتونه محور فعالیت فکری فرهنگی سنت‌گرایان معاصر تونس است که نقش مهمی در پیدایی و راه‌اندازی جریان اصلاحات معاصر این کشور و دیگر کشورهای منطقه مغرب عربی داشته است؛ جریان اصلاحی زیتونی که حتی جریان نوگرای معاصر تونس نیز به آن مدیون است؛ گرچه امروزه، این احساس دین در میان نوگرایان نسل جدید تونس بسیار کم‌رنگ شده است.
۱۰۱
.G)
وجود اندیشه‌های اصلاح‌گرایانه شیوخ زیتونی، مانند شیخ سالم بوحاجب (د۱۳۴۳ق) و شیخ طاهر بن عاشور (د۱۳۹۰ق) به همراه افکار ساختارشکن دانش‌آموختگان زیتونی، مانند طاهر حداد (د۱۹۳۵م) در کتاب «إمرأتنا فی الشریعة و المجتمع» و شیخ عبدالعزیز ثعالبی (د۱۹۴۴م) در کتاب «روح التحرر فی القرآن» در شکل‌گیری جریان فکری نوگرای معاصر تونس نشان‌دهنده نقش مهم جریان سنت‌گرای زیتونه در تحولات فکری فرهنگی معاصر تونس است؛ نمونه مشخص‌تر نقش زیتونه را در تحولات فکری سیاسی معاصر تونس می‌توان در پیروزی حزب اسلام‌گرای النهضة به رهبری شیخ راشد غنوشی (متولد ۱۳۶۰ ق) و شیخ عبدالفتاح مورو (متولد ۱۳۶۷ ق) از دانش‌آموختگان زیتونه و سنت‌گرایان معاصر تونس در انتخابات سیاسی تونس پس از پیروزی انقلاب کرامت در این کشور مشاهده کرد.
جریان سنت‌گرا به خوانش سنتی عربی اسلامی تمایل بیشتری دارد و مفاهیم اسلام و عرب در اندیشه آنها نوعی هم‌نشینی معنایی دارد؛ اما تطبیق این خوانش در میان سنت‌گرایان از شیوه واحدی پیروی نمی‌کند؛ شخصیت‌های جریان‌سازی، مانند شیخ ابن عاشور، به اصلاحات فرهنگی آموزشی بیشتر اهتمام کرده‌اند و احزاب سیاسی سنت‌گرایی، مانند حزب النهضه نیز جریان سیاسی فرهنگی معتدلی را با هدف تطبیق شریعت اسلامی بر حکومت و سیاست و با تکیه بر عقاید مذهب کلامی اشعری و مذهب فقهی مالکی دنبال می‌کند.
با استقلال تونس در سال ۱۹۵۶ میلادی و روی‌کارآمدن حکومت‌های لائیک بورقیبه و بن علی، فعالیت سنت‌گرایان
به‌ویژه جریان اصلاح‌گرای زیتونی بسیار محدود شد و تعطیل‌شدن فعالیت‌های جامع اعظم زیتونه با سابقه فرهنگی هزارساله مهم‌ترین پیامد آن بود؛ نهادی علمی آموزشی عریق در غرب جهان اسلام که جایگاه بلند و ممتاز آن در زمان حکومت بورقیبه و به دلیل بی‌تدبیری او به سطح یک مرکز آموزش محدود دبیرستانی و دانشگاهی تنزل یافت و ضربه مهلکی بر پیشینه تاریخی این مرکز سنت‌گرا وارد ساخت؛ ضربه‌ای که جبران آن با وجود پیروزی انقلاب کرامت و تلاش سنت‌گرایان نسل جدید برای احیای آن به دلیل گرایش و برخورد محتاطانه و ناقاطعانه با جریان‌های غیربومی واردشده به فضای فرهنگی تونس، مانند جریان فرهنگی به‌شدت واگرای وهابیت، ممکن نیست.۱ تحقق حقیقی احیای جایگاه زیتونه در بازگشت به اندیشه‌های شیوخ حقیقی زیتونه، مانند شیخ اسماعیل تمیمی (د۱۸۳۳ م)، شیخ بوحاجب و شیخ طاهر بن عاشور، مؤلف تفسیر گران‌قدر «التحریر و التنویر فی التفسیر»، است؛ شیوخی که اعتدال، میانه‌روی، حقیقت‌طلبی و تعامل قرآنی با مخالفان از مهم‌ترین ویژگی‌های شخصیت علمی اجتماعی آنها بود.
نوگرایان
نوگرایان معاصر تونس، گروه وسیعی از مسلمانان تونس، به‌ویژه دانشگاهیان این کشور را دربر می‌گیرد که به دلیل تشابه‌های فکری با جریان کلامی اسلامی معتزله به‌اشتباه آنها را نومعتزلیان می‌نامند
(ناصری طاهری، ۱۳۷۵: ۲۴۷)؛ جریان فرهنگی نوگرای معاصر
۱، نگارنده به خاطر دارد که پس از انقلاب تعدادی از اساتید دانشگاه زیتونه نامه‌ای را به رئیس حکومت موقت نوشتند و از او خواستند سیاست اشتباه بورقیبه و بن علی را در حذف نخبگان این دانشگاه از مراکز تصمیم‌گیری فرهنگی دینی در تونس مرتکب نشود، سیاستی که نتیجه آن رشد تشیع در تونس بوده است.
a ۱۰۳
۱۰۴
تونس از شاخه‌های متعددی مانند نوگرایان لیبرالی، لائیکی و حتی کمونیستی تشکیل می‌شود. شاخه‌هایی که اندیشه‌های آنها از گستره چشمگیری در لایه‌های پیدا و ناپیدای جامعه و فرهنگ تونس برخوردار است.
منظور از لائیک‌گرایی در میان جریان فرهنگی نوگرای معاصر تونس، بی‌دینی نیست؛ بلکه جریانی است که اعتقاد به اسلام را بیشتر امری شخصی می‌داند و تحت‌تأثیر فضای سنگین اسلام‌هراسی موجود در منطقه، بر ناکارآمدبودن دین در عرصه‌های سیاسی تأکید دارد و نقشی برای دین در عرصه مدیریت جامعه قائل نیست. البته این تفکر لائیک وقتی در قالب سیاست وارد می‌شود، از دین استفاده ابزاری می‌کند؛ سیاستی که دین را خادم دولت می‌داند، نه دولت را خادم دین؛ مثلا حبیب بورقیبه در ماه مبارک رمضان آب می‌نوشد و می‌گوید کشور ما چون در مرحله سازندگی است و این خود یک عبادت است، بنابراین وجوب روزه ساقط است و از علمای تونس می‌خواهد تا موافق با این امر حکومتی فتوا دهند، درخواستی غیر قرآنی که با واکنش تند شیخ طاهر بن عاشور (د۱۹۷۳م) در پاسخ به این جسارت بورقیبه مواجه می‌شود؛ آنجا که شیخ می‌گوید: «صدق الله وکذب بورقیبه»؛ «خدا راست گفت؛ بورقیبه دروغ می‌گوید».
از نمونه‌های دیگر استفاده ابزاری از دین در سیاست توسط جریان فرهنگی سیاسی لائیک و لیبرال در تونس معاصر می‌توان به دولتی‌کردن منصب فتوا اشاره کرد؛ منصبی که پیش از استقلال زیتونه، به‌گونه‌ای مسالمت‌آمیز در اختیار فقهای جامع اعظم زیتونه متشکل از فقیهان مالکی و حنفی قرار داشت و بورقیبه آن
را با هدف دراختیارداشتن نبض دینی مردم تونس غصب کرد. برخورداری از روحیه جست‌وجوی حقیقت از طریق بازخوانی میراث عربی اسلامی، به‌ویژه در میان نوگرایان دانشگاهی، تمایل به دستاوردهای نوین تمدن غرب با محوریت فرانسه و نقد شدید فهم دینی سنت‌گرایان از مهم‌ترین شاخص‌های فرهنگی نوگرایان معاصر تونس است. این جریان بر جدایی دین از سیاست و فردی‌بودن گرایش‌های دینی تأکید دارد و استفاده از دستاوردهای مدرنیته را برای توسعه و پیشرفت جامعه تونس ضروری می‌داند. بیشتر نوگرایان معاصر تونس طرفدار آزادی‌های فردی، به‌ویژه در اندیشه و بیان هستند و معتقدند ارزش‌های مدرنی مانند آزادی و احترام در فرهنگ و تمدن غرب بیش از جهان اسلام وجود دارد؛ جریان‌های فرهنگی معاصر فرانسه از حمایت‌کنندگان مهم جریان‌های فرهنگی معاصر تونس، به‌ویژه جریان‌های لیبرال و لائیک هستند؛ افرادی مانند دکتر محمد طالبی، دکتر عبدالمجید شرفی" و دکتر هشام جعیط۳ از برجسته‌ترین شخصیت‌های آکادمیک ۱، دکتر طالبی متولد ۱۹۲۱ میلادی و فارغ‌التحصیل مدرسه صادقیه است؛ او دکتری را از فرانسه گرفته و دارای تخصص در زبان‌شناسی عربی و تاریخ اسلام است، مدیریت دانشکده ادبیات و علوم انسانی تونس و ریاست فرهنگستان تونس را در کارنامه اجرایی خود دارد و کتاب‌های متعددی به زبان‌های فرانسه و عربی، مانند هستی‌شناسی قرآن (فرانسوی)، اندیشمند آزاد در اسلام (فرانسوی)، شکوائیه‌ای برای اسلام معاصر (فرانسوی)، عیال‌الله (عربی) لیطمئن قلبی (عربی)، امت میانه اسلام (عربی)، چالش‌های معاصر (عربی) اسلام و گفت‌وگو (عربی) نوشته است، توجه به موضوع ایمان و چیستی آن، نه تنها از شاخص‌های اندیشه‌ای این متفکر برجسته تونس، بلکه جهان معاصر عرب است.
۲، دکتر شرفی متولد ۱۹۴۹ میلادی و متخصص در ادبیات و علوم انسانی است، او از اندیشمندان برجسته تونس، بلکه جهان عرب، به‌ویژه در نظریه‌پردازی پیرامون تاریخ اندیشه اسلامی است؛ ریاست دانشکده ادبیات تونس، استادی کرسی تمدن عربی و اسلامی و مقایسه ادیان و عضو مؤسس سازمان عقل‌گرایان روشن‌فکر عرب (رابطة العقلانیین العرب: (www.alawan.org از مناصب علمی این اندیشمند پرکار است؛ مجموعه کتاب‌های تحت اشراف او به نام لبنات (آجرها) که پیرامون چیستی و چگونگی بازخوانی میراث عربی اسلامی نوشته شده، خواندنی است؛ تعدادی از دیگر کتاب‌های او عبارت است از: اسلام و مدرنیته (عربی)؛ مدرن‌کردن اندیشه اسلامی (عربی)؛ اسلام میان رسالت و تاریخ (عربی)؛ امانت‌داری یا ازهم‌گسیختگی (فرانسه).
۳ دکتر جعیط متولد ۱۹۳۵ میلادی، نویسنده، مورخ و اندیشمند معروف تونس و جهان عرب است که دکتری خویش را در رشته تاریخ اسلامی از دانشگاه پاریس گرفته است. او تألیفات متعددی به زبان‌های فرانسه و عربی
a ۱۰۵
۱۰۶
و دانشگاهی نوگرای تونس هستند.گفتنی است بسیاری از نخبگان نوگرا به‌ویژه دانشگاهیان با افکار اندیشمندان معاصر شیعه، مانند دکتر علی شریعتی و شهید سیدمحمدباقر صدر آشنا هستند.
تصوف
تونس کشور سیدی هاست؛ این کلمه در تونس به بزرگان دین، به‌ویژه صوفیان گفته می‌شود و مخفف «سیدی» به معنای آقای من و مرادف با پیشوای روحانی است. تصوف تونس جزئی از جریان تصوف مغرب عربی است؛ از منظر تاریخی می‌توان گفت بسته‌شدن باب اجتهاد در میان اهل سنت و تکراری‌شدن روش‌های تبیین آموزه‌های معارف و علوم اسلامی در محافل علمی آنها را یکی از مهم‌ترین دلایل گسترش تصوف در جهان اسلام می‌دانند، رویکردی روحانی به دین که در دوران حکمرانی حفصیان بر تونس از رواج بیشتری برخوردار شد (شریف، ۱۹۹۳ :۶۱) وگونه تصوف طریقتی آن نیز در عصر موحدان پدیدار شد (همان: ۲۱۷).
جریان تصوف تونس در قرن پنجم هجری با وجود افرادی مانند ابومدین شعیب (د۵۹۴ق) و ابومحمد عبدالعزیز مهدوی که از استادان محی‌الدین عربی است و نیز ابوالحسن شاذلی (د۶۵۶ق) قدرت بسیاری یافت. سده پنج هجری را آغاز شکل‌گیری زوایا و تحول در مکاتب تصوف تونس دانسته‌اند (مقاله تونس در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی).
تألیف کرده است؛کتاب‌هایی مانند شخصیت عربی اسلامی و آینده عربی (فرانسوی)؛ اروپا و اسلام: برخورد فرهنگ و مدرنیته (فرانسوی)؛ کوفه: پیدایش شهر عربی اسلامی (عربی و فرانسوی)؛ فتنه جدال دین و سیاست در اسلام نوپا (عربی و فرانسوی)؛ پیرامون سیره نبوی: وحی و قرآن و نبوت؛ پیرامون سیره نبوی: تاریخ‌مندبودن دعوت محمدی (عربی)؛ بحران فرهنگ اسلامی (عربی)؛ دکتر جعیط پس از انقلاب کرامت تونس به ریاست بیت‌الحکمه برگزیده شد.
اغلبیان، حفصیان، فاطمیان و عثمانیان از حکومت‌های حامی و فرانسویان از مخالفان جریان تصوف در تونس بودند. طریقه‌های صوفیه تونس در زمان حکومت عثمانی حسینیون به شکل رسمی و قانونی درآمد و زیر نظر مجموعه‌ای به نام شیخ‌المشایخ اداره می‌شد. حضور اجتماعی تصوف در تونس معاصر موجب شده است، تصوف جریان قوی دینی را در میان بیشتر مردم داشته باشد. «تیجانیه»، «شاذلیه» و «سلامیه» از طریقت‌های مهم تصوف در تونس معاصرند؛ تصوفی‌که بخشی از جریان تصوف مغرب عربی است.
وجود حداقل دو میلیون نفر مسلمان تونسی با گرایش صوفیانه نشان‌دهنده وزنه این جریان در تحولات اجتماعی فرهنگی جامعه معاصر تونس است (گزارش رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در تونس مورخ ۲۲ بهمن ۹۱)، صوفیان تونس در عقیده، اشعری‌مذهب و از نظر فقهی، مالکی‌مذهب و مخالف وهابیت‌اند؛ با توجه به روحیه اعتدال‌گرای موجود در طرق صوفی تونس، بسیاری از حکومت‌ها با آنها رفتار و تعاملی مسالمت‌آمیز داشتند و به آنها اجازه فعالیت و تأسیس خانقاه و زاویه و تربیت مرید می‌دادند.
قرن نوزده میلادی اوج فعالیت سیاسی تصوف با محوریت مبارزه با استعمار فرانسه بود. با استقلال تونس و روی‌کارآمدن بورقیبه، فعالیت دینی تصوف محدود شد و از برپایی حلقه‌های ذکر آنها ممنوع گردید و جامع زیتونه‌که پایگاه نظریه‌پردازی فقهی برخی از شاخه‌های جریان فرهنگی تصوف بود، تعطیل شد. بسیاری از فقیهان صوفی و صوفیان فقیه تحت پیگرد و آزار قرار گرفتند. البته بورقیبه می‌دانست توانایی حذف کامل جریان تصوف را در
۱۰۷
.2
۱۰۸
تونس ندارد؛ به همین دلیل کوشید از جایگاه میراثی تصوف برای تثبیت جایگاه حکومتی خویش استفاده کند. تواشیح و سرودهای دینی موسوم به «سلامی» در تمجید از شخصیت بورقیبه که هرروز صبح از رادیوی سراسری تونس پخش می‌شد، یکی از استفاده‌های ابزاری او از جریان تصوف بود.
مهم‌ترین دلیل بورقیبه در محدودکردن تصوف در تونس، از یک سو اجرای دکترین بورقیبیسم و از سوی دیگر عملکرد غیر عصری و اندیشه‌های متضاد با مدرنیته برخی از شیوخ تصوف، به‌ویژه در موضوع حقوق زنان بود؛ لغو قانون وقف (الاحباس) در تونس نیز از مهلک‌ترین ضربه‌هایی بود که بورقیبه بر پیکره سنت‌های اسلامی تونس وارد کرد؛ سنتی که بیشترین سود آن به جریان تصوف و تأمین مالی آن می‌رسید؛ با تصویب این قانون همه املاک اوقافی در اختیار دولت قرار گرفت. با روی کارآمدن بن علی، سیاست بورقیبه با تغییراتی در رویکردها ادامه یافت. بن علی آن بخش از فعالیت‌های صوفیه را که به موسیقی و رقص و سماع اختصاص داشت، آزاد گذاشت و از آن در قالب جشنواره‌ها و مراسم و مناسبت‌هایی مانند مراسم مولدالنبی(ص) و ماه مبارک رمضان استفاده می‌کرد و دستور تعمیر و ترمیم ضریح بزرگان صوفیه و مرمت رباط‌ها و زاویه‌های تصوف را البته با ایجاد تغییر کاربری آن به مکانی برای بازدید گردشگران صادر کرد.
امروزه، با پیروزی انقلاب، جریان تصوف که بیش از نیم‌قرن فشار و سرکوب را تحمل کرده است، به دنبال احیای حقوق خویش است. شیخ، معلم، مقدم (نماینده شیخ)، رباط، زاویة،
سیدي، قصور، الحزب، الحضرة و الطقوس (عادات و تقالید) از اصطلاحات پرکاربرد در ادبیات جریان تصوف در تونس است، آموزش قرآن، برپایی حلقه‌های ذکر، اجرای تواشیح در مناسبت‌های اسلامی و ملی، دف‌زنی، خواندن اشعار در مدح پیامبر گرامی اسلام (ص) در عروسی‌ها و ولادت‌ها رواج بسیاری در جامعه تونس دارد.
همچنان که گفته شد، قادریه و تیجانیه بزرگ‌ترین طرق تصوف در تونس است و شهرهای قیروان (مقام سیدی صحبی)، تونس (مقام سیدی شاذلی)، منستیر (مقام سیدی المازری)، نابل، مهدیه، کاف، توزر، نفطه و قفصه از مهم‌ترین مناطق فعالیت تصوف است. از مهم‌ترین مزارات تصوف می‌توان به مزار ابوزمعه بلوی در قیروان که به سیدی صحبی معروف است و اماکنی مانند سیدی بوسعید، سیدی بن عروس، سیدی داوود، سیدی بوزید، سیدی محرز، سیدی شاذلی (تونس)، سیدی ابولبابه (قابس)، معبد بن عباس (باجه) و یحیی بن عمر (سوسه) اشاره کرد. مهم‌ترین شاخصه‌های دینی فرهنگی تصوف در تونس را می‌توان این‌گونه بیان کرد:
قرائت قرآن، توسل و استشفاء از قرآن وگفتن هیلله (لا اله الا الله)، استغفار و صلوات بر پیامبر اکرم (ص).
اهمیت اتصال سندی به امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) و اهل‌بیت (ع)، به‌ویژه امام حسن (ع) و امام حسین (ع)؛ سادات حسنی و حسینی در میان صوفیان تونس بسیارند. یکی از حرزهای شاذلی می‌خوانیم: «یا ربنا بمحمد و ببنته و ببعله و ابنیهما السبطین أعلام الهدی؛ و انبیاء الله ثم برسله وکذا الملائکة الکرام اولوا الهدی؛ و بزینب بنت الامام المرتضی درج
2)
۱۰۹
۱۱۰
المکارم و الهدی منفی العدا؛ بسکینة ذات المقامات العلي فهي الذخیرة في الخطوب و في عدا؛ و فظیعة الزهراء فاطمة التي من أمها نال المنی و السئودلا» (شاذلی، بی‌تا: ۱۳).
برخلاف مشرق اسلامی، صوفیان و فقها در مغرب اسلامی با یکدیگر رابطه‌ای خوب و مسالمت‌آمیز دارند و بسیاری از فقهای تونس از بزرگان تصوف هستند؛ مانند شیخ طاهر بن عاشور. جریان تصوف در تونس، عقلانیت‌گرایی بیشتری را داردکه می‌توان از آن به تصوف فلسفی یاد کرد. البته این مطلب درباره همه فرق صوفی تونس صحت ندارد؛ بلکه باید آن را ناظر به عمق جریان تصوف در تونس دانست، جریانی که ریشه در افکار عرفانی محی‌الدین عربی (د۶۳۸ق) و استاد او ابومحمد عبدالعزیز مهدوی تونسی، مدفون در شمال پایتخت تونس دانست. حاجی خلیفه در کتاب کشف‌الظنون می‌گوید: ابن عربی کتاب‌های فتوحات مکیة و فصوص‌الحکم خود را با استفاده از نصایح شیخ مهدوی تونسی نوشته است.
مهم‌ترین شاخه‌های جریان فرهنگی تصوف در تونس بدین شرح‌اند:
قادریه
قادریه از کهن‌ترین و بزرگ‌ترین طرق تصوف در تونس است که فردی
به نام ابومدین شعیب از شاگردان عبدالقادرگیلانی (د۵۶۱ق) در قرن
یازده میلادی آن را وارد تونس کرده است. نخستین زاویه این طریقت را در «منزل بوزلفه»، واقع در نزدیکی پایتخت تونس شیخ محمد امام ۱، تونسی‌ها به نگارنده می‌گفتند: مالک بن أنس (امام مالکیه) گفته است: «من تفقه و لم یتصوف فقد تفسق و من تصوف و لم یتفقه فقد تزندق و من جمع بینهما فقد تحقق». ۲ منتدی تونس الدولي: www.doualy.com
منزلی (د۱۲۴۷ق) و با پشتیبانی حموده پاشا ساخته است؛ بوزلفه، کاف و توزر از مهم‌ترین مناطق قادریه‌نشین تونس است.آنها معتقدند اذکار و اورادی که آنها استفاده می‌کنند منقول از رسول‌الله (ص) است که آن حضرت از جبرئیل (ع) و از خداوند متعال گرفته است و پیامبر اکرم (ص) نیز آن را به علی بن ابی‌طالب (ع) تلقین فرمود و بزرگان قادریه نیز از طریق عمر و ابوبکر به این اذکار دست یافتند. برخی از قادری‌های ساکن در منطقه القصور نزدیک شهر کاف خود را منتسب به اهل‌بیت (ع) می‌دانند و تعدادی از شیوخ قادریه در قفصه و نفطه نیز خود را از اشراف دانسته و عمامه سبز می‌پوشند. قادریه نقش بسیاری در ترویج موسیقی و سماع صوفی داشته است. تیجانیه
تیجانیه از بزرگ‌ترین طرق تصوف است.آنها معتقدند نسبت این طریقه از حسن بصری به علی بن ابی‌طالب (ع) می‌رسد. شیخ احمد ریاحی (د۱۲۶۶ق) اهل شهر تستور تونس از برجسته‌ترین مبلغان تیجانیه در این کشور بوده است. نخستین زاویه این طریقت در محله «حوانیت عاشور» واقع در بخش قدیمی شهر تونس برپا شده است. این طریقه زنان را نیز به عضویت می‌پذیرد. بسیاری از حاکمان سلسله حسینی در تونس پیرو طریقت تیجانیه بودند (کعاک، ۱۳۸۷: ۲۱۸). طریقت مدنیه از شاخه‌های تیجانیه را شیخ محمد مدنی تونسی در سال ۱۳۲۷ قمری پایه‌گذاری کرد. مرکز فعالیت این فرقه در شهر قصیبه‌المدیونی در استان منستیر است و در فرانسه نیز فعالیت دارد و اهتمام بسیاری به برپایی جشن ولادت پیامبر (ص) دارند.
۱۱۲
شاذلیه
ابوالحسن شاذلی مغربی (د۶۵۶ ق) از بزرگان طریقت شاذلیه و مدفون در منطقه صعید مصر است. او از شاگردان عبدالسلام ابن مشیش (د۶۲۲ ق) بود و سفرهایی نیز به مشرق داشت و پس از بازگشت به تونس، تصوفی متعادل را ترویج کرد. شاذلیه اتصال تاریخی خود را از طریق حسن بصری و نه ابوبکر و عمر به امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) می‌رسانند.کتاب «حرز الجوشن المبارک الجلیل القدر و البرهان و یلیه دلائل توسلات و الخیرات و حزب البر و حزب البحر و حزب النصر» از کتاب‌های مهم تیجانیه است. مقام یا مغارة سیدی شاذلی در کوه التوبه، واقع در قبرستان الجلاز پایتخت تونس از زمان حفصیان تاکنون شهرت دارد.
سلامیه
سیدی عبدالسلام اسمر (د۹۸۱ ق) اهل فاس مراکش مؤسس آن بوده است و در تونس تقریبا ۱۳ هزار پیرو دارد پیروان این فرقه کارهای خارق‌العاده‌ای مانند خوردن شیشه و گذاشتن آتش زیر لباس انجام می‌دهند؛ یکی از گروه‌های تواشیح بسیار معروف تونس به نام سلامی را آنها اداره می‌کنند. «سیدی عروس» معروف به «مجنون الله» (د۸۶۷ق) از صوفیان معروف دوران حفصیان است که با وجود ارتکاب کبائر، مورد احترام مردم تونس بوده است و به هنگام وفات او موکبی همایونی برای تشییع جنازه‌اش راه‌اندازی کرده‌اند (شریف، ۱۹۹۳: ۶۰).
۱. نگارنده از نزدیک در مغاره‌شاذلیه‌که جمعه شب‌های هر هفته دارای مراسم قرائت قرآن و حلقهه ذکر بود، شرکت کرده است، در پایان مراسم شام مختصری هم می‌دهند.
خلوتیه
خلوتیه نسبت خود را به امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) می‌رساند؛ اما نه از طریق ابوبکر و عمر یا حسن بصری، بلکه از طریق امام حسن و امام حسین (ع)؛ شهرهای کاف، نفطه و صفاقساز مهم‌ترین مناطق فعالیت این فرقه است، خاندان تونسی موسوم به نوری، شعبونی، شرفی، زریبی و کرای از متمولان این فرقه هستند. سنوسیه
طریقه سنوسیه را در کشور مغرب، شیخی مالکی به نام محمد بن علی سنوسی (د۱۲۷۵ق) پایه‌گذاری کرد که اکنون در لیبی و تونس فعال است. ذکر، تأکید بر توبه و عنصر انتظار برای مهدی موعود از عقاید آنهاست؛ این طریقه، استفاده از موسیقی را به هنگام ذکر جایز نمی‌داند و قائل به وحدت کلمه مسلمین هستند. نفطیه
ابوعلی نفطی (د۶۱۰ق) ملقب به الشنی، متولد در شهر نفطه تونس و از سادات ادریسی است که فرقه نفطیه را تأسیس کرده است. امروزه، شهر نفطه مرکز فعالیت این طریقت است.آنها کارهای خارق‌العاده، مانند گذاشتن آتش بر روی زبان انجام می‌دهند.
کمونیست
افکار کمونیسم از جریان‌های فرهنگی حاضر در جامعه معاصر تونس است، چپ‌گرایان معاصر تونس در سال ۱۹۲۱ میلادی و با الهام از بلوک شرق، همایشی در منطقه حلق‌الوادی پایتخت تونس برگزار کردند و به دنبال آن در سال ۱۹۳۲ میلادی نیز ۱ منتدی تونس الدولی: www.doualy.com
۱۱۳
۱۱۴
حزب کمونیسم تونس را پایه‌گذاری کردند (الحزب الشیوعی التونسی، ۱۹۸۲: ۵) و تا سال‌ها پس از استقلال تونس، به‌ویژه در دهه شصت میلادی بسیار فعال بودند؛ اما با سقوط شوروی سابق و محدودیت‌هایی که حکومت وقت برای ایشان ایجاد کرد، از گستره فعالیت‌شان کاسته شد؛ اما اندیشه‌های آنها هنوز هم در جامعه و فرهنگ تونس جاری و ساری است. بیشترین مخاطبان این جریان فکری غیربومی را کارگران و دانشجویانی تشکیل می‌دهند که بیشتر حماسی و احساسی فکر می‌کنند. کمونیست‌ها در دوران حکومت بورقیبه فعال بودند، اما در دوره زمامداری زین‌العابدین بن علی از فعالیت آنها ممانعت به عمل آمد. پس از انقلاب تونس کمونیست‌ها نیز فعالیت خود را از سر گرفتند و اقدام به تأسیس حزب کردند، امروزه، جنبش‌های دانشجویی تونس تمایل بسیاری به این جریان دارند.
وهابیت
وهابیت از جریان‌های فکری و سیاسی وارداتی و غیربومی تونس است و هیچ‌گاه در طول تاریخ معاصر این کشور مقبولیت عمومی نداشته است. سعود بن عبدالعزیز (د۱۲۲۹ق) و محمد بن عبدالوهاب (د۱۲۰۶ ق) از زمان تسلط بر مکه و مدینه در سال ۱۲۱۷ قمری به علمای مغرب و تونس نامه نوشتند و آنها را به عقاید خویش فراخواندند که با واکنش تند علما و بزرگان دینی، به‌ویژه علمای
تونس روبه‌رو شدند (ردیسی حمادی، ۲۰۰۸م، ص ۱۳).
۱، نگارنده در برخی از خانه‌های تونسی کتاب و عکس‌های چگوارا را مشاهده کرده است که بیشتر مورد علاقه جوانان است؛ البته شخصیت انقلابی کمونیست‌ها برای آنها جالب‌تر است تا افکار و عقاید کمونیستی.
بورقیبه و بن علی در سیاست ظاهری خود، به وهابیت اجازه فعالیت نمی‌دادند و برآنها نظارت داشتند. نیروهای امنیتی تونس پیش از وقوع انقلاب کرامت در این کشور به داشتن محاسن بلند مردان و پوشیدن نقاب زنان بسیار حساس بودند؛ اما با انقلاب تونس افکار وهابی از دو راه تبلیغات رسانه‌ای و مساعدت‌های مالی حکومت سعودی و هم‌پیمانان او در بین توده مردم‌گسترش یافت.گرایش بخشی از جامعه تونس به وهابیت به دلیل سطحی‌نگری و بی‌اطلاعی از ماهیت تفکرات وهابیت است و باید آن را پاسخی احساسی به اقدامات دین‌ستیزانه حکومت‌های لائیک تونس دانست. پس از پیروزی انقلاب تونس حاکمیت شریعت اسلامی، اجباری‌شدن حجاب و تغییر پرچم تونس از مهم‌ترین درخواست‌های طرفداران جریان وهابیت بود و آنها برای رسیدن به خواسته‌های خود تا آنجا پیش رفتند که از روش حذف فیزیکی مخالفان خود نیز استفاده کردند. نخستین ترورهای سیاسی و کشتن نیروهای امنیتی و نظامی تونس در سال ۲۰۱۳ میلادی انگشت اتهام را به سوی طرفداران این جریان نشانه‌گرفت؛ کسانی که خود را زیر عنوان حزب النهضة مخفی‌کرده بودند. اقدامات طرفداران وهابیت در تونس که به‌نظر می‌رسد با چراغ سبز دولت موقت بود، در کاهش محبوبیت و جایگاه سیاسی و فرهنگی حزب اسلام‌گرای النهضه که به طرفداری از این جریان متهم است، مؤثر بود.
بهائیت
بهائیت در تونس از سال ۱۹۲۱م با سفر محی‌الدین الکردی مبلغ مصری و منتسب به الازهر پای به این سرزمین نهاد و با توجه به حضور فعال یهودیان در مناطق گوناگون تونس، مانند
۱۱۵
۱۱۶
حلق‌الوادی در نزدیکی پایتخت و جزیره جربه، توانست افکار خود را با تمسک به روش‌های تبلیغی پنهان، گسترش دهد. آمار دقیقی از تعداد بهائیان در تونس موجود نیست؛ شیخ محمدعلی کیوه (از نویسندگان تونس) در کتابی به نام «موقع البهائین في الحرکات الهدامة» (۲۰۱۲م - سوریه) تعداد آنان را هزاران نفر اعلام کرده است.
تعدادی از ایرانیان مقیم تونس نیز مروج فرقه بهائیت‌اند و به دلیل فعالیت‌های اجتماعی خیرخواهانه از محبوبیت برخوردارند. انقلاب ۱۴ ژانویه ۲۰۱۱ میلادی تونس، فرصتی جدید برای حضور آزادانه این جریان، در صحنه اجتماعی ایجاد کرده است (خبرنامه رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس، ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۴ ش).