جغرافیای انسانی عراق
عراق، با پیشینهای پیچیده و تاریخی پرتنش، در دهههای اخیر شاهد دگرگونیهای گستردهای در ساختار جمعیتی و تحولات دموگرافیک بوده است. تغییرات در نرخ باروری، میزان شهرنشینی، توزیع فضایی جمعیت و مهاجرتهای داخلی، تحتتأثیر عوامل متعددی از جمله جنگهای طولانیمدت، بیثباتی سیاسی، نوسانات اقتصادی و تحولات اجتماعی قرار گرفتهاند. این روندها نهتنها بر الگوی سکونت و ترکیب سنی جمعیت اثرگذار بودهاند، بلکه پیامدهای قابلتوجهی در زمینه توسعه پایدار، زیرساختهای شهری و برنامهریزی اقتصادی کشور به همراه داشتهاند. هدف از این بخش، ارائه تصویری جامع از پویاییهای جمعیتی و ارزیابی پیامدهای آن بر ساختار اقتصادی و اجتماعی کشور است.
ساختار هرم جمعیتی
ساختار جمعیتی عراق طی دهه گذشته دستخوش تغییرات قابلتوجهی شده است که ناشی از عوامل مختلفی از جمله تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بودهاند. برخی از دادههای کلیدی در این زمینه عبارتاند از:
جمعیت کل
بر اساس برآوردهای اخیر، جمعیت عراق در سال ۲۰۲5 حدود ۴7 میلیون نفر تخمین زده شده است[۱]، در حالی که پیشبینیها برای سال ۲۰50 نشان میدهند که این رقم ممکن است به80میلیون نفر برسد[۲].
توزیع سنی
در سال ۲۰۱۵: ساختار سنی جمعیت عراق بهصورت زیر بوده است[۳]:
- ۴۲٪ زیر ۱۵ سال؛
- ۵۵٪ در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال؛
- ۳٪ بالای ۶۵ سال.
در سال ۲۰۲۵: تغییرات قابلتوجهی در این توزیع مشاهده میشود[۴]:
- کاهش سهم جمعیت زیر ۱۵ سال به ۳۸.۲٪؛
- افزایش جمعیت در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال به ۵۷.۸٪؛
- افزایش جمعیت بالای ۶۵ سال به ۴٪.
نسبت جنسیتی
نسبت جنسیتی در عراق تقریباً ۱.۰۳ مرد بهازای هر زن است[۵]. بااینحال، در گروههای سنی ۲۰ تا ۳۵ سال، به دلیل تلفات ناشی از درگیریهای نظامی، تفاوتهایی در نسبت جنسیتی مشاهده میشود[۶].
تحلیل روندها
کاهش سهم جمعیت زیر ۱۵ سال و افزایش جمعیت در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال نشاندهنده تغییرات بنیادی در ساختار دموگرافیک عراق است. این تغییرات عمدتاً ناشی از کاهش نرخ باروری، بهبود خدمات بهداشتی و اثرات ناشی از درگیریهای نظامی است. کاهش نرخ باروری و افزایش سطح سواد، همراه با بهبود زیرساختهای بهداشتی، موجب تغییر در ساختار سنی جمعیت شده است[۷].
ویژگیهای جمعیتی
نرخ باروری
نرخ باروری عراق طی دهه گذشته روند نزولی داشته است:
- در سال ۲۰۱۵: نرخ باروری بین ۴.۰۸ تا ۴.۳۱۰ فرزند بهازای هر زن برآورد شده بود[۸].
- در سال ۲۰۲۴/۲۰۲۵: این میزان به ۳.۲۲ تا ۳.۲۵ فرزند کاهشیافته است[۹].
تحلیل روند
کاهش نرخ باروری در عراق ناشی از چندین عامل کلیدی است:
- افزایش سطح تحصیلات، بهویژه در میان زنان که موجب تغییر نگرش نسبت به فرزندآوری شده است؛
- بهبود خدمات بهداشتی و دسترسی به مراقبتهای پزشکی که امکان کنترل بهتر بارداری را فراهم کرده است[۱۰]؛
- تحولات اجتماعی و اقتصادی، از جمله افزایش هزینههای زندگی و تغییر الگوهای خانوادگی[۱۱].
پیشبینیها نشان میدهند که این روند ادامه خواهد داشت و ممکن است نرخ باروری تا سال ۲۰۵۰ به کمتر از ۲.۰ فرزند بهازای هر زن کاهش یابد که پیامدهای مهمی برای ساختار سنی جمعیت و بازار کار خواهد داشت[۱۲].
نرخ سواد
سطح سواد در عراق طی سالهای اخیر افزایشیافته است:
- در سال ۲۰۱۴: نرخ سواد حدود ۸۲.۲۰٪ گزارش شده بود[۱۳]؛
- در سال ۲۰۲۵: این میزان به ۸۶.۲۰٪ رسیده است[۱۴].
تحلیل روند
افزایش نرخ سواد نشاندهنده تلاشهای مستمر در حوزه آموزش و توسعه زیرساختهای تحصیلی است. بااینحال، چالشهای جنسیتی و منطقهای همچنان مانع دستیابی به آموزش باکیفیت برای همه گروههای اجتماعی هستند:
- شکاف جنسیتی: نرخ سواد در میان زنان همچنان پایینتر از مردان است، بهویژه در مناطق روستایی[۱۵]؛
- تفاوتهای منطقهای: مناطق شهری از زیرساختهای آموزشی بهتری برخوردارند، درحالیکه مناطق محروم با کمبود مدارس و امکانات آموزشی مواجهاند.
برای دستیابی به نرخ سواد بالاتر، سرمایهگذاری در آموزش و کاهش نابرابریهای جنسیتی و منطقهای ضروری است.
[vi] Iraq - Literacy Rate. (2025). Maxinomics.com. https://www.maxinomics.com/iraq/adult-literacy-rate
- ↑ Iraq Population (2025) - Worldometers. (2019). Worldometers.info. https://www.worldometers.info/world-population/iraq-population
- ↑ Adel Bakawan. (2025). Iraq is on the verge of a deep demographic crisis. Eismena.com. https://eismena.com/en/article/iraq-is-on-the-verge-of-a-demographic-disaster-2023-08-28
- ↑ [iii] Countryeconomy. (2017, August 18). Iraq - Population 2015. Countryeconomy.com.https://countryeconomy.com/demography/population/iraq?year=2015
- ↑ Iraq population (2025) live — Countrymeters. (n.d.). Countrymeters.info. https://countrymeters.info/en/Iraq
- ↑ [v] World Bank Open Data. (2024). World Bank Open Data. https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL.FE.ZS?locations=IQ
- ↑ [vi] Social Institutions and Gender Index (Edition 2023). (2017). OECD International Development Statistics. https://doi.org/10.1787/33beb96e-en
- ↑ News, S. (2024, November 26). Iraq’s first nationwide census in decades uncovers population growth and demographic shifts - Shafaq News. Shafaq News; شفق نيوز. https://shafaq.com/en/Report/Iraq-s-first-nationwide-census-in-decades-uncovers-population-growth-and-demographic-shifts
- ↑ Countryeconomy. (2015). Iraq - fertility 2015. Countryeconomy.com. https://countryeconomy.com/demography/fertility/iraq?year=2015
- ↑ Iraq Fertility Rate 1950-2024. (2024). Macrotrends.net. https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/IRQ/iraq/fertility-rate
- ↑ Ministry of Health, Iraq. (n.d.). Title of the document. Retrieved from https://moh.gov.iq/upload/1000.pdf
- ↑ Shabila, N. P., Ahmed, H. M., & Yasin, M. Y. (2024). Women’s views and experiences of antenatal care in Iraq: a Q methodology study. BMC Pregnancy and Childbirth, 14(1). https://doi.org/10.1186/1471-2393-14-43
- ↑ [iv] International Labour Organization. (2025). Title of the document. Retrieved from https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp5/groups/public/@arabstates/@ro-beirut/documents/publication/wcms_848620.pdf
- ↑ Iraq Literacy Rate 2000-2024. (2024). Macrotrends.net. Retrieved from https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/IRQ/iraq/literacy-rate
- ↑ Iraq - Literacy Rate. (2025). Maxinomics.com. Retrieved from https://www.maxinomics.com/iraq/adult-literacy-rate
- ↑ United Nations Iraq. (2025). Statement on International Women’s Day 2025. Retrieved from https://iraq.un.org/en/290479-united-nations-iraq-statement-international-women%E2%80%99s-day-2025