جغرافیای انسانی عراق
عراق، با پیشینهای پیچیده و تاریخی پرتنش، در دهههای اخیر شاهد دگرگونیهای گستردهای در ساختار جمعیتی و تحولات دموگرافیک بوده است. تغییرات در نرخ باروری، میزان شهرنشینی، توزیع فضایی جمعیت و مهاجرتهای داخلی، تحتتأثیر عوامل متعددی از جمله جنگهای طولانیمدت، بیثباتی سیاسی، نوسانات اقتصادی و تحولات اجتماعی قرار گرفتهاند. این روندها نهتنها بر الگوی سکونت و ترکیب سنی جمعیت اثرگذار بودهاند، بلکه پیامدهای قابلتوجهی در زمینه توسعه پایدار، زیرساختهای شهری و برنامهریزی اقتصادی کشور به همراه داشتهاند. هدف از این بخش، ارائه تصویری جامع از پویاییهای جمعیتی و ارزیابی پیامدهای آن بر ساختار اقتصادی و اجتماعی کشور است.
ساختار هرم جمعیتی
ساختار جمعیتی عراق طی دهه گذشته دستخوش تغییرات قابلتوجهی شده است که ناشی از عوامل مختلفی از جمله تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بودهاند. برخی از دادههای کلیدی در این زمینه عبارتاند از:
جمعیت کل
بر اساس برآوردهای اخیر، جمعیت عراق در سال ۲۰۲5 حدود ۴7 میلیون نفر تخمین زده شده است[۱]، در حالی که پیشبینیها برای سال ۲۰50 نشان میدهند که این رقم ممکن است به80میلیون نفر برسد[۲].
ساختار جمعیتی عراق طی دهه گذشته دستخوش تغییرات قابلتوجهی شده است که ناشی از عوامل مختلفی از جمله تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بودهاند. برخی از دادههای کلیدی در این زمینه عبارتاند از:
جمعیت کل
بر اساس برآوردهای اخیر، جمعیت عراق در سال ۲۰۲5 حدود ۴7 میلیون نفر تخمین زده شده است[۱]، در حالی که پیشبینیها برای سال ۲۰50 نشان میدهند که این رقم ممکن است به80میلیون نفر برسد[۲].
توزیع سنی
در سال ۲۰۱۵: ساختار سنی جمعیت عراق بهصورت زیر بوده است[۳]:
- ۴۲٪ زیر ۱۵ سال؛
- ۵۵٪ در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال؛
- ۳٪ بالای ۶۵ سال.
در سال ۲۰۲۵: تغییرات قابلتوجهی در این توزیع مشاهده میشود[۴]:
- کاهش سهم جمعیت زیر ۱۵ سال به ۳۸.۲٪؛
- افزایش جمعیت در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال به ۵۷.۸٪؛
- افزایش جمعیت بالای ۶۵ سال به ۴٪.
نسبت جنسیتی
نسبت جنسیتی در عراق تقریباً ۱.۰۳ مرد بهازای هر زن است[۵]. بااینحال، در گروههای سنی ۲۰ تا ۳۵ سال، به دلیل تلفات ناشی از درگیریهای نظامی، تفاوتهایی در نسبت جنسیتی مشاهده میشود[۶].
تحلیل روندها
کاهش سهم جمعیت زیر ۱۵ سال و افزایش جمعیت در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال نشاندهنده تغییرات بنیادی در ساختار دموگرافیک عراق است. این تغییرات عمدتاً ناشی از کاهش نرخ باروری، بهبود خدمات بهداشتی و اثرات ناشی از درگیریهای نظامی است. کاهش نرخ باروری و افزایش سطح سواد، همراه با بهبود زیرساختهای بهداشتی، موجب تغییر در ساختار سنی جمعیت شده است[۷].
توزیع سنی
در سال ۲۰۱۵: ساختار سنی جمعیت عراق بهصورت زیر بوده است[۳]:
- ۴۲٪ زیر ۱۵ سال؛
- ۵۵٪ در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال؛
- ۳٪ بالای ۶۵ سال.
در سال ۲۰۲۵: تغییرات قابلتوجهی در این توزیع مشاهده میشود[۴]:
- کاهش سهم جمعیت زیر ۱۵ سال به ۳۸.۲٪؛
- افزایش جمعیت در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال به ۵۷.۸٪؛
- افزایش جمعیت بالای ۶۵ سال به ۴٪.
نسبت جنسیتی
نسبت جنسیتی در عراق تقریباً ۱.۰۳ مرد بهازای هر زن است[۵]. بااینحال، در گروههای سنی ۲۰ تا ۳۵ سال، به دلیل تلفات ناشی از درگیریهای نظامی، تفاوتهایی در نسبت جنسیتی مشاهده میشود[۶].
تحلیل روندها
کاهش سهم جمعیت زیر ۱۵ سال و افزایش جمعیت در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال نشاندهنده تغییرات بنیادی در ساختار دموگرافیک عراق است. این تغییرات عمدتاً ناشی از کاهش نرخ باروری، بهبود خدمات بهداشتی و اثرات ناشی از درگیریهای نظامی است. کاهش نرخ باروری و افزایش سطح سواد، همراه با بهبود زیرساختهای بهداشتی، موجب تغییر در ساختار سنی جمعیت شده است[۷].
ویژگیهای جمعیتی
نرخ باروری
نرخ باروری عراق طی دهه گذشته روند نزولی داشته است:
- در سال ۲۰۱۵: نرخ باروری بین ۴.۰۸ تا ۴.۳۱۰ فرزند بهازای هر زن برآورد شده بود[۸].
- در سال ۲۰۲۴/۲۰۲۵: این میزان به ۳.۲۲ تا ۳.۲۵ فرزند کاهشیافته است[۹].
تحلیل روند
کاهش نرخ باروری در عراق ناشی از چندین عامل کلیدی است:
- افزایش سطح تحصیلات، بهویژه در میان زنان که موجب تغییر نگرش نسبت به فرزندآوری شده است؛
- بهبود خدمات بهداشتی و دسترسی به مراقبتهای پزشکی که امکان کنترل بهتر بارداری را فراهم کرده است[۱۰]؛
- تحولات اجتماعی و اقتصادی، از جمله افزایش هزینههای زندگی و تغییر الگوهای خانوادگی[۱۱].
پیشبینیها نشان میدهند که این روند ادامه خواهد داشت و ممکن است نرخ باروری تا سال ۲۰۵۰ به کمتر از ۲.۰ فرزند بهازای هر زن کاهش یابد که پیامدهای مهمی برای ساختار سنی جمعیت و بازار کار خواهد داشت[۱۲].
نرخ سواد
سطح سواد در عراق طی سالهای اخیر افزایشیافته است:
- در سال ۲۰۱۴: نرخ سواد حدود ۸۲.۲۰٪ گزارش شده بود[۱۳]؛
- در سال ۲۰۲۵: این میزان به ۸۶.۲۰٪ رسیده است[۱۴].
تحلیل روند
افزایش نرخ سواد نشاندهنده تلاشهای مستمر در حوزه آموزش و توسعه زیرساختهای تحصیلی است. بااینحال، چالشهای جنسیتی و منطقهای همچنان مانع دستیابی به آموزش باکیفیت برای همه گروههای اجتماعی هستند:
- شکاف جنسیتی: نرخ سواد در میان زنان همچنان پایینتر از مردان است، بهویژه در مناطق روستایی[۱۵]؛
- تفاوتهای منطقهای: مناطق شهری از زیرساختهای آموزشی بهتری برخوردارند، درحالیکه مناطق محروم با کمبود مدارس و امکانات آموزشی مواجهاند.
برای دستیابی به نرخ سواد بالاتر، سرمایهگذاری در آموزش و کاهش نابرابریهای جنسیتی و منطقهای ضروری است.
امید به زندگی
امید به زندگی در عراق طی دهه گذشته افزایشیافته است:
- در سال ۲۰۱۵: میانگین امید به زندگی ۶۹.۸ سال بود[۱۶]؛
- در سال ۲۰۲۵: این میزان به ۷۱.۱ سال رسیده است[۱۷].
تحلیل روند
افزایش امید به زندگی نشاندهنده بهبود نسبی در خدمات بهداشتی و کاهش نرخ مرگومیر است. بااینحال، چالشهای بهداشتی و ناامنی ناشی از درگیریها همچنان بر این شاخص تأثیرگذارند:
- بهبود مراقبتهای پزشکی: افزایش دسترسی به خدمات درمانی و کاهش بیماریهای واگیردار نقش مهمی در افزایش امید به زندگی داشته است؛
- تأثیرات جنگ و بیثباتی: درگیریهای نظامی و بحرانهای اقتصادی موجب کاهش کیفیت زندگی در برخی مناطق شدهاند.
پیشبینیها نشان میدهند که با ادامه سرمایهگذاری در بخش بهداشت، امید به زندگی در عراق میتواند تا سال ۲۰۵۰ به ۷۵ سال برسد[۱۸].
رشد جمعیت
نرخ رشد جمعیت عراق طی دهه گذشته دستخوش تغییراتی شده است:
- در سال ۲۰۱5: نرخ رشد جمعیت حدود ۳.۸۸٪ بود[۱۹]؛
- تا سال ۲۰۲۵: کاهشیافته و به حدود ۲.۱۰٪ رسیده است[۲۰].
تحلیل روند
کاهش رونده رشد جمعیت بیانگر ترکیبی از کاهش نرخ باروری، اثرات نزاعهای داخلی و مهاجرتهای اجباری است. پیشبینیهای آتی نشان میدهد اگر روند فعلی ادامه یابد، جمعیت عراق تا سال ۲۰۵۰ به حدود ۵۲ میلیون نفر خواهد رسید و در بلندمدت شاید نرخ رشد سالانه به زیر ۱٪ هم کاهش یابد[۲۱].
پراکندگی جمعیت
توزیع فضایی جمعیت عراق همچنان بهشدت نامتوازن است:
تراکم جمعیت
- میانگین حدود 108 نفر در هر کیلومتر مربع است[۲۲]؛
- اما ۸۵٪ از جمعیت در تنها ۳۵٪ از مساحت کشور ساکن هستند[۲۳].
قطبهای جمعیتی
- بغداد: تقریباً ۲۳٪ از کل جمعیت[۲۴]؛
- بصره: حدود ۱۴٪؛
- موصل: حدود ۱۱٪؛
- مناطقی از اقلیم کردستان (اربیل - سلیمانیه): حدود ۱۲٪[۲۵].
تحلیل روند
تمرکز جمعیتی در اطراف حوزههایی که دسترسی به منابع آب (رودهای دجله و فرات) و فرصتهای اقتصادی فراوان دارند، بهوضوح مشخص است. در دهه گذشته، رشد شدید در شهرهای بزرگ همراه با کاهش نسبی جمعیت در نواحی روستایی به دلیل مهاجرت روستا - شهری، شیوه پراکندگی را تغییر داده است[۲۶]. پیشبینی میشود که روند تمرکز در مراکز اقتصادی همچنان ادامه یابد و چالشهایی نظیر نابرابریهای منطقهای و فشار بر زیرساختهای شهری روبهافزایش باشد[۲۷].
شهرنشینی و روستانشینی
تحولات اخیر در الگوهای سکونتی عراق، شاهد افزایش شهرنشینی و تغییر در الگوهای روستایی بوده است:
نرخ شهرنشینی: بر اساس گزارشهای سال ۲۰۲5، حدود ۷۳.۲٪ از کل جمعیت عراق در مناطق شهری سکونت دارند[۲۸]؛
روند مهاجرت روستا - شهری: سالانه هزاران نفر از مناطق روستایی به شهرها مهاجرت میکنند؛ افزودهشدن به جنبشهای ناشی از جابهجایی اجباری آوارگان نیز قابل مشهود است.
چالشهای شهری
- کمبود مسکن؛ پیشبینی میشود تا سال ۲۰۳۰ نیاز به میلیونها واحد جدید مسکونی حس شود[۲۹]؛
- فشار بر زیرساختهای حملونقل، بهداشت و شبکههای فاضلاب؛ نابرابری خدمات بین محلات قدیمی و جدید شهرهای بزرگ همچنان از معضلات اساسی محسوب میشوند[۳۰]؛
- تشکیل سکونتگاههای غیررسمی که به علت مهاجرتهای سریع و بیبرنامه افزایش یافتهاند.
ویژگیهای روستانشینی
مناطقی که به سبک زندگی سنتی پایبند ماندهاند، عمدتاً به کشاورزی، دامداری و مشاغل غیرصنعتی متکی هستند[۳۱]. باید اشاره کرد که مناطق روستایی غالباً با محدودیت دسترسی به خدمات عمومی، زیرساختهای آموزشی و بهداشتی مواجهاند[۳۲].
چشمانداز آینده
در دهههای آینده، عراق با افزایش شهرنشینی، کاهش رشد جمعیت، و تمرکز بیشتر در مناطق شهری مواجه خواهد شد.
رشد شهرنشینی
در سالهای پیشرو، بیش از ۸5 ٪ جمعیت عراق در شهرها سکونت خواهند داشت، که نیازمند بازنگری در سیاست های دولت، توسعه زیرساختهای شهری، حملونقل عمومی، و مسکن می باشد.
چالشهای شهری و زیرساختها
افزایش جمعیت شهری موجب کمبود مسکن، فشار بر حملونقل و نابرابری خدمات شهری خواهد شد. همچنین رشد سکونتگاههای غیررسمی از مشکلات اصلی خواهد بود[۳۳].
تعادل بین توسعه شهری و روستایی
افزایش سرمایهگذاری در مناطق روستایی ضروری است تا مهاجرت بیرویه کاهش یابد. توسعه کشاورزی پایدار و توزیع بهتر منابع میتواند این روند را تعدیل کند[۳۴].
مدیریت رشد جمعیت و اقتصاد
توسعه بازار کار، مدیریت منابع طبیعی، و بهینهسازی خدمات بهداشتی از چالشهای پیشروی سیاستگذاران خواهد بود[۳۵].
این تحلیل میتواند مبنایی برای بررسی عمیقتر تأثیر تحولات دموگرافیک و اقتصادی بر آینده عراق بوده و زمینههای بحثهای مرتبط با سیاستهای توسعهای و برنامهریزیهای منطقهای را فراهم آورد.
نیز نگاه کنید به
جغرافیای انسانی روسیه؛ جغرافیایی جمعیتی در چین؛ جغرافیای انسانی سودان؛ جغرافیای انسانی اردن؛ جغرافیای انسانی ژاپن؛ جغرافیای انسانی کانادا؛ جغرافیای انسانی کوبا؛ جغرافیای انسانی لبنان؛ جغرافیای انسانی تونس؛ جغرافیای انسانی مصر؛ جغرافیای انسانی ساحل عاج؛ جغرافیای انسانی مالی؛ جغرافیای انسانی افغانستان؛ جغرافیای انسانی تایلند؛ جغرافیای انسانی آرژانتین؛ جغرافیای انسانی فرانسه؛ جغرافیای انسانی اسپانیا؛ جغرافیای انسانی اوکراین؛ جغرافیای انسانی سوریه؛ جغرافیای انسانی قطر؛ جغرافیای انسانی امارات متحده عربی؛ جغرافیای انسانی اتیوپی؛ جغرافیای انسانی سیرالئون؛ جغرافیایی انسانی سنگال؛ جغرافیای انسانی زیمبابوه؛ جغرافیای انسانی گرجستان؛ جغرافیای انسانی تاجیکستان؛ جغرافیای انسانی قزاقستان؛ جغرافیای انسانی بنگلادش؛ جغرافیای انسانی پاکستان؛ جغرافیای انسانی یمن
کتابشناسی
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ Iraq Population (2025) - Worldometers. (2019). Worldometers.info. https://www.worldometers.info/world-population/iraq-population
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ Adel Bakawan. (2025). Iraq is on the verge of a deep demographic crisis. Eismena.com. https://eismena.com/en/article/iraq-is-on-the-verge-of-a-demographic-disaster-2023-08-28
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ [iii] Countryeconomy. (2017, August 18). Iraq - Population 2015. Countryeconomy.com.https://countryeconomy.com/demography/population/iraq?year=2015
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ Iraq population (2025) live — Countrymeters. (n.d.). Countrymeters.info. https://countrymeters.info/en/Iraq
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ [v] World Bank Open Data. (2024). World Bank Open Data. https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL.FE.ZS?locations=IQ
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ [vi] Social Institutions and Gender Index (Edition 2023). (2017). OECD International Development Statistics. https://doi.org/10.1787/33beb96e-en
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ News, S. (2024, November 26). Iraq’s first nationwide census in decades uncovers population growth and demographic shifts - Shafaq News. Shafaq News; شفق نيوز. https://shafaq.com/en/Report/Iraq-s-first-nationwide-census-in-decades-uncovers-population-growth-and-demographic-shifts
- ↑ Countryeconomy. (2015). Iraq - fertility 2015. Countryeconomy.com. https://countryeconomy.com/demography/fertility/iraq?year=2015
- ↑ Iraq Fertility Rate 1950-2024. (2024). Macrotrends.net. https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/IRQ/iraq/fertility-rate
- ↑ Ministry of Health, Iraq. (n.d.). Title of the document. Retrieved from https://moh.gov.iq/upload/1000.pdf
- ↑ Shabila, N. P., Ahmed, H. M., & Yasin, M. Y. (2024). Women’s views and experiences of antenatal care in Iraq: a Q methodology study. BMC Pregnancy and Childbirth, 14(1). https://doi.org/10.1186/1471-2393-14-43
- ↑ [iv] International Labour Organization. (2025). Title of the document. Retrieved from https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp5/groups/public/@arabstates/@ro-beirut/documents/publication/wcms_848620.pdf
- ↑ Iraq Literacy Rate 2000-2024. (2024). Macrotrends.net. Retrieved from https://www.macrotrends.net/global-metrics/countries/IRQ/iraq/literacy-rate
- ↑ Iraq - Literacy Rate. (2025). Maxinomics.com. Retrieved from https://www.maxinomics.com/iraq/adult-literacy-rate
- ↑ United Nations Iraq. (2025). Statement on International Women’s Day 2025. Retrieved from https://iraq.un.org/en/290479-united-nations-iraq-statement-international-women%E2%80%99s-day-2025
- ↑ Life expectancy at birth, total (years) - Iraq / Data. (2019). Worldbank.org. Retrieved from https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN?locations=IQ
- ↑ Life Expectancy in Iraq 1950-2025 & Future Projections. (2025). Database.earth. Retrieved from https://database.earth/population/iraq/life-expectancy
- ↑ Iraq data / World Health Organization. (n.d.). Data.who.int. Retrieved from https://data.who.int/countries/368
- ↑ Countryeconomy. (2017, August 18). Iraq - Population 2015. Countryeconomy.com, Retrieved from https://countryeconomy.com/demography/population/iraq?year=2015
- ↑ Iraq Population (2025) - Worldometers. (2019). Worldometers.info, Retrieved from https://www.worldometers.info/world-population/iraq-population
- ↑ Bakawan, A. (n.d.). Iraq is on the verge of a deep demographic crisis. Cfri-Irak.com, Retrieved from https://cfri-irak.com/en/article/iraq-is-on-the-verge-of-a-demographic-disaster-2023-08-28
- ↑ Iraq Population (2025) - Worldometers. (2025). Worldometers.info, Retrieved from https://www.worldometers.info/world-population/iraq-population
- ↑ Iraq - Urban Population - 2024 Data 2025 Forecast 1960-2023 Historical. (2024). Tradingeconomics.com, Retrieved from https://tradingeconomics.com/iraq/urban-population-wb-data.html
- ↑ Largest Cities in Iraq. (2025). Mongabay.com, Retrieved from http://www.mongabay.com/igapo/Iraq.htm
- ↑ Population of Cities in Iraq 2025. (2025). Worldpopulationreview.com, Retrieved from https://worldpopulationreview.com/cities/iraq
- ↑ Hassan, M. K. R. (2023). Factors Affecting Urbanisation in Iraq: A Historical Analysis from 1921 to the Present. Urbanisation, 8(1), 245574712311693, Retrieved from https://doi.org/10.1177/24557471231169386
- ↑ International Labour Organization. (2022). Title of the document. Retrieved from https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp5/groups/public/@arabstates/@ro-beirut/documents/publication/wcms_848620.pdf
- ↑ Salih, A. M., Erfani, G., & Larimian, T. (2025). Mass housing planning and environmental considerations: case studies of post-war urban redevelopment in Erbil city, Kurdistan. Local Environment, 1–21, Retrieved from https://doi.org/10.1080/13549839.2025.249616+1
- ↑ International Fund for Agricultural Development. (2025). Title of the document. Retrieved from https://www.ifad.org/documents/48415603/49455720/iraq-csn-2025-26.pdf/cfcd5607-fbff-1336-8cac-55643e4c2cf7?t=1746793634459
- ↑ Amjad Almusaed, Asaad Almssad, Asaad Alasadi, & Al-Asadi, F. (2025). Sustainable Reimagining of urban Habitats: Navigating Iraq’s housing crisis through Socio-Technological and Environmental approaches. Ain Shams Engineering Journal, 16(2), 103280–103280, Retrieved from https://doi.org/10.1016/j.asej.2025.103280
- ↑ Arab. (2025, March 5). Geopolitical Dynamics Surrounding Iraq’s Ambitious Development Road Project. Arab Center Washington DC., Retrieved from https://arabcenterdc.org/resource/geopolitical-dynamics-surrounding-iraqs-ambitious-development-road-project/
- ↑ Iraq’s Ministry of Construction Announces 70 New Infrastructure Projects for 2025. (2025, January 8). IFP Info – News, Retrieved from https://www.ifpinfo.com/iraqs-ministry-of-construction-announces-70-new-infrastructure-projects-for-2025/
- ↑ Rezk, J., Oriol Pons-Valladares, & Muñoz-Blanc, C. (2025). Evaluating Sustainability in Post-Conflict Reconstruction: A Case Study of Blast-Damaged Buildings Without Structural Collapse Risk in Syria. Buildings, 15(3), 369–369, Retrieved from https://doi.org/10.3390/buildings15030369
- ↑ Addressing Iraq’s Environmental Challenges: Population Growth. (n.d.). The Washington Institute, Retrieved from https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/addressing-iraqs-environmental-challenges-population-growth
- ↑ digital. (2024, June 5). Farmers in southern Iraq hit by water crisis. Action Contre La Faim; Action contre la Faim, Retrieved from https://www.actioncontrelafaim.org/en/headline/farmers-in-southern-iraq-hit-by-water-crisis/
نویسنده مقاله
نرگس شکوری