جغرافیای انسانی پاکستان

از دانشنامه ملل

برای ورود به جغرافیای انسانی پاکستان، باید از پیوند پیچیده میان محیط طبیعی و ساختارهای اجتماعی آن سخن گفت. این کشور، با قرارگیری در جنوب آسیا و مجاورت با فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ، نمونه‌ای کم‌نظیر از تنوع انسانی است.[۱] جغرافیای انسانی پاکستان از روابط میان قومیت‌ها، زبان‌ها، مذاهب و سبک‌های زندگی شکل گرفته که در بستر محیط طبیعی متنوع آن، از کوهستان‌های شمالی گرفته تا دشت‌های حاصلخیز و مناطق خشک جنوبی، به‌وضوح قابل مشاهده است.[۲] بررسی این جغرافیای انسانی، مسیری برای فهم چگونگی تأثیر تاریخ، اقتصاد و فرهنگ بر توزیع جمعیت و تحولات اجتماعی این کشور فراهم می‌آورد.

ساختار هرم جمعیتی پاکستان

ترکیب سنی و ساختار جمعیتی

پاکستان در سال ۲۰۲۴ با جمعیتی بالغ بر 252 میلیون نفر، دارای هرم جمعیتی جوانی است.[۳] بر اساس داده‌های رسمی:[۴]

  • ۳۵.۵ درصد از جمعیت زیر ۱۵ سال
  • ۵۹.۴ درصد در سنین کار (۱۵ تا ۶۴ سال)
  • ۵.۱ درصد بالای ۶۵ سال

این آمار حاکی از افزایش جمعیت و حفظ ساختار سنی جوان در پاکستان است. در سال ۲۰۱۴، جمعیت کشور حدود ۱۹۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شد و میانگین سنی برابر با ۲۲ سال بود. این ارقام، همراه با رشد جمعیت طی دهه اخیر، نشان‌دهنده دینامیک قابل‌توجهی در تحولات جمعیتی پاکستان است که پیامدهای گسترده‌ای برای سیاست‌گذاری‌های اقتصادی، آموزشی و رفاهی در پی دارد. استمرار ساختار جمعیتی جوان، علاوه بر تأثیر بر بازار کار و نیازهای زیرساختی، چالش‌هایی در حوزه تأمین منابع و برنامه‌ریزی برای توسعه پایدار به همراه داشته و فرصت‌هایی را برای بهره‌برداری از نیروی انسانی پویا فراهم می‌کند.[۵]

تحلیل جمعیت‌شناختی ترکیب سنی:

بر اساس نظریه‌های جمعیت‌شناسی، ترکیب سنی پاکستان نمایانگر مرحله دوم انتقال جمعیتی (Demographic Transition) است.[۶] این مرحله معمولاً با کاهش نرخ مرگ‌ومیر و سپس کاهش نرخ زادوولد همراه است که منجر به افزایش جمعیت جوان و فعال می‌شود.[۷]

پدیده هرم جمعیتی جوان:

ساختار سنی فعلی پاکستان بازتاب‌دهنده هرم جمعیتی جوانی است که بخش قابل‌توجهی از آن را افراد زیر ۱۵ سال تشکیل می‌دهند. این وضعیت تحت تأثیر عوامل ذیل پدیدار گشته است:

نرخ زاد و ولد بالا:پاکستان همچنان یکی از بالاترین نرخ‌های زاد و ولد در منطقه را دارد، که منجر به افزایش چشمگیر جمعیت جوان کشور شده است.[۸]

کاهش نرخ مرگ‌ومیر کودکان: پیشرفت‌های قابل‌توجه در حوزه بهداشت عمومی و گسترش دسترسی به خدمات درمانی، کاهش چشمگیری در نرخ مرگ‌ومیر کودکان ایجاد کرده است.[۹]

پنجره جمعیتی:

پاکستان در حال ورود به مرحله‌ای از تحولات جمعیتی است که به آن «پنجره جمعیتی» گفته می‌شود. این دوره زمانی است که نسبت جمعیت در سنین کار (۱۵ تا ۶۴ سال) به بالاترین میزان خود می‌رسد و می‌تواند مزایای اقتصادی قابل‌توجهی به همراه داشته باشد. اگرچه این مرحله می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند، بهره‌گیری از آن مستلزم برنامه‌ریزی دقیق برای آموزش، اشتغال و استفاده بهینه از نیروی انسانی است.[۱۰]

چالش‌های جمعیتی:
  1. فشار بر نظام آموزشی و بهداشتی: افزایش جمعیت کودکان و نوجوانان، نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده در بخش‌های آموزش و سلامت را بیش از پیش ضروری کرده است.[۱۱]
  2. ورود موج بزرگی از جمعیت جوان به بازار کار، تقاضای شدیدی برای ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و اجرای سیاست‌های مؤثر اشتغال‌زایی ایجاد کرده است.[۱۲]

مقایسه سنی و تحولات اجتماعی:

در سال ۲۰۲۴، میانگین سنی پاکستان ۲۳.۸ سال است که افزایش نسبت به سال ۲۰۱۴ را نشان می‌دهد. این افزایش به دلیل کاهش نرخ زادوولد و بهبود شرایط بهداشتی و آموزشی است.[۱۳] بر اساس تحلیل‌های جامعه‌شناختی، این تغییرات بهبود شاخص‌های توسعه انسانی و ورود به مرحله‌ای پیشرفته‌تر از توسعه اجتماعی و اقتصادی را به همراه داشته است.

نسبت جنسیتی و ترکیب خانوارها:

نسبت جنسیتی در پاکستان به طور معمول ۵۱.۲ درصد مرد و ۴۸.۸ درصد زن است. بااین‌حال، مشارکت زنان در نیروی کار تنها ۲۴ درصد است که بیشتر به دلایل فرهنگی و اجتماعی مربوط می‌شود.[۱۴] در مناطق شهری، به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مانند کراچی و لاهور، افزایش تعداد خانوارهای کوچک‌ و کم تعداد به چشم می‌خورد. این تغییرات عمدتاً ناشی از شهرنشینی، تغییر الگوهای زندگی، و افزایش هزینه‌های خانوار است.[۱۵]

چالش‌ها و فرصت‌ها:

چالش ها[۱۶]
  1. بیکاری جوانان: نرخ بیکاری بالا در میان جوانان یکی از چالش‌های اساسی است که نیاز به سیاست‌های اشتغال‌زایی مؤثر دارد.
  2. عدم برابری جنسیتی: مشارکت پایین زنان در نیروی کار و سایر جنبه‌های اجتماعی - اقتصادی، نیاز به اصلاحات گسترده در قوانین و فرهنگ عمومی دارد.
  3. فشار بر زیرساخت‌های خدماتی: افزایش جمعیت، فشار بیشتری بر خدمات بهداشتی، آموزشی و حمل‌ونقل وارد می‌کند که نیاز به سرمایه‌گذاری‌های عمده دارد.[۱۷]
فرصت‌های اقتصادی

استفاده بهینه از نیروی کار جوان می‌تواند به رشد اقتصادی و تقویت جایگاه منطقه‌ای پاکستان کمک کند. اگر برنامه‌های توسعه‌ای و آموزشی مناسب اجرا شود، می‌توان از این نیروی کار برای تقویت بخش‌های مختلف اقتصادی بهره‌برداری کرد. ساختار جمعیتی جوان پاکستان، چالش‌ها و فرصت‌های ویژه‌ای را در خود نهفته دارد که با سیاست‌گذاری‌های مناسب و بهره‌گیری از تحلیل‌های جمعیت‌شناختی می‌توان از آن در توسعه و پیشرفت آینده این کشور استفاده کارآمد کرد.[۱۸]

ویژگی‌های جمعیتی پاکستان

ساختار قومیتی فرهنگی

پاکستان یکی از متنوع‌ترین کشورها از نظر قومیتی در منطقه جغرافیایی جنوب و غرب آسیا می باشد. اقوام این کشور از پنج گروه اصلی شامل پنجابی‌ها (۴۵ درصد)، پشتون‌ها (۱۵ درصد)، سندی‌ها (۱۴ درصد)، بلوچ‌ها (۴ درصد) و مهاجران اردوی زبان (۷ درصد) تشکیل شده اند.[۱۹] این تنوع فرهنگی، هویت ملی پاکستان را تعریف می‌کند و به‌ویژه در سیاست داخلی و خارجی آن نقش قابل توجهی ایفا می کند .[۲۰]

نرخ سواد و مشارکت اجتماعی

نرخ سواد در پاکستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۶۳ درصد است که در مقایسه با ۵۷ درصد در سال ۲۰۱۴ رشد داشته است. بااین‌حال، شکاف جنسیتی ،حاصل باورها و فرهنگ این کشور همچنان بر نرخ سواد و تحصیل دختران سایه افکنده است به طوری که نرخ سواد مردان ۷۱ درصد و زنان ۵۵ درصد می باشد. این اختلاف، ناشی از محدودیت‌های فرهنگی و کمبود منابع و محیط های آموزشی در مناطق روستایی است .[۲۱]

میزان زادوولد و مرگ‌ومیر

نرخ باروری در پاکستان در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۴ تولد به‌ازای هر زن است [۲۲]که نسبت به ۴.۱ در سال ۲۰۱۴ کاهش‌یافته است. [۲۳]این کاهش روند فرزند آوری ،پیامد بالا رفتن سطح اطلاعات بهداشتی و دسترسی به خدمات تنظیم خانواده بوده است. نرخ مرگ‌ومیر نیز کاهش‌یافته و امید به زندگی از ۶۶ سال در سال ۲۰۱۴ به ۶۸ سال در سال ۲۰۲۴ افزایش‌یافته است.[۲۴]

چالش‌ها و چشم‌اندازها

پاکستان با جمعیتی روبه‌رشد و جوان، نیازمند تقویت زیرساخت‌های آموزشی و بهداشتی است. تنوع قومی و چالش‌های مربوط به توزیع منابع نیز یکی از اهداف اصلی در توسعه پایدار کشور خواهد بود.

رشد جمعیت در پاکستان

پاکستان طی چند دهه گذشته شاهد شتاب در رشد سریع جمعیتی بوده است. در سال ۲۰۲۴، جمعیت کشور به حدود 252 میلیون نفر رسیده است[۳] که در مقایسه با 190 میلیون نفر در سال ۲۰۱۴، نشان‌دهنده رشد ۲.۴ درصدی در هر سال بطور متوسط است.[۴] این افزایش حاصل نرخ بالای باروری در این کشور است که در سال ۲۰۲۴ حدود ۳.۴ تولد به‌ازای هر زن برآورد می‌شود.

رشد جمعیت پاکستان به ترکیبی از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بستگی دارد. دسترسی محدود به خدمات تنظیم خانواده، باورهای فرهنگی در خصوص داشتن خانواده‌های بزرگ و بهبود در خدمات بهداشتی از عواملی هستند که باعث رشد سریع جمعیت می‌شوند.[۲۵]

تأثیرات اقتصادی و جمعیت

افزایش جمعیت و گسترش فعالیت های اجتماعی ، فشاری مضاعف بر منابع طبیعی، زیرساخت‌ها، و خدمات عمومی وارد کرده است.[۲۶] درحالی‌که این افزایش جمعیت می‌تواند نیروی کار جوانی را در اختیار کشور قرار دهد، اما اگر فرصت‌های شغلی و آموزش لازم برای این نسل فراهم نگردد، انفجار جمعیتی می‌تواند به مشکلات اقتصادی و اجتماعی جدی دامن زند و از معضلات آینده پاکستان باشد.[۲۷]

پراکندگی جمعیت در پاکستان

جمعیت در مناطق شهری

پراکندگی جمعیت در پاکستان به‌طور قابل‌توجهی میان مناطق شهری و روستایی متفاوت است. در سال ۲۰۲۴، حدود ۴۰ درصد از جمعیت کشور در مناطق شهری سکونت دارند،[۲۸] درحالی‌که این رقم در سال ۲۰۱۴ حدود ۳۵ درصد بوده است. [۲۹] رشد شهرنشینی عمدتاً در شهرهای کراچی، لاهور، اسلام‌آباد و فیصل‌آباد متمرکز است. این کلان‌شهرها به دلیل موقعیت اقتصادی قوی، زیرساخت‌های آموزشی و خدمات بهداشتی پیشرفته، و فرصت‌های شغلی متنوع، به مقصد اصلی مهاجرت‌های داخلی تبدیل شده‌اند.[۳۰]

نابرابری در توزیع جمعیت

با وجود رشد شهرنشینی، توزیع جمعیت در سراسر کشور به‌طور نابرابر صورت گرفته است. [۳۱] مناطق بلوچستان و مناطق شمال غربی این کشور به طور خاص از ویژگی‌های زیرساختی رنج می‌برند[۳۲] و تراکم جمعیتی کمتری دارند. این مناطق به دلیل کمبود زیرساخت‌های اساسی و دسترسی محدود به خدمات عمومی، از بهره‌مندی کامل از فرصت‌های توسعه ملی محروم مانده‌اند.

چالش‌ها و فرصت‌ها

نابرابری در توزیع جمعیت، پیامدهای گسترده‌ای برای توسعه کشور به همراه دارد. از یک سو، این نابرابری می‌تواند موجب تشدید مشکلاتی همچون ارائه ناکافی خدمات عمومی، عدم تعادل در توسعه اقتصادی، و مهاجرت مداوم به شهرهای بزرگ شود. از سوی دیگر، با برنامه‌ریزی دقیق و تخصیص بهینه منابع، می‌توان از این وضعیت به‌عنوان فرصتی برای کاهش شکاف‌های منطقه‌ای و تقویت هماهنگی در روندهای توسعه بهره‌برداری کرد. توسعه زیرساخت‌ها در مناطق کم‌برخوردار و ایجاد فرصت‌های شغلی و آموزشی می‌تواند نقش کلیدی در کاهش نابرابری‌ها و ارتقای عدالت اجتماعی ایفا کند.[۳۳]

شهرنشینی و روستانشینی در پاکستان

روند شهرنشینی

شهرنشینی در پاکستان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تحولات جمعیتی چند دهه اخیر، به شکلی پیوسته در حال گسترش است. بر اساس آمار سال ۲۰۲۴، حدود ۴۰ درصد از جمعیت این کشور در مناطق شهری زندگی می‌کنند.[۳۴] این رقم نسبت به ۳۵ درصد در سال ۲۰۱۴ رشد قابل‌ملاحظه‌ای داشته[۳۵] و بیانگر تغییرات ساختاری در الگوی زیست و توزیع جمعیتی است. عوامل متعددی از جمله رشد سریع جمعیت، مهاجرت‌های داخلی ناشی از درگیری‌های منطقه‌ای و تمایل به دستیابی به فرصت‌های اقتصادی و آموزشی بهتر، به این روند دامن زده‌اند. شهرهایی همچون کراچی و لاهور، به‌عنوان قطب‌های اقتصادی و فرهنگی، مقصد اصلی این جابه‌جایی‌ها بوده‌اند.

ویژگی‌های روستانشینی

با وجود رشد شهرنشینی، حدود ۶۰ درصد از جمعیت پاکستان همچنان در مناطق روستایی سکونت دارند. این مناطق عموماً به فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری متکی هستند و از نظر اقتصادی، به زیرساخت‌های پیشرفته شهری دسترسی ندارند.[۳۶] کمبود خدمات بهداشتی، آموزشی و فرصت‌های شغلی در روستاها، عامل محرکه‌ای برای مهاجرت‌های گسترده به شهرهای بزرگ بوده است. این جریان مهاجرت، علاوه بر تخلیه نیروی کار از مناطق روستایی، فشار سنگینی بر زیرساخت‌های شهری وارد کرده و چالش‌هایی همچون حاشیه‌نشینی، بحران مسکن و افزایش نابرابری اجتماعی را به همراه داشته است.[۳۷]

چالش‌های شهرنشینی

رشد بی‌رویه شهرها در پاکستان با مشکلات ساختاری و زیست‌محیطی عمیقی همراه بوده است. [۳۸] ازدحام جمعیت، کمبود مسکن، و فشار بر منابع اساسی مانند آب، انرژی و زمین، شهرهای بزرگ را به کانون بحران تبدیل کرده است. علاوه بر این، آلودگی هوا، دفع غیراصولی زباله‌ها و افزایش دمای شهری به‌واسطه کاهش فضای سبز، پیامدهای زیست‌محیطی پایداری را به دنبال داشته‌اند. ضعف برنامه‌ریزی شهری و فقدان استراتژی‌های بلندمدت برای مدیریت این چالش‌ها، روند توسعه پایدار را با موانع جدی مواجه کرده است.

مقایسه با سال ۲۰۱۴

مقایسه داده‌های جمعیتی سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۲۴، روند پیچیده و چندلایه‌ای از تغییرات اجتماعی و اقتصادی را آشکار می‌سازد.[۳۹] کاهش نرخ باروری، تغییر در ساختار سنی جمعیت و افزایش نرخ شهرنشینی، همگی به دگرگونی‌های عمیقی در نظام اقتصادی و اجتماعی پاکستان منجر شده‌اند. اگرچه این تغییرات می‌توانند فرصت‌هایی برای توسعه زیرساخت‌ها و ارتقای سطح رفاه عمومی فراهم کنند، اما عدم مدیریت صحیح، خطر تشدید نابرابری‌های اجتماعی و افزایش آسیب‌پذیری جمعیت را نیز به همراه دارد.[۴۰]

نیز نگاه کنید به

جغرافیای انسانی اتیوپی؛ جغرافیای انسانی اردن؛ جغرافیای انسانی اسپانیا؛ جغرافیای انسانی امارات متحده عربی؛ جغرافیای انسانی اوکراین؛ جغرافیای انسانی آرژانتین؛ جغرافیای انسانی بنگلادش؛ جغرافیای انسانی تاجیکستان؛ جغرافیای انسانی تایلند؛ جغرافیای انسانی تونس؛ جغرافیای انسانی چین؛ جغرافیای انسانی روسیه؛ جغرافیای انسانی زیمبابوه؛ جغرافیای انسانی ژاپن؛ جغرافیای انسانی ساحل عاج؛ جغرافیای انسانی سریلانکا؛ جغرافیای انسانی سنگال؛ جغرافیای انسانی سودان؛ جغرافیای انسانی سوریه؛ جغرافیای انسانی سیرالئون؛ جغرافیای انسانی فرانسه؛ جغرافیای انسانی قزاقستان؛ جغرافیای انسانی قطر؛ جغرافیای انسانی کانادا؛ جغرافیای انسانی کوبا؛ جغرافیای انسانی گرجستان؛ جغرافیای انسانی لبنان؛ جغرافیای انسانی مالی؛ جغرافیای انسانی مصر.

کتابشناسی

  1. ↑ Siddiqui, E., & Siddiqui, E. (2023, January 16). Geographical importance of Pakistan in the world. Zartash Pakistan. https://zartash.pk/pakistan/geographical-importance-of-pakistan/[۱]
  2. ↑ Burki, S. J., & Ziring, L. (2024, November 29). Pakistan | History, Population, Religion, & Prime Minister. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/Pakistan/People
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Pakistan population (2024) - Worldometer. (n.d.). [۲]
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ Pakistan population 1950-2024. (n.d.). MacroTrends. [۳]
  5. ↑ Pakistan - Population 2014. (n.d.). countryeconomy.com. [۴]
  6. ↑ Bongaarts, J. (2009). Human population growth and the demographic transition. Philosophical Transactions of the Royal Society B Biological Sciences, 364(1532), 2985–2990. https://doi.org/10.1098/rstb.2009.0137
  7. ↑ Demographic changes and economic growth in Pakistan on JSTOR. (n.d.). www.jstor.org. https://www.jstor.org/stable/27184729
  8. ↑ https://file.pide.org.pk/pdf/PDR/998/Volume4/557-574.pdf
  9. ↑ Tribune. (2022, April 25). Declining infant mortality. The Express Tribune. https://tribune.com.pk/story/2354064/declining-infant-mortality
  10. ↑ محمد زکریا، و محمد، ف. (2024). پیش‌بینی توزیع سنی جمعیت پاکستان با استفاده از زنجیره مارکوف. مجله آمار پاکستان ، 31 (2)، 219-228.
  11. ↑ Pakistan’s population challenge. (n.d.). Wilson Center. https://www.wilsoncenter.org/article/pakistans-population-challenge-[۵]
  12. ↑ Naz, L. (2024, July 11). Pakistan’s population explosion — a blessing or a curse? DAWN.COM. https://www.dawn.com/news/1844614
  13. ↑ World Health Organization. (2024). World health statistics 2024: monitoring health for the SDGs, Sustainable Development Goals.
  14. ↑ https://www.ilo.org/media/423856/download
  15. ↑ PAKISTAN NATIONAL URBAN ASSESSMENT PIVOTING TOWARD SUSTAINABLE URBANIZATION. (2024).[۶]
  16. ↑ Sato, S. (2024). The Current Situation of the Poor in Pakistan: Challenges and Structural Barriers .[۷]
  17. ↑ EXPLORING CHALLENGES AND OPPORTUNITIES OF DEMOGRAPHIC DIVIDEND IN PUNJAB PAKISTAN. (2022).[۸]
  18. ↑ Kugelman, M. (2020). Overcoming Pakistan’s Demographic Challenges. New Security Beat.[۹]
  19. ↑ https://www.researchgate.net/publication/281280285_Pakistan's_Ethnic_Entanglement
  20. ↑ Pakistan - The World Factbook. (n.d.). https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/pakistan/[۱۰]
  21. ↑ Pakistan Literacy Rate 2024 - A Comprehensive Look. (2024, September 18). The Superior Group of Colleges.[۱۱]
  22. ↑ Pakistan fertility rate 1950-2024. (n.d.). MacroTrends. [۱۲]
  23. ↑ https://www.researchgate.net/publication/371868777_Forecasting_total_fertility_rates_for_urban_and_rural_areas_in_Pakistan_with_a_coherent_functional_modelForecasting_total_fertility_rates_for_urban_and_rural_areas_in_Pakistan_with_a_coherent_function
  24. ↑ Pakistan. (n.d.). Datadot. https://data.who.int/countries/586
  25. ↑ OECD. (2024). Society at a Glance 2024. OECD.[۱۳]
  26. ↑ https://archives.kdischool.ac.kr/bitstream/11125/30331/1/The%20Impact%20of%20population%20growth%20on%20socio-economic%20development.pdf
  27. ↑ https://pjia.com.pk/index.php/pjia/article/download/238/176
  28. ↑ Pakistan Urban Population 1960-2024. (n.d.). MacroTrends. [۱۴]
  29. ↑ Ipsos. (2016, April). Consumer Book of Pakistan 2014-15. Ipsos.[۱۵]
  30. ↑ Pakistan Cities by Population 2024. (2024). Worldpopulationreview.com.[۱۶]
  31. ↑ Population, labour force and employment. (2024). In Pakistan Economic Survey. https://www.finance.gov.pk/survey/chapters_16/12_Population.pdf
  32. ↑ Senior Minister Planning & Development Department (P&DD), Government of Balochistan, Buledi, Z., Ahmed, Additional Chief Secretary (DEV.) Planning & Development Department (P&DD), Government of Balochistan, Basit, H., Abdul, & Shah, A. H. (n.d.). Balochistan Comprehensive Development and Growth Strategy (BCDGS) 2021-2026.[۱۷]
  33. ↑ https://mpra.ub.uni-muenchen.de/83444/1/
  34. ↑ Arif, G. M., & Hamid, S. (2023). Urbanization, city growth and quality of life in Pakistan. European Journal of Social Sciences, 10(2), 196–215.
  35. ↑ Pakistan Urban Population 1960-2024. (2024). Macrotrends.net.[۱۸]
  36. ↑ https://www.ifad.org/documents/38714170/39972509/Investing+in+rural+people+in+Pakistan.pdf/7b445950-5e1f-4281-9b02-736c2d80e6c9
  37. ↑ Ayazuddin, Sarwar Gondal, Iqbal Rana, Amjad Javaid Sandhu, Attiq Ur Rehman, Rabia Awan, Shaukat Ali Khan, Munawar Ali Ghanghro, Syed Wasim Abbas, Tariq Bashir, Mirza Zahid Mahmood, Naveed Iqbal, Abdul Waheed Channa, Muhammad Yasir Ishfaq, Mujahid Aslam, Muhammad Jawaid, Abdur Razzaq, Romana Sadaf, Mudassir Akhtar, . . . Gulzar Ahmad. (n.d.). MOUZA CENSUS 2020 (Country Report). In MOUZA CENSUS 2020. Pakistan Bureau of Statistics. [۱۹]
  38. ↑ Ullah, I. (2022). Re-identifying the Rural/Urban: A case Study of Pakistan. Espaço E Economia, 23.[۲۰]
  39. ↑ United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, Menozzi, C., Spoorenberg, T., Bassarsky, L., Kantorová, V., Zeifman, L., Wheldon, M., Gonnella, G., Gu, D., Chen, Z., Athaluri, S., Castanheira, H. C., Fernandes, F., Kamiya, Y., Lattes, P., Lay, K. K., Palacharla, S. M., Silva, J. H. M. D., Williams, I., . . . Schoumaker, B. (2024). World Population Prospects 2024: Summary of Results (J. Wilmoth, K. Schmid, P. Gerland, C. Sawyer, S. Kisambira, S. Hertog, W. Dunbar, D. Culpepper, & B. P. Ouedraogo, Eds.)[۲۱]
  40. ↑ ET HealthWorld. (2024, July 12). Pakistan’s population projected to reach 400 million by 2092: UN Report. ETHealthworld.com; ANI.[۲۲]

نویسنده مقاله

نرگس شکوری

برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=جغرافیای_انسانی_پاکستان&oldid=65425»