ساختارهای حاکمیتی و غیرحاکمیتی کانادا در زیستبوم فضای مجازی
حکمرانی مجموع روش هایی است که افراد و نهادها (خصوصی و عمومی) امور مشترک خود را مدیریت می کنند. تنظیم کردن کارکرد نظام های حکمرانی و اجزای آن سبب بقا و تحقق اهداف نظام می شود. برای این که نظام تنظیم گری از اثربخشی و کارایی لازم برخوردار باشد، لازم است مجموعه ای از کارکردها، توسط نهادهای تنظیم گر محقق شود؛ زیرا همان طور که فناوری های در حال ظهور، در حال انتقال قدرت از دولت به شرکت ها و کنشگران غیردولتی هستند، نگرش سنتی حکمرانی نیز به عنوان یک مفهوم در حال تغییر و توسعه است. در رویکرد حکمرانی تنظیم گرانه، می توان با استفاده از ابزارهای سنتی و انواع فناوری های نوین فعالیت بخش های مختلف سیاسی، اجتماعی و… را مدیریت و در جهت تحقق اهداف آن ها حرکت کرد. یکی از بخش هایی که نیاز به حکمرانی و تنظیم گری دارد، فضای مجازی است(1). حکمرانی فضای مجازی به مجموعه روشها و نهادهایی گفته میشود که مدیریت و تنظیم امور مرتبط با فضای دیجیتال را بر عهده دارند. این ساختارها شامل نهادهای حاکمیتی (دولتی) و غیرحاکمیتی (خصوصی، جامعه مدنی، دانشگاهها و بخش خصوصی) هستند که در تعامل با یکدیگر، چارچوبهای قانونی، سیاستها و استانداردهای فضای مجازی را شکل میدهند( 2).
زیستبوم فضای مجازی کانادا شامل مجموعهای از ساختارهای حاکمیتی و غیرحاکمیتی است که به صورت هماهنگ و در تعامل با یکدیگر، سیاستها، قوانین و چارچوبهای اجرایی این حوزه را شکل میدهند. این ساختارها نقش کلیدی در توسعه، مدیریت و تنظیم فضای دیجیتال کشور ایفا میکنند و به حفظ امنیت، حریم خصوصی و توسعه فناوریهای نوین کمک میکنند.
ساختارهای حاکمیتی
کانادا به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در مدیریت فضای مجازی، ساختارهای حاکمیتی منسجم و چندلایهای را برای تنظیم، نظارت و توسعه این حوزه ایجاد کرده است. این ساختارها شامل نهادهای دولتی تخصصی در زمینه سیاستگذاری، امنیت سایبری، حفاظت از دادهها و مقررات بازار ارتباطات است که با همکاری بخش خصوصی و نهادهای آکادمیک، زیستبوم فضای مجازی کشور را شکل میدهند. نهادهای کلیدی حاکمیتی در کانادا عبارت است از:
· کمیسیون ارتباطات رادیویی و دوربرد کانادا (Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC))، تنظیمگر بازار ارتباطات و رسانهها است و مسئول نظارت بر خدمات اینترنت، شبکههای اجتماعی و پیامرسانها میباشد. این کمیسیون با وضع مقررات، حفظ رقابت سالم و حمایت از حقوق کاربران، نقش کلیدی در مدیریت فضای مجازی ایفا میکند (3)؛
· اداره حفاظت از اطلاعات و حریم خصوصی کانادا (Office of the Privacy Commissioner of Canada (OPC))، بر اجرای قوانین حفاظت از دادههای شخصی نظارت دارد و تضمین میکند که حقوق حریم خصوصی کاربران در فضای دیجیتال رعایت شود. این اداره، مسئول رسیدگی به شکایات و نظارت بر انطباق سازمانها با قانون PIPEDA است (4)؛
· مرکز امنیت سایبری کانادا Canadian Centre for Cyber Security (CCCS))، به شناسایی، پیشگیری و مقابله با تهدیدات سایبری میپردازد و به نهادهای دولتی و خصوصی مشاورههای امنیتی ارائه میدهد تا زیرساختهای حیاتی دیجیتال کشور محافظت شوند (3)؛
· سرویس امنیت ملی کانادا(Canadian Security Intelligence Service (CSIS))، بر امنیت ملی کشور نظارت دارد و به مقابله با تهدیدات از جمله تهدیدات سایبری میپردازد. همچنین پلیس کانادا مسئول اجرای قانون در سطح فدرال است و بخشهایی از آن به جرایم اینترنتی و سایبری رسیدگی میکنند (4)؛
· کمیته نظارت بر حفاظت از اطلاعات و آزادیهای عمومی( Committee for Oversight of Information Protection and Public Freedoms)، در سطوح استانی و فدرال به بررسی و نظارت بر قوانین و سیاستهای مرتبط با اطلاعات و امنیت میپردازد و نقش مهمی در هماهنگی سیاستها دارد (3)؛
· دولت فدرال و وزارت نوآوری، علوم و توسعه اقتصادی( Federal Government and the Department of Innovation, Science and Economic Development (ISED))، مسئول سیاستگذاری کلان در حوزه فناوری اطلاعات، فضای مجازی و امنیت سایبری است و برنامههای توسعه زیرساختهای دیجیتال و حمایت از نوآوری را هدایت میکند(5 ؛6)؛
· شورای حکمرانی دیجیتال (Digital Governance Council) ، نهادی چندبخشی که با تدوین استانداردهای ملی و تسهیل همکاری میان دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی، اعتماد عمومی به فضای دیجیتال را تقویت میکند(5؛6).
ساختارهای غیرحاکمیتی
در زیستبوم فضای مجازی کانادا، علاوه بر نهادهای دولتی، ساختارهای غیرحاکمیتی نقش مهم و مکملی در توسعه، مدیریت و تنظیم فضای دیجیتال ایفا میکنند. این ساختارها شامل شرکتهای فناوری، سازمانهای جامعه مدنی، نهادهای آکادمیک و مراکز پژوهشی است که در تعامل با بخش دولتی، به بهبود امنیت، نوآوری و فرهنگسازی در فضای مجازی کمک میکنند. بازیگران کلیدی غیرحاکمیتی در کشور کانادا عبارت است از:
· شرکتهای فناوری و پلتفرمها: بخش خصوصی به عنوان بازیگر اصلی در توسعه زیرساختها، خدمات ابری، شبکههای اجتماعی و پیامرسانها فعالیت میکند. این شرکتها مسئولیت فنی و عملیاتی فضای مجازی را بر عهده دارند و با نوآوریهای مستمر، تجربه کاربری و امنیت خدمات را ارتقا میدهند؛
· سازمانهای جامعه مدنی و نهادهای غیردولتی: این سازمانها در زمینه آموزش، ترویج فرهنگ استفاده مسئولانه، حفاظت از حقوق کاربران و نظارت بر رفتار پلتفرمها نقش دارند. آنها همچنین در فرآیندهای سیاستگذاری مشارکت کرده و صدای کاربران و گروههای آسیبپذیر را به گوش قانونگذاران میرسانند؛
· مراکز پژوهشی و دانشگاهها: دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی کانادا با انجام پژوهشهای بنیادی و کاربردی در حوزه فناوریهای نوین، امنیت سایبری و حکمرانی دیجیتال، به توسعه دانش و ارائه راهکارهای نوآورانه کمک میکنند. همکاری این مراکز با دولت و صنعت موجب تقویت زیستبوم نوآوری میشود.
بخش خصوصی و شرکتهای فناوری در کانادا مسئول توسعه زیرساختها و خدمات فضای مجازی هستند و نقش مهمی در نوآوری و ارتقای امنیت ایفا میکنند. همچنین، سازمانهای جامعه مدنی با مشارکت در آموزش کاربران و حمایت از حقوق دیجیتال، فضای مجازی را به محیطی امنتر و سالمتر تبدیل میکنند. همکاری میان نهادهای غیرحاکمیتی و دولتی، مانند شورای احراز هویت دیجیتال، نمونهای موفق از تعامل چندجانبه در زیستبوم فضای مجازی کانادا است (3).
نقش نهادهای دولتی و خصوصی در ساختارهای حاکمیتی فضای مجازی
نقش نهادهای دولتی و خصوصی در ساختارهای حاکمیتی فضای مجازی کانادا به صورت مکمل و همافزا تعریف شده است. دولت کانادا از طریق وزارتخانهها و نهادهای تخصصی مانند کمیسیون ارتباطات رادیویی و دوربردکانادا، اداره حفاظت از اطلاعات و حریم خصوصی کانادا، مرکز امنیت سایبری کانادا و سرویس امنیت ملی کانادا ، مسئول سیاستگذاری، قانونگذاری، نظارت و تأمین امنیت فضای مجازی است. این نهادها قوانین مرتبط با حفاظت از دادهها، مقابله با جرایم سایبری، تنظیم بازار ارتباطات و حفظ حریم خصوصی کاربران را تدوین و اجرا میکنند(3؛ 4).
از سوی دیگر، بخش خصوصی و شرکتهای فناوری نقش کلیدی در توسعه، مدیریت و بهرهبرداری از زیرساختها و خدمات فضای مجازی دارند. برای نمونه، در سال ۲۰۱۲، بخشهای خصوصی و دولتی کانادا با همکاری یکدیگر، شورای شناسایی و احراز هویت دیجیتال کانادا (Digital Identity and Authentication Council of Canada (DIACC)) را تشکیل دادند تا چارچوبی امن، قابل اعتماد و فراگیر برای هویت دیجیتال ایجاد کنند. این شورا با هدف تسهیل تعاملپذیری، استانداردسازی و ارتقای امنیت هویت دیجیتال فعالیت میکند و نمونهای از همکاری موثر میان نهادهای دولتی و خصوصی در فضای مجازی است(7).
همچنین سیاستهای کلان کانادا بر تقویت همکاری میان دولت، بخش خصوصی و نهادهای آکادمیک برای مقابله با تهدیدات سایبری و افزایش آگاهی عمومی تأکید دارد. این همکاریها به بهبود تابآوری سایبری، توسعه فناوریهای نوین و ارتقای امنیت فضای مجازی کمک میکنند(3؛ 4).
در مجموع، نهادهای دولتی کانادا مسئول تنظیم قوانین، نظارت و تأمین امنیت فضای مجازی هستند، در حالی که بخش خصوصی نقش عملیاتی و توسعهای ایفا میکند و همکاری میان این دو بخش، زیستبوم فضای مجازی کشور را پایدار و امن نگه میدارد.
سیاستها و قوانین کلان
کانادا به عنوان کشوری پیشرو در حکمرانی دیجیتال، چارچوب قانونی و نظارتی جامعی برای فضای مجازی خود تدوین کرده است. این چارچوب شامل قوانین فدرال و استانی و همچنین سیاستهای اجرایی است که هر دو ساختار حاکمیتی (دولتی) و غیرحاکمیتی (بخش خصوصی، سازمانهای غیردولتی) را تحت پوشش قرار میدهد تا محیطی امن، شفاف و نوآورانه در فضای مجازی ایجاد کند.
قوانین و مقررات ساختارهای حاکمیتی
ساختارهای حاکمیتی کانادا، از طریق وضع و اجرای قوانین، نقش اصلی را در تنظیم فضای مجازی ایفا میکنند. برخی از این قوانین و مقررات به شرح زیر است:
· قانون حفاظت از اطلاعات شخصی و اسناد الکترونیکی (Personal Information Protection and Electronic Documents Act (PIPEDA) )، قانون فدرال است که نحوه جمعآوری، استفاده و افشای دادههای شخصی توسط کسبوکارهای خصوصی را تنظیم میکند و بر رضایت کاربران تأکید دارد(8؛ 9)؛
· قوانین ایالتی: استانهایی مانند کبک، آلبرتا و بریتیش کلمبیا قوانین سختگیرانهتری در زمینه حفاظت از دادهها و ذخیرهسازی محلی دارند(8؛ 10)؛
· قانون خدمات دیجیتال آنلاین (Policy on Service and Digital): قانون جدیدی که پلتفرمها را موظف به حذف سریع محتوای مضر و ایجاد مکانیزمهای شفاف گزارشدهی میکند. دولت کانادا در زمره کشورهایی است که در واکنش به تحولات دیجیتال دنیا و به منظور ایجاد زیرساختهای دیجیتال ایمن و کارآمد، در پی تدوین و توسعه نقشه راه مشارکتی استانداردسازی حکمرانی داده بر آمده اند. بر اساس گزارشهای منتشر شده در مورد این طرح، برای ایجاد تحول در وضعیت حکمرانی داده، طرح نهایی که پس از ۲ سال مطالعه و همکاری با ۲۲۰ متخصص این حوزه، به دست آمد، در پی ایجاد هماهنگی، وحدت رویه و استانداردسازی وضعیت حکمرانی داده در این کشور است(12). این قانون که در سال 2019 تصویب و در آوریل 2020 اجرایی شد، الزامات مربوط به مدیریت خدمات، اطلاعات، دادهها، فناوری اطلاعات و امنیت سایبری را در دولت کانادا یکپارچه، ساده و تقویت میکند(11). سند یاد شده، ضمن توصیف چشم اندازی از شرایط موجود و استانداردهای پیشین، به ارائه ۳۵ توصیه و راهکار برای رفع شکافها و تنظیم حوزههای جدید، پرداخته است. هدف این قانون، ارائه خدمات مشتریمحور با استفاده از روشها و ابزارهای دیجیتال است. این سیاست در کنار سایر قوانین مانند قوانین حریم خصوصی و امنیت اجرا میشود(11). متخصصان مدعی هستند که این سند، زیرساختهای دیجیتال کانادا را بر اساس کیفیت، اعتماد و اخلاق، تنظیم کرده است(12)؛
· لایحه : C-26 (Bill C-26) این لایحه که در حال حاضر در حال بررسی در سنا است، با هدف ارتقای امنیت سیستمهای ارتباطی کانادا، قانون مخابرات را اصلاح میکند. این لایحه به فرماندار و وزیر اختیار میدهد تا دستورات جدیدی را برای حفاظت از سیستم مخابراتی صادر کنند، از جمله ممنوعیت استفاده از محصولات یا خدمات خاص یا تعلیق خدمات. عدم رعایت این دستورات میتواند جریمههای سنگینی تا سقف 10 میلیون دلار کانادا برای هر روز عدم انطباق به دنبال داشته باشد. همچنین، لایحه C-26 شامل قانون حفاظت از سیستمهای سایبری حیاتی (CCSPA) است که یک رژیم انطباق امنیت سایبری برای زیرساختهای سایبری حیاتی تحت نظارت فدرال ایجاد میکند. این قانون اپراتورها را ملزم میکند تا برنامههای امنیت سایبری را اجرا کرده و خطرات زنجیره تأمین و محصولات شخص ثالث را کاهش دهند. در صورت بروز حوادث امنیت سایبری، الزامات اطلاعرسانی اجباری به اداره امنیت ارتباطات (CSE) و رگولاتور مربوطه وجود دارد. این لایحه برای ارائهدهندگان خدمات مخابراتی، ارائهدهندگان خدمات اینترنت و سایر خدمات حیاتی اعمال میشود (13)؛
· منشور دیجیتال کانادا : (Canada's Digital Charter) این منشور شامل 10 اصل راهبردی است که تضمین میکند حریم خصوصی محافظت شود، نوآوری مبتنی بر داده انسانمحور باشد و سازمانهای کانادایی بتوانند در اقتصاد دیجیتال پیشرو باشند. اصول این منشور شامل دسترسی جهانی، ایمنی و امنیت، کنترل و رضایت، شفافیت، قابلیت انتقال دادهها، دولت دیجیتال مدرن، دادهها و دیجیتال برای اهداف خیر، دموکراسی قوی، رهایی از نفرت و افراطگرایی خشونتآمیز و اجرای قوی و پاسخگویی واقعی است (14)؛
· لایحه C-27 (قانون اجرای منشور دیجیتال 2022): این لایحه با هدف مدرنسازی چارچوب حفاظت از اطلاعات شخصی در بخش خصوصی و معرفی قوانین جدید برای توسعه و استقرار هوش مصنوعی (AI) ارائه شده است. این قانون کنترل و شفافیت بیشتری را در مدیریت اطلاعات شخصی توسط شرکتها فراهم میکند، به شهروندان اجازه میدهد اطلاعات خود را به صورت امن منتقل کنند، و حق درخواست حذف اطلاعات را در صورت عدم نیاز فراهم میآورد. همچنین، جریمههای سنگینی (تا 5 درصد درآمد یا 25 میلیون دلار) برای جدیترین تخلفات حریم خصوصی در نظر گرفته شده است. این لایحه شرکتها را ملزم میکند که در توسعه و استقرار سیستمهای هوش مصنوعی، بالاترین استانداردهای مسئولیتپذیری را رعایت کنند (14)؛
· قانون جریان آنلاین 2022 (Online Streaming Act, 2022): این قانون نیز بخشی از چارچوب نظارتی فضای دیجیتال کانادا است که به تنظیم محتوای آنلاین میپردازد (15)؛
· قانون مربوط به آسیبهای آنلاین (Proposed Online Harms Legislation): در حال بررسی است و هدف آن مقابله با محتوای مضر و خشونتآمیز در فضای آنلاین است (15).
قوانین و مقررات ساختارهای غیرحاکمیتی
اگرچه ساختارهای غیرحاکمیتی مستقیماً قوانین را وضع نمیکنند، اما ملزم به رعایت قوانین وضع شده توسط دولت هستند و در برخی موارد در فرآیند سیاستگذاری و تدوین استانداردها نقش دارند:
· رعایت قوانین فدرال و استانی: شرکتهای فناوری و پلتفرمهای دیجیتال (به عنوان ساختارهای غیرحاکمیتی اصلی) ملزم به رعایت تمام قوانین ذکر شده در بالا هستند، به ویژه لایحه C-27 که الزامات سختگیرانهای را برای مدیریت دادههای شخصی و توسعه هوش مصنوعی برای آنها اعمال میکند (14)؛
· خودتنظیمی و کدهای رفتاری: در برخی موارد، نهادهای غیرحاکمیتی مانند انجمنهای صنعتی، اقدام به تدوین کدهای رفتاری و استانداردهای خودتنظیمی میکنند تا شفافیت و مسئولیتپذیری در فضای آنلاین را ارتقا دهند. برخی گزارشها نیز توصیه میکنند که کانادا به جای رویکرد آلمان در حذف محتوا (Network Enforcement Act)، به سمت پاسخگویی پلتفرمها بر اساس دستورالعملهای جامعه خودشان و کدهای رفتاری صنعتی حرکت کند؛
· همکاری در تدوین استانداردها: نهادهای غیرحاکمیتی از طریق مشارکت در شوراهای مشورتی و گروههای کاری، در فرآیند تدوین استانداردها و بهبود قوانین نقش فعال دارند(15).
چالشها در حکمرانی قوانین
با وجود این چارچوب جامع، چالشهایی در اجرای این قوانین وجود داردکه عبارت است از:
· ناکافی بودن چارچوب نظارتی کنونی: برخی تحلیلگران معتقدند که چارچوب نظارتی کنونی برای اعمال حکمرانی دموکراتیک مؤثر بر عملکرد پلتفرمهای رسانههای دیجیتال ناکافی است (15)؛
· عدم شفافیت در مقررات محرمانگی: برخی از قوانین پیشنهادی، مانند CCSPA، فاقد نظارت کافی بر مقررات محرمانگی خود هستند؛
· تشتت در رویکرد نظارتی: رویکرد فعلی به سمت یک رویکرد پچورک (Patchwork) و مبتنی بر ثبت نام سوق داده میشود، در حالی که سایر حوزههای قضایی در حال حرکت به سمت رویکردهای فعالتر و بدون نیاز به ثبت نام رسمی هستند (16).
کانادا با ترکیبی از قوانین سختگیرانه و رویکردهای همکاریمحور، سعی در ایجاد تعادل بین نوآوری و حمایت از حقوق کاربران در فضای مجازی دارد. نهادهای حاکمیتی با وضع قوانین و نظارت بر اجرای آنها، و ساختارهای غیرحاکمیتی با رعایت این قوانین و مشارکت در فرآیندهای سیاستگذاری، به ایجاد یک زیستبوم دیجیتال امن و مسئولانه در کانادا کمک میکنند.
کتابشناسی
1) رفسنجانی نژاد، سیما(1401). نگاهی به طراحی نظام حکمرانی فضای مجازی: مطالعه الگوهای نظام حکمرانی فضای مجازی و بررسی مسائل پیش روی این حوزه، قابل بازیابی از https://iranthinktanks.com/a-look-at-the-design-of-the-virtual-space-governance-system/
2) موسوی، م. (۲۰۲۳). "بررسی انتقادی حاکمیت حقوقی ساختار فنی اینترنت بر فضای مجازی". فصلنامه پژوهش حقوق فضای مجازی، ۱۲(۳)، ۴۵-۶۷.
3) شورای عالی فضای مجازی(1403). کانادا چگونه بر فضای مجازی حکمرانی میکند؟، قابل بازیابی از https://majazi.ir/news/101572
4) خبرگزاری برنا (1403). کانادا، پیشرو در امنیت سایبری و قوانین آنلاین، قابل بازیابی از https://43659462.khabarban.com/
5) Canadian Forum for Digital Infrastructure Resilience. (2025). Canadian Forum for Digital Infrastructure Resilience (CFDIR). Innovation, Science and Economic Development Canada, Available for https://ised-isde.canada.ca/site/spectrum-management-telecommunications/en/learn-more/committees-and-stakeholders/committees-and-councils/canadian-forum-digital-infrastructure-resilience-cfdir
6) Scharf, S.A. (2025).Digital Regulation and Innovation in Sweden, Korea and Canada, Available for https://www.cigionline.org/static/documents/DPH-paper-Scharf_3_b4kPFHt.pdf
7) اکبری، تورج (1400). ساخت هویتی دیجیتال برای آینده کانادا. سایت برهان، قابل بازیابی از https://www.borhanid.com
8) Government of Canada. (2024). Personal Information Protection and Electronic Documents Act (PIPEDA). https://www.priv.gc.ca/en/privacy-topics/privacy-laws-in-canada/the-personal-information-protection-and-electronic-documents-act-pipeda/
9) Government of Canada. (2025). Digital Charter Implementation Act and Online Streaming Act. Government of Canada, Available for https://www.canada.ca/en/canadian-heritage/services/modernization-broadcasting-act.html
10) پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه، شفقنا(1404). توسعه شبکههای اجتماعی بومی؛ سیاست پلتفرمی کانادا، قابل بازیابی از https://media.shafaqna.com/news/566649 /
11) Canada. (2020). Guideline on Service and Digital. Retrieved from https://www.canada.ca/en/government/system/digital-government/guideline-service-digital.html
12) خبرگزاری مهر(1400)، نقشه راه استانداردسازی حکمرانی داده در کانادا، قابل بازیابی از https://www.mehrnews.com/news/5304709
13) Norton Rose Fulbright, N.R. (2024). Bill C-26: Advancing towards cybersecurity governance in Canada. Retrieved from https://www.nortonrosefulbright.com/en/knowledge/publications/d1bd9a5e/bill-c-26-advancing-towards-cybersecurity-governance-in-canada
14) Innovation, Science and Economic Development Canada. (n.d.). Canada's Digital Charter. Retrieved from https://ised-isde.canada.ca/site/innovation-better-canada/en/canadas-digital-charter-trust-digital-world
15) Cambridge Core. (n.d.). Rethinking Digital Politics in Canada: Challenges for Law and Policy. Retrieved from https://www.cambridge.org/core/journals/canadian-journal-of-political-science-revue-canadienne-de-science-politique/article/rethinking-digital-politics-in-canada-challenges-for-law-and-policy/A500A095E193DB03CA94558B3985F223
16) PMC. (2023, March 1). Comparing Canada's proposed Critical Cyber Systems Protection Act with cybersecurity legal requirements in the EU. Retrieved from https://pmc.ncbi.nlm.nih.ca/articles/PMC9975875/