جغرافیای طبیعی ژاپن
جغرافیا حاصل کنش و واکنش عناصر محیطی و طبیعی در مجاورت با مولفه‌های انسانی و اجتماعی است. جغرافیا را می‌توان مولود پیوند انسان و طبیعت و یا به عبارت صحیح‌تر جامعه و محیط دانست.
در توالی روند شکل‌گیری موجودیت‌های جغرافیایی، محدوده‌های اجتماعات کوچ‌رو وابسته به شکار، در نتیجه‌ی انقلاب کشاورزی یکجانشین شدند و دهکده‌های اولیه و سپس با افزایش جمعیت روستاها را عینیت بخشیدند. پس از این دوره و با افزایش تولید ناشی از تجربه کشاورزی و پیشرفت ابزار، تولید مازاد به وجود آمد و تلاش برای مبادله‌ی اضافی تولید با نیازهای دیگر، کانون‌های مکانی داد و ستد را خلق کرد که نقطه‌ی آغازین شهرهای امروزی بودند. با تراکم فعالیت و جمعیت در این مکان‌های کانونی و در نتیجه‌ی علاقه‌ی انسان به کاهش هزینه‌ها از طریق کاهش فاصله‌ها، شهرها یکی پس از دیگری به وجود آمدند و این بار شاهد نوعی جدید از مناسبات مکانی بین شهرها بودیم، تعاملی که ابتدا بسیار خشونت بار دنبال می شد. شهرها یکی پس از دیگری به دست نیروهای قدرتمندتر فتح می‌شدند و ادامه‌ی این روند، واحدهای جغرافیایی جدیدی را در قالب پادشاهی و امپراطوری عرضه داشت. با ظهور این واحدهای جدید، روابط جدیدی نیز شکل گرفت و باز خشونت و حمله و لشکرکشی، نوع غالب این روابط بود. کشمکش‌ها تا میانه‌ی هزاره‌ی دوم میلادی در نقاط مختلف جهان دو پیامد عمده داشت؛ نخست تبدیل واحدهای عظیم امپراطوری به خرده واحدهای خود گردان، نظیر آنچه در اروپا به واحدهای فئودالی شناخته می‌شد و دوم تضعیف بیش از پیش و فراهم آوردن زمینه‌ی فروپاشی امپراطوری‌های باقیمانده... .
این دو نتیجه، در قالب فرآیندی که بعدها به نظام وستفالی شهره گشت، زمینه را برای ظهور یک موجودیت جدید جغرافیایی به نام دولت ملی فراهم ساخت که معمولا از آن به کشور یاد می شود. فرآیندی که تا به امروز ادامه یافته است و در آینده نیز شاهد ظهور کشورهای جدید در نقشه‌ی جغرافیای سیاسی جهان خواهیم بود.
در این میان، ژاپن به عنوان یک نمونه‌ی تمام عیار از یک دولت ملی، با تاریخ پرفراز و نشیب و جغرافیای منحصر به فرد، انواع و گونه‌های متنوعی از موجودیت‌های جغرافیایی از دهکده‌های اولیه، روستا تا شهر و مگالاپولیس[1] (ابرمنطقه) و کشور را تجربه کرده و این تجربه‌ی زیست تاریخی-جغرافیایی، ویژگی‌ها و اختصاصات فراوانی برای این سرزمین و ساکنانش به ارمغان آورده است.
در این فصل، با تکیه بر بنیان فلسفی جغرافیا که در بالا بیان شد، ضمن بررسی اختصاصات ژاپن در عناوینی چون جغرافیای طبیعی، جغرافیای انسانی، جغرافیای فرهنگی و جغرافیای سیاسی، تحلیلی از روندها و رویه‌های اجتماعی و فرهنگی این کشور با محوریت عناصر، مولفه‌ها و موجودیت‌های جغرافیایی ارائه میشود.
1-جغرافیای طبیعی ژاپن
چنان که اشاره شد، تفکیک طبیعت و محیط از انسان و اجتماع در جغرافیا، نقض غرض است و موضوعیت جغرافیایی یک مطالعه را از بین می‌برد. چه بسا مطالعه‌ی صرف محیط طبیعی در قالب دانش‌های گران سنگی چون زمین‌شناسی، هواشناسی، ژئوفیزیک، زیست‌شناسی، منابع طبیعی و ...، بسیار دقیق و عمیق دنبال میشود. اما در ساحت آنچه جغرافیای طبیعی نامیده میشود، کنش‌ها و واکنش‌های محیط طبیعی در تناظر با عامل انسانی و اجتماعی مورد نظر بررسی میشود و این امر ضرورتی اجتناب ناپذیر در مطالعات اجتماعی و فرهنگی است.
در کنار تمام آنچه در بالا ذکر شد، اگر خصلت بارز فردی و اجتماعی "کار" مردمان سرزمین مورد مطالعه در این کتاب، یعنی ژاپن که شهره‌ی خاص و عام است و در این کشور به ارزشی فرهنگی بدل شده را در کنار فقر سرزمین مذکور در حوزه‌ی منابع طبیعی نظیر نفت، گاز و... قرار دهیم و در مقابل جوامع و ممالکی که برخوردار از مواهب طبیعی مذکور هستند را از حیث میزان بهره وری، ساعات کار مفید، ارزش بودن کار و... بررسی کنیم، به یک نتیجه‌ی معقول و منطقی خواهیم رسید و آن این است که اختصاصات محیط طبیعی تا اندازه‌ی زیادی بر نوع و گونه‌ی کنش‌های فرهنگی و اجتماعی اثر گذار خواهد بود.
لذا در این نوشتار، به بررسی اختصاصات و ویژگی‌های محیط طبیعی ژاپن می‌پردازیم و ضمن بررسی اهم موارد در قالب: موقعیت نسبی و ریاضی، وسعت، مرزها، جزایر، ارتفاعات و ناهمواری‌ها، منابع آبي رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، دریاها و خلیج‌ها، پوشش گیاهی، زندگی جانوری، وضعیت خاک، آب و هوا، بارش و دما، ویژگی‌های منحصر بفرد، جاذبه‌ها و شگفتي‌های طبیعی، پارک‌ها و مناطق حفاظت شده، چشمه‌ها، بلایا و مخاطرات طبیعی، سعی میشود زمینه‌ی لازم برای نیل به شناختی عمیق از روابط و مناسبات فرهنگی و اجتماعی ناشی از این ویژگی‌های محیط طبیعی فراهم آید.
1-1 موقعیت ژاپن؛ نسبی و ریاضی
موقعیت ریاضی هر کشور توصیفی دقیق از محل قرارگیری آن در کره زمین ست. از این رو ژاپن به عنوان یک مجمع‌الجزایر استراتوولکانیک[2] در امتداد ساحل اقیانوس آرام گسترش و بین عرض‌های جغرافیایی 24 و 46 درجه شمالی و بین مدارات 123 درجه تا 146 درجه شرقی امتداد یافته است. ژاپن بخشی از هر دو نیمکره شمالی و شرقی است.
اقیانوس آرام در شرق، دریای ژاپن در غرب، دریای چين شرقي در جنوب، دریای اختسك[3] در شمال و دریای داخلی سه‌تو[4] بین جزایر شیکوکو[5]، كيوشو[6] و هونشو[7]، ژاپن را محصور در آب کرده است. مجمع‌الجزایر یا زنجیره‌ای از جزایر ژاپن که شامل چهار جزیره اصلی یعنی هونشو، هوکایدو[8]، کیوشو و شیکوکو و هزاران جزیره کوچکتر (به یک حساب، 3413 جزیره) است، روی محور تقریبی شمال-جنوب تا 3000 مایل (4800 کیلومتر) درازا یافته است (گریتزنر، فیلیپز و دساولنیرز، 2004: 13).
اما در ساحت موقعیت نسبی که وضعیت یک واحد جغرافیای سیاسی همچون یک کشور را در تناظر با سایر کشورها، مناطق مهم و... توصیف می‌کند، ژاپن از شرایط کاملا منحصر بفردی برخوردار است. این اذعان وجود دارد که ژاپن بخشی از قاره آسیا است. ژاپن در جنوب شرق فدراسیون روسیه واقع شده و دو كشور توسط دریای اختسك از هم جدا شده‌اند، شبه جزیره‌ی کره، توسط دریای ژاپن از این کشور تفکیک شده است و چین و تایوان، توسط دریای چين شرقي در مجاورت ژاپن قرار گرفته‌اند. نزدیکترین کشور همسایه به ژاپن، فدراسیون روسیه است. ژاپن با کشورهای چین،کره جنوبی، کره شمالی و روسیه از طریق اقیانوس آرام و دریاهای داخلی همسایه است(الینگتون، 2009: 20).
1-2 آب و هوا
به طور کلی، آب و هوای ژاپن متأثر از عرض جغرافیایی کشور، نزديكي به اقیانوس و درياهاي اطراف و ارتفاعات داخلي آن است(گريتزنر، فيليپس و دسائولينيرز، 2003: 19). هيچ جايي از ژاپن بيشتر از 160 كيلومتر با دريا فاصله ندارد كه همين نزديكي با دريا و اقيانوس نقش بسيار مهمي در تعديل دماي اين مجمع‌الجزاير دارد(همان: 19). تأثيرپذيري از بادهاي موسمي سبب شده است تا اين كشور چهار فصل مجزاي بهار، تابستان، پاييز و زمستان داشته باشد، هر چند كه در مقايسه با خاك اصلي قاره آسيا زمستان آن چندان سرد نيست و معتدل است (نيهون، 2018). در فصل زمستان، غلبه جریانات پرفشار سیبری و وزيدن بادهاي فصلي شمال غرب باعث ايجاد رطوبت زيادي در مسير وزش بر روي جريانات گرم درياي ژاپن مي‌شود كه در نهايت باعث باريدن برف بسيار زياد در 52% مناطق كشور و روزهاي خشك بسيار در سواحل مجاور اقيانوس مي‌شود. در فصل تابستان تأثير جريان پرفشار اقيانوس آرام قوي‌تر است، روزهاي گرم و داراي رطوبت بالا ادامه پيدا مي‌كند، و تایفون‌های[9] مکرر و مخرب بيشتر به وقوع مي‌پيوندد (همان).
از جمله ویژگی‌های طبیعی فیزیکی که بیشترین تاثیر را بر آب و هوا دارد، ستون فقرات کوهستانی جزایر ژاپن است. اين ارتفاعات سبب مي‌شود تا افراد بتوانند از گرماي سواحل لذت ببرند وقتي كه ارتفاعات همچنان پوشيده از برف است(گريتزنر، فيليپس و دسائولينيرز، 2003: 19).
مجمع‌الجزایر ژاپن روی محور تقریبی شمال-جنوب تا 4800 کیلومتر امتداد یافته و به دلیل گستردگی طولی فراوان جزایر آن، از تنوع آب و هوایی زیادی نیز برخوردار است. از هوکایدوی بسیار سرد در شمال تا جزایر کوچک نیمه گرمسیری جنوب، در هر جا آب و هوا با دیگر جاها تفاوت دارد(الينگتون، 2009: 6).
در ژاپن تقویم میلادی مرسوم است. بهار یا هارو[10] در ماه مارس آغاز میشود. در این زمان درختان شکوفه می‌دهند و روزها گرم‌تر می‌شوند. در ابتدا شکوفه‌های درختان آلوی ژاپنی به رنگ‌های مختلف پدیدار میشود و سپس درختان هلو به شکوفه می‌نشینند. تقریباً در اواخر ماه مارس یا اوایل ماه آوریل همه مشتاقانه به انتظار پیش‌گویی هواشناسان تلویزیون درباره روز شکوفایی درختان گیلاس در هر شهر می‌نشینند. سپس جشن‌های تماشای گل زیر درختان گیلاس برپا میشود. عمر شکوفه‌های صورتی رنگ و ظریف گیلاس فقط یک یا دو هفته است و پس از آن گل‌های دیگر بهاری نظیر گـــلیسین پدیدار می‌شوند (معين‌زاده، 1382: 29).
پس از بهار، تابستان یا ناتسو[11] فرا می‌رسد که از ماه مه تا اوایل سپتامبر به طول می‌انجامد. اوایل تابستان یا شوکا[12] دوران کوتاهی با روزهای گرم و آفتابی است. سپس فصل بارندگی یا تسویو[13] فرا می‌رسد که در آن تقریباً هر روز ممکن است باران ببارد. در طول تابستان به استثناء هوکایدو که کاملاً معتدل است، در سراسر ژاپن هوا گرم و شرجی است. در اواسط تابستان یا ماناتسو[14] در ماه اوت که هوا گرم اما صاف است، بسیاری از مردم به چادرزدن در دامان طبیعت، پیاده روی و گردش و شنا می‌پردازند(همان: 29).
پاییز یا آکی[15] از سپتامبر تا نوامبر به طول می‌انجامد. در این فصل هوا خشک‌تر و سردتر میشود، گاه باران و حتی بادها و توفا‌ن‌های شدید وزیدن می‌گیرد و به دنبال آن برگ‌ها تغییر رنگ می‌دهند. در پاییز طی جشن‌های متعدد محلی، برنج و سایر محصولات برداشت میشود. در زمستان یا فویو[16] که از اواخر نوامبر تا فوریه طول می‌کشد، بادهای سرد سیبریایی و مغولی از سمت سیبری و مغولستان به ژاپن می‌رسند. گرچه دمای هوا در جنوب معتدل است، دمای هوای توکیو در اکثر روزها تنها کمی از صفر درجـــه بالاتر می‌رود. در مناطق شمالی جزیره هونشو که توهوکو[17] و هوکوریکو[18] نامیده می‌شوند، برف سنگینی می‌بارد و هوای هوکایدو بسیار سرد میشود. هوای سرد مناطق شمالی مانع از آن نمی‌شود که مردم اقصی نقاط جهان به منظور تماشای مجسمه‌های عظیم برفی و یخی به شهر ساپورو[19] مرکز هوکایدو سفر نکنند (همان:30).
1-3 بارش و دما
بارش به صورت باران و برف در سراسر جزایر ژاپن فراوان است. حداکثر بارش در زمان گذر از بهار به تابستان يعني اواخر بهار و اوایل تابستان اتفاق می‌افتد و حداقل در زمستان. این در حالی است که چنان که قبلا نیز اشاره شد، ساحل دریای ژاپن، بالاترین بارش برف را در بر می‌گیرد. فصل بارانی تابستان از ماه ژوئن و ژوئیه اتفاق می‌افتد، به عنوان بای‌يو[20] (باران آلو) يا تسويو شناخته شده، چرا که فصل به ثمر نشستن درختان آلو هست، هرچند كه ميزان بارش در اين فصل باراني براي مناطق مختلف ژاپن متفاوت است و اصولا هوكايدو داراي چنين فصل بارشي نيست (نيهون‌كيكو، 2018). بيشترين ميزان بارندگي مربوط به جزاير جنوبي كه آب و هواي گرمسيري دارند و كمترين ميزان بارندگي مربوط به جزاير شمالي و قسمت‌هايي از هوكايدو است كه آب و هوايي سرد و قطبي دارند. ميانگين بارندگي سالانه ژاپن، 1690 ميليمتر است (MLIT-b، 2018: 57).
به تناسب شکل طویل سرزمین ژاپن و امتداد آن در عرض‌های جغرافیایی متفاوت و همچنین ناهمواری‌ها و وضعیت توپوگرافی و علاوه بر آنها، بادها و جریانات مجاور، وضعیت دمایی ژاپن بسیار متغیر و در مناطق مختلف و زمان‌های مشخص، متفاوت است. به عنوان مثال درجه حرارت در جنوب نسبت به شمال بسیار بیشتر است و فصل‌های بهار و پاییز در شمال نیز کوتاهتر است. در فاصله سال‌هاي 1981 تا 2010، ميانگين دما در شهر ساپورو در جزيره هوكايدو 8.9، در سِنداي[21] واقع در شمال شرق جزيره هونشو 12.4، در توكيو 16.3، در اوساكا 16.9، در فوكوئوكا[22] واقع در جزيره كيوشو 17 و در ناهاشي[23] بزرگترين شهر اوكيناوا 23.1 درجه سانتيگراد بوده است (همان).
وضعیت میانگین دمای سالانه‌ی ژاپن به شکل معناداری با عرض جغرافیایی مناطق مختلف این کشور ارتباط دارد. به این معنا که هر چه از عرض‌های بالاتر به سمت پایین (شمال به جنوب) حرکت کنیم، دمای هوا افزایش یافته و بالعکس. وضعیت دمای ژاپن در مناطق مختلف بسیار متفاوت است و از میانگین سالانه زیر 6 درجه‌ی سانتیگراد در شمال تا بیش از 21 درجه سانتیگراد در جنوب متغیر است.
1-4 وسعت
هر چند کشور ژاپن از تعداد زیادی جزیره تشکیل شده است، اما بزرگترین جزایر آن هونشو، هوکایدو،كيوشو و شیکوکو در مجموع 98 درصد از خشکی‌های آن را تشکیل می‌دهند(معين‌زاده، 1382: 16). ژاپن از شمال به جنوب امتداد می یابد، به طوری که 3000 مایل (4800 کیلومتر) طول دارد و شامل مجموعه‌ای از جزایر است. سطح کل زمین کشور 145000 مایل مربع (378000كيلومتر مربع) است، که میشود بیست بار آن را در مساحت خاک اصلی ایالات متحده آمریکا گنجاند(مه‌یِر، 2009: 2). در مقایسه با سرزمین اصلی قاره آسیا یا با ایالات متحده، ژاپن کشوری بسیار کوچک است، اما در مقایسه با برخی از کشورهای اروپای غربی، وسعت قابل توجهی دارد. برای مثال ژاپن بزرگتر از ایتالیا یا بریتانیا است(همان: 2). با تمامی این اوصاف ویژگی انحصاری سرزمین ژاپن این است که به صورت خط منحنی باریکی به طول بیش از 3000 مایل (4800 کیلومتر) گسترده شده، امری که این کشور را در دسته‌بندی‌های شکلی به عنوان یک نمونه‌ی تام از اشکال طویل معرفی می‌کند.
مقایسه وسعت ژاپن با بعضی کشورها: ایران 1648000 کیلومتر مربع(حدودا 4 برابر)، استرالیا 7741000 کیلومتر مربع(حدودا 20 برابر)، ایالات متحده امریکا 9629000 کیلومتر مربع(حدودا 25 برابر)، ماداگاسکار 587000 کیلومتر مربع(1 و نیم برابر) (آسايي، 2005: 17-208).
1-5 مرزها
ژاپن شامل مجموعه‌ای از جزایر واقع در شرق آسیا است. این کشور با دریای ژاپن در غرب، اقیانوس آرام در شرق، دریای چین شرقی در جنوب دارای مرز بین المللی است. آب‌های محصور بین کشورهای همسایه و ژاپن و برخی از جزایر واقع در این آب‌ها، در برخی از این مناطق، اختلاف نظرهایی به وجود آورده است. ژاپن سه منازعه قلمروي با كشورهاي همجوار خود دارد. اولين آن با روسيه که مسأله اعاده چهار جزيره شمالي کونا‌شیری[24]، اِتورُفو[25]، جزایر هابومای[26] و شیکوتان[27] (جزایر شمال شرقی هوکایدو) است. دومين آن با كره جنوبي بر سر جزيره تاكه‌شيما (دوكوتو)[28] و سومين آن هم با چين و پيرامون مسأله جزاير سِنكاكو[29] است (آراساكي و ديگران، 2013). در مورد جزاير شمالي، پس از آن که شوروی سابق سال 1945 آنها را تصرف کرد و در ادامه، روسیه همچنان به حاکمیت بر آنها ادامه می‌دهد، این مسئله با حساسیت بیشتری همراه شده است. ژاپن با استناد به قرارداد صلح سان فرانسیسکو در1952 ، این مناطق را به عنوان قلمرو اصلی ژاپن می‌داند و این مسئله به یک منازعه دائمی در روابط روسیه و ژاپن تبدیل شده است (آسايي، 2005: 55).
از آنجایی که ژاپن مجمع‌الجزایر است، بنابراین فاقد مرزهای خشکی مشترک با همسایگان خود بوده و مرز آبی مشترک نیز ندارد. این کشور محدوده سرزمینی خود را سال 1977 در نقطه 12 مایل دریایی از ساحل بنا نهاد، بنابراین روسیه، چین و جمهوری کره نزدیکترین کشورها به ژاپن هستند (معین‌زاده، 1382: 182). این امر به خودی خود، یک عامل مهم در مصونیت نژادی و فرهنگی ژاپن به ویژه در عصر ماقبل از انقلاب ارتباطات و صنعتی شدن به حساب می‌آمده است. چنان که تا اندازه زیادی این سرزمین را از چنگ اندازی اقوام مهاجم نظیر مغول‌ها و ... محفوظ داشته است (وولی، 2005: 1).
پهنه‌های آبی که ژاپن را از کشورهای آسیایی جدا می‌کنند شامل دریای ژاپن، دریای چین شرقی و دریای اختسک است. آب‌های شرقی ژاپن بخشی از اقیانوس آرام شمالی است. طبق آخرین برآوردها، ژاپن داراي 34850 كيلومتر خط ساحلی است كه از اين لحاظ در جهان در رتبه پنجم قرار مي‌گيرد (MILT-a، 2018: 1).
1-6 جزایر
چنان که اشاره شد، ژاپن کشوری مجمع‌الجزایری است كه بر اساس پژوهش جامع انجام شده توسط سازمان امنيت دريايی در سال 1987، حدود 6852 جزیره دارد كه اين عدد هنوز هم در تمامي منابع مورد استناد قرار مي‌گيرد (نيهون‌ريتوسنتا، 2018). در پژوهش سازمان امنيت دريايي ملاك جزاير داراي محيطي بيش از 100 متر بود. از تعداد 6852 جزيره ژاپن تنها 416 جزيره آن داري سكنه است كه اين آمار مربوط به سال 2015 است (همان). با وجود این اکثر مردم ژاپن در چهار جزیره هوکایدو، هونشو، شیکوکو و کیوشو زندگي مي‌كنند. در میان جزایر مذکور، هونشو، بزرگترین و پرجمعیت‌ترین جزيره با مساحت 230966 کیلومتر مربع است (معين‌زاده، 1382: 16). این در حالی است که یکی از کوچکترین جزایر ژاپن، آئوگاشیما[30]، سال 2011 فقط 165 نفر جمعیت داشته است (نيهون‌ريتوسنتا، 2018). سیستم راه‌آهن مدرن، جزایر اصلی را به هم متصل و با سرعت بالا بین مناطق عمده شهری ارتباط برقرار می‌کند. یک اکوسیستم متنوع به عنوان دریا، ژاپن را محاصره می‌کند.
1-7 ارتفاعات و ناهمواری ها
شکل کنونی جزایر ژاپن در اثر برخورد تدریجی قسمت‌های مختلف متحرک قشر زمین، فعالیت‌های آتشفشانی و در نتیجه تغییرات حاصل از خطوط ساحلی اقیانوس بوجود آمده است. این رویداد جغرافیایی قابل توجه را می‌توان در شکل سرزمین ژاپن ملاحظه کرد. بخش بزرگی از ژاپن را کوه‌های مرتفع و دره‌های باریک بین آنها تشکیل می‌دهد. در واقع حدود 75% اين مجمع‌الجزاير كوهستاني است و تنها 20% از اين سرزمين مناسب توسعه است(الينگتون، 2009: 2). اغلب مردم، مناطق مســـــطح یا تپه‌ای را برای زندگی انتخاب می‌کنند، زیرا کشاورزی و دامداری و حمل و نقل کالاها در آنها بسیار آسان‌تر است. کوه‌های ژاپن یکی از زیباترین مظاهر طبیعی آن به شمار می‌روند. آلپ ژاپن[31] در جزیره هونشو شهرت بــــــسیار دارد، اما معروف‌ترین کوه ژاپن، کوه فوجــــی[32]، فوجی‌یاما یا فوجي‌سان است که با ارتـــفاع 3776 متر بلندترین کوه ژاپن بشمار مي‌رود. کوه فوجی در مرکز توجه هنر و فرهنگ ژاپن قرار دارد، از باسمه‌های چوبی تا نقاشی و عکس های مدرن. این کوه با شکل تقریبا کامل مخروطی، به مدت طولانی مورد احترام قرار گرفته است. ژاپن دارای یک زمین کوهستانی است و دارای چندین قله بیش از 3000 متر از جمله کوه کیتا ، کوه هوتاکاداکه ، کوه یاری‌گاتاکه ، کوه اونتاکه ، کوه آینو و...و 532 كوه با ارتفاع بيش از 2000 متر است (معين‌زاده، 1382: 19).
ژاپن در منطقه‌اي موسوم به حلقه آتش اقيانوس آرام قرار دارد، جايي كه 80 درصد آتشفشان‌ها و زلزله‌هاي جهان در آن رخ مي‌دهد (گريتزنر، فيليپس و دسائولينرز، 2004: 22) اين كشور 100 آتشفشان فعال يعني یک دهم کل آتشفشان‌های جهان را دارد (همان:22).
جزایر ژاپن با ناهمواری‌هایی شناخته می‌شوند که عمدتا با جنگل‌های انبوه پوشانده شده‌اند و رودخانه‌های کوتاه سریع از آن عبور می‌کنند. بدین روی مقدار مساحت بسیار کمی از مساحت ژاپن مناسب کشاورزی است. چنان که پيشتر اشاره شد، تنها حدود 20 درصد این سرزمین، مناسب زندگی اجتماعی و اقتصادی است، تنها در نوارهای ساحلی است که ارتفاع کم و دشت‌های حاصلخیز، زمینه را برای فعالیت اجتماعی و اقتصادی ساکنان این کشور فراهم آورده و همین امر، مسبب تمرکز و تراکم جمعیت در نواحی مشخصی از سرزمین شده است.
1-8 منابع آبی، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و دریاها
تقاضای روزافزون برای آب شیرین برای استفاده در کشت و زرع برنج، صنعت و برای مصرف داخلی در ژاپن یک مشکل و معضل جدی است. مشکلات عرضه در فقدان مخازن آب طبیعی، روان آب‌های سریع رودخانه‌ها و مشکلات مهندسی ساخت سد‌های بزرگ در کوه‌های ناهموار نیز بر سختی کار افزوده است. رودخانه‌های ژاپن عموما کوتاه، کم عمق و سریع هستند و توسط حوضه‌های آبریز کوچک تامین می‌شوند (MLIT-b، 2018: 62). ميانگين باران سالانه در ژاپن 1690 ميليمتر است كه دو برابر ميانگين بارش سالانه جهان مي‌شود، اما با احتساب جمعيت و مساحت اين كشور، سرانه بارش سالانه هر نفر 5000 ميليمتر مكعب بر فرد است كه اين تنها يك سوم ميانگين جهاني آن است (همان: 57).
مهمترین رودخانه‌های ژاپن عبارت از، رودخانه‌های تشِی‌ئو[33] و ایشیکاری[34] در هوکایدو، رودخانه‌های کیتاکامی[35]، شینانو[36] و کیسو[37] در هونشو و رودخانه چیکوگو[38] در کیوشو هستند.. تمام این موارد در کنار ویژگی غالب رودخانه‌های ژاپن در خصوص عدم تامین پیش نیازهای کشتیرانی (اعم از عمق، وسعت و سرعت جریان آب)، ویژگی‌های اصلی رودهای ژاپن را تشکیل می‌دهد (معين‌زاده، 1382: 2-31).
دریاچه‌ها نیز از دیگر منابع تامین آب و همچنین از مظاهر طبیعی بی‌بدیل ژاپن هستند. دریاچه بیوا[39]، به عنوان بزرگترین دریاچه این کشور، 669 کیلومتر مربع وسعت و در بخش مرکزی جزیره‌ی هونشو قرار دارد. این در حالی است که همه دریاچه‌های بزرگ دیگر در شمال شرق ژاپن واقع شده‌اند (همان: 32). اکثر دریاچه‌های ساحلی، مانند دریاچه هامانا[40] در هونشو، غرق‌دره‌های سابق (اشکال ژئومورفولوژیکی که در نتیجه‌ی بالا آمدن سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها به زیر آب رفته‌اند) هستند.
اکثر دریاچه های درونی مانند بیوا، سووا[41] و ایناواشیرو[42] در جزیره‌ی هونشو، نتیجه‌ی فعالیت‌های تکتونیکی از منشا گسل‌های جدید زمین‌شناسی هستند. در مقابل بعضی دریاچه‌ها منشا آتشفشانی دارند که برای مثال می‌توان به دریاچه کوچّارو[43] در هوکایدو و یا تووادا[44] و آشی[45] در هونشو اشاره کرد.
1-9 پوشش گیاهی
غالب مناطق کوهستانی ژاپن پوشیده از جنگل‌های انبوه بوده و تنها در دشت‌ها و جلگه‌هاست که با توجه به فعالیت‌های بشری اعم از کشاورزی، سکونت و صنعت، پوشش گیاهی تنک و غیرجنگلی است. در ژاپن، جنگل‌های مانگرو، جنگل‌های نیمه گرمسیری، چمن جنگل، جنگل‌های شمالی، گیاهان آلپ و گیاهان جنگلی وجود دارند. 70 درصد سرزمين ژاپن پوشيده از جنگل است كه از اين مقدار 60 درصد آن جنگل طبيعي و 40 درصد مابقي جنگل‌هاي مصنوعي است كه به منظور بهره‌برداري از الوار توسط انسان كشت مي‌شود (همان:1-40).
ژاپن كشوري با تنوع بسيار زياد پوشش گياهي است كه در آن گياهان مناطق گرمسيري تا گياهان مناطق سرد قطبي، خزه و گلسنگ توندرا و گياهان آلپي وجود دارد(نيهون، 2018). جنگل‌های شمالی ژاپن را می‌توان در هوکایدو پیدا و مشاهده کرد و این در حالی است که گیاهان آلپی در قسمت‌های شمالی‌تر شیکوکو و هونشو رشد می‌کنند. گل داوودي و شكوفه‌هاي گيلاس به عنوان گل ملي مورد توجه هستند (همان). ژاپن دارای طیف گسترده‌ای از شکوفه‌های گیلاس می‌باشد، اما گونه‌های یخینی سومه‌ئی[46] بيشترين و محبوب‌ترین آنها است که شامل گلبرگ های سفید با رگه‌های صورتی است.
1-10 زندگی جانوری
در ژاپن حدود صد گونه حيواني زيست مي‌كنند كه در اين ميان 30% آن بوم زاد هستند به اين معني كه بومي و مختص به اين كشور هستند (نیهون، 2018). برخی از گونه‌های دارکوب، قرقاول، سنجاقک، خرچنگ، کوسه ماهی، حلزون، سمندر و پستانداران دریایی ژاپن در هیچ جای دیگری یافت نمی‌شوند. حیواناتی مثل خرس قهوه‌اي، خرس سياه آسيايي، سِرُو ژاپني، سمور دريايي ژاپني، گرگ ژاپني كه در اوايل قرن بيستم بطور كامل نسل آن منقرض شد، سمور رودخانه‌اي ژاپن كه نسل آن هم اين اواخر منقرض شده است، شير دريايي ژاپني، چشم سفيد بونين (مِگورو[47])، اكراس كاكلي، گوزن، گراز، سنجاب‌های پرنده، انواع خفاش، میمون و نوعی راکون به نام سگ‌راکون(تانوكي[48]) از جمله وحوش ژاپن هستند(همان).
میمون وحشی (ماکاك ژاپنی)[49] در بسیاری از مناطق دماغه‌ی شمالی هونشو یافت میشود. این منطقه شمالی‌ترین نقطه‌ی زندگی میمون‌ها در جهان است. از آنجا كه در زيستگاه اين ميمون‌ها در ماه‌هايي از سال برف مي‌بارد به آنها ميمون برفي هم مي‌گويند. جالب‌ترين نكته در مورد اين ميمون‌ها كه بيش از هرچيزي سبب شناخته شده آنها در جهان شده، استفاده آنها از چشمه‌هاي آبگرم براي محافظت از سرما است.
1-11 وضعیت خاک
با توجه به ویژگی‌های جزیره‌ای، آتشفشانی و همچنین کوهستانی بودن سرزمین ژاپن، برآورد وضعیت خاک این کشور چندان دشوار نخواهد بود. البته برخی از تغییرات محلی وجود دارد. تنها بخش‌های محدودی از سرزمین و خاک آن به عنوان لایه‌ی حاصلخیز، اجازه‌ی کشاورزی را به ساکنان آن داده كه حدود 6% براي كشاورزي و 7% براي شاليزار است. اين مسأله باعث شده است تا خودكفايي غذايي ژاپن در سال 2003، 40% باشد در حاليكه اين درصد براي ديگر كشورهاي توسعه يافته مانند آلمان 84%، فرانسه 122%، آمريكا 128% و استراليا 237% است. همچنين اين كشور حدود 53% از مايحتاج غذايي خود را وارد مي‌كند.
1-12 سایت‌ها و مناطق طبیعی ثبت شده
در میان مناطق طبیعی ژاپن، آنچه در قالب کنوانسیون میراث جهانی یونسکو و سازمان ملل متحد به عنوان میراث طبیعی جهانی ثبت شده است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
طبيعت جزایر اوگاساوارا[50]:. بیش از 30 جزیره در سه خوشه که مساحت آن ها برابر با 73939 هکتار است. این جزایر دارای مناظر متنوع و دارای تعداد زیادی از جانوران هستند، از جمله بونین فلایینگ فاکس[51] یا خفاش بزرگ اوگاساوارا (یک خفاش در خطر انقراض) و گونه‌هاي پرنده ديگر در خطر انقراض. چهارصد و چهل و یک تاکسون گیاهی بومی در جزیره‌های مذکور ثبت شده است که آب‌های آنها از گونه‌های مختلف ماهی، بوته‌ها و مرجان‌ها میزبانی می‌کند. اکوسیستم‌های جزایر اوگاساوارا، طیف وسیعی از فرآیندهای تکاملی را که از طریق جمع آوری گونه‌های گیاهی از جنوب شرقی و شمال غربی آسیا نشان داده شده‌اند، در کنار بسیاری از گونه‌های در حال انقراض گرد هم آورده است.
جنگل شیراکامی سانچی[52]: در کوه‌های شمال هونشو واقع شده است. این سایت بی نظیر شامل آخرین بقایای دست نخورده از جنگل‌های سرد و درختان راش است که به شکل یکپارچه تپه‌ها و کوه‌های شمال ژاپن را تحت پوشش قرار داده است. خرس سیاه، سِرُو و 87 گونه پرنده در این جنگل یافت می‌شوند.
شبه جزیره‌ی شیره‌توکو[53]: در شمال شرقی هوکایدو، جزیره شمالی ژاپن، شامل بخش‌هایی از سطح زمین از قسمت مرکزی شبه جزیره تا دماغه و منطقه دریایی اطراف آن است. این منطقه یک نمونه برجسته از تعامل اکوسیستم‌های دریایی و زمینی و همچنین بهره‌وری اکوسیستم فوق العاده‌ای است که عمدتا تحت تأثیر تشکیل یخ‌های فصلی دریا در پایین‌ترین عرض جغرافیایی در نیمکره شمالی قرار می‌گیرد. این امر اهمیت ویژه‌ای برای تعدادی از گونه‌های دریایی و زمینی که بعضی از آنها در معرض خطر انقراض هستند، از جمله جغدها، ماهی سیاه و سفید و گیاه بنفشه شیره‌توکو دارد.
جزيره یاکوشیما[54]: در حاشیه خلیج شرقی ژاپن است که گونه‌ها و زیر گونه‌هاي گیاهی بسيار زيادي، از جمله نمونه‌های باستانی سدر ژاپني موسوم به ياكوسوگي[55]، از اهمیت و غنای ویژه‌ای برخوردار است. این جزيره همچنین حاوی بقایای یک جنگل باستانی گرم و معتدل است که منحصر به فرد است (ياماكاوا، 2010: 7).
1-13 بلایا و مخاطرات طبیعی
كمتر جايي در جهان است كه بتواند به لحاظ بلاياي طبيعي با ژاپن رقابت كند، كشوري كه مهيب‌ترين بلاياي طبيعي شامل زلزله، فوران آتشفشاني، سونامي و ... را تجربه كرده است (گريتزنر، فيليپس و دسائولنيرز، 2003: 22). اين بلاياي طبيعي بدان اندازه زياد است كه محققي كه درباره بلاياي طبيعي در ژاپن مطالعه مي‌كرد، عنوان اثر خود را «كشور زلزله» برگزيد (الينگتون، 2009: 13). بطور ميانگين اين كشور سالانه 1500 زلزله يعني هر روز 4 زلزله را تجربه مي‌كند. در طول قرن بيستم اين كشور شاهد 13 زلزله 7 ريشتر يا بالاتر از آن بوده است (گريتزنر، فيليپس و دسائولنيرز، 2003: 23).
چنانكه پيشتر اشاره شد، ژاپن به عنوان یک مجمع‌الجزایر استراتوولکانیک در نظر گرفته شده است. این منطقه از لحاظ جغرافیایی درون حلقه آتش اقیانوس آرام واقع شده، منطقه‌ای که به علت فعالیت تکتونیکی (زمین ساختی) بالا و فعالیت‌های آتشفشانی ناشی ازآن و همچنین زمین لرزه شناخته شده است. حدود 80 درصد زمین لرزه‌های دنیا در حلقه آتشفشانی اقیانوس آرام رخ می‌دهد. از این رو ژاپن دارای بالاترین خطر بلایای طبیعی در تمام کشورهای توسعه یافته است. این منطقه جایی است که بیشتر زمین لرزه‌ها و فوران‌های آتشفشانی رخ می‌دهد. سال 1923، زلزله بزرگ کانتو[56] و آتش‌سوزی بعد از آن، بیش از 140000 نفر را در منطقه توکیو كشت، زلزله‌اي كه به لحاظ تلفات انساني هنوز هم بدترين زلزله تاريخ ژاپن است. انرژي آزاده شده در اثر زلزله بزرگ كانتو برابر با انرژي حاصل از انفجار 400 بمب اتمي از نوعي است كه در هيروشيما انداخته شد (الينگتون، 2009: 14). اين زلزله به لحاظ وسعت خرابي نيز، تا زمان وقوع زلزله و سونامي يازده مارس 2011 بدترين بليه طبيعي در ژاپن به شمار مي‌رفت. زلزله بزرگ دیگری، ژانویه 1995 با قدرت 7.2 ریشتر کوبه در کانسای را لرزاند که بیش از 5000 کشته و 37000 زخمی برجای گذاشت، 200 هزار بنا را ویران و 300 هزار نفر را بی‌خانمان کرد (گريتزنر، فيليپس و دسائولنيرز، 2003: 24). 11 مارس 2011، قوی‌ترین زلزله ثبت شده تاریخ ژاپن، منطقه توهوکو را لرزاند که باعث ایجاد امواج تسونامی حتی تا ارتفاع 40 متر شد، که این امواج بیست استان ژاپن را در گرفت، نزدیک به 18 هزار کشته و مفقود برجای گذاشت و باعث انفجار در یکی از نیروگاه‌های اتمی شد، تا نخستین زلزله بعد از جنگ جهانی دوم با بیش از ده هزار کشته و سومین حادثه پرخسارت بعد از میجی شناخته شود (هیگاشی‌نیهون دای‌شین‌سای، 2018).
آتشفشان و رانش زمین، دیگر بلایای طبیعی ژاپن‌اند که معمولا هرساله خساراتی ببار می‌آورند. برای مثال فعالیت مجدد آتشفشان ئونزِن[57] در سال 1993، سی و چهار دانشمند و خبرنگار را به کام مرگ فرستاد و رانش زمین در تابستان همین سال هم، 2000 بنا را ویران کرد (الینگتون، 2009: 17).
ژاپن دو کمربند آتشفشانی با حدود 50 آتشفشان فعال دارد که بیشتر مناطق ژاپن به استثنای جزیره شیکوکو، منطقه کانسای وکانتو را در برگرفته‌اند، هرچند که کوه فوجی در کانتو خود یک آتشفشان است که آخرین بار قرن هیجدهم فوران کرد (الینگتون، 2009: 16). اکثر این آتشفشان‌ها بخشی از حلقه آتش اقیانوس آرام‌اند. ژاپن بین صفحات تکتونیکی (زمین ساختی) آمریکای شمالی، فیلیپین، اوراسیا و اقیانوس آرام واقع شده است.
در کنار تمام مخاطرات طبیعی که ژاپن را تهدید می‌کند، وضعیت صنعت هسته‌ای این کشور نیز که پس از جنگ جهانی دوم با توسعه‌ای خیره کننده همراه بوده و این کشور را به یکی از پیشتازان تولید انرژی اتمی و استفاده از آن بدل ساخته، به عنوان یک نقطه‌ی ضعف و تهدید جدی برای این کشور در هنگام بروز بلایای طبیعی بدل گشته است. چنان که در زلزله‌یِ 11 مارس 2011 و سونامی ناشی از آن، حادثه اتمی فوکوشیما[58] رخ داد، که آلودگی‌های زیست‌محیطی زیادی در پی داشت (هیگاشی‌نیهون‌دای‌شین‌سای، 2018).
[1] Megalopolis: مگالاپليس يا مگاپليس يا ابرمنطقه به زنجيره‌اي از چند منطقه كلان‌شهري تقريبا همجوار گفته مي‌شود.
[2] Stratovolcanic: استراتو ولكان آتشفشاني مرتفع و مخروطي شكل است كه از روي هم قرار گرفتن لايه‌هاي سفت شده گدازه، سنگ آذرين و خاكستر آتشفشاني بوجود مي‌آيد.
[3] Sea of Okhotsk: بخشي از اقيانوس آرام است كه توسط شبه جزيره كامچاتكا و جزاير ساخالين محصور شده است. در شمال شرق هوكايدو واقع است.
[4] 瀬戸内海/Seto Naikai: بخشي از آب‌هاي اقيانوس آرام كه ميان سه جزيره بزرگ ژاپن يعني هونشو، كيوشو و شيكوكو قرار گرفته است.
[5] 四国/Shikoku.
[6] 九州/Kyūshū.
[7] 本州/Honshū.
[8] 北海道/Hokkaidō.
[9] 台風/Taifū/Typhoon: به توفان‌هايي كه سرعتي بيش از 17 متر در ثانيه دارند، در ژاپني تايفو گفته مي‌شود.
[10] 春/Haru.
[11] 夏/Natsu.
[12] 初夏/Shoka.
[13] 梅雨/Tsuyu.
[14] 真夏/Manatsu.
[15] 秋/Aki.
[16] 冬/Fuyu.
[17] 東北/Tōhoku: به معني شمال شرقي است.
[18] 北陸/Hokuriku.
[19] 札幌/Sapporo.
[20] 梅雨/Tsuyu/Baiyu.
[21] 仙台/Sendai.
[22] 福岡/Fukuoka.
[23] 那覇市/Nahashi.
[24] 国尻島/Kunashiritō: .در انگلیسی به آن کوناشیر می‌گویند. در حال حاضر تحت حاکمیت روسیه است، اما ژاپن نسبت به آن ادعا دارد.
[25] 択捉島/Etorofu tō: در زبان روسی به آن ایتوروپ می‌گویند. در حال حاضر تحت حاکمیت روسیه است، اما ژاپن نسبت به آن ادعا دارد.
[26] 歯舞群島/Habomai guntō: این جزایر در حال حاضر تحت حاکمیت روسیه‌اند، اما ژاپن نسبت به آنها ادعای مالکیت دارد.
[27] 色丹島/Shikotan tō: در حال حاضر تحت حاکمیت روسیه است، اما ژاپن نسبت به آن ادعا دارد.
[28] 竹島/Takeshima: در كره‌اي به آن Dokdo و در عرف بين‌الملل به نام صخره‌هاي ليانكورت شناخته مي‌شوند.
[29] 尖閣諸島/Senkaku Shotō.
[30] 青ヶ島/Aogashima: جزیره‌ای متعلق به استان توکیو که درمجموعه جزایر ایزو قرار می‌گیرد. مساحت آن حدود 6 كيلومتر مربع است.
[31] 日本アルプス/Nihon Arupusu/Japanese alps: در واقع آلپ ژاپن رشته کوه نیست، بلکه مجموع سه رشته کوه در جزیره هونشو را آلپ ژاپن می‌گویند.
[32] 富士山/Fujisan.
[33] 天塩川/Teshio gawa: چهارمین رودخانه بلند ژاپن است.
[34] 石狩川/Ishikari gawa: در ژاپن، از لحاظ مساحت حوزه آبریز دوم و از لحاظ طول سوم است.
[35] 北上川/Kitakami gawa.
[36] 信濃川Shinano gawa: بلندترین رودخانه ژاپن با طول 367 کیلومتر است.
[37] 木曽川/Kiso gawa.
[38] 筑後川/Chikugo gawa.
[39] 琵琶湖/Biwa ko.
[40] 浜名湖/Hamana ko.
[41] 諏訪湖/Suwa ko.
[42] 猪苗代湖/Inawashiro ko.
[43] クッチャロ湖/Kuchcharo ko.
[44] 十和田湖/Towada ko.
[45] 芦ノ湖/Ashi no ko.
[46] 染井/Somei.
[47] メグロ/Meguro.
[48] タヌキ/Tanuki.
[49] ニホンザル/Nihonzaru/ Japanese macaque.
[50] 小笠原諸島/Ogasawara Shotō.
[51] オガサワラオオコウモリ/Ogasawara ōkōmori/Bonin Flying Fox.
[52] 白神山地/Shirakami sanchi.
[53] 知床半島/Shiretoko hantō.
[54] 屋久島/Yakushima.
[55] 屋久杉/Yakusugi.
[56] 関東大震災/Kantō daishinsai: در منطقه کانتو با محوریت دو شهر بزرگ توکیو و یوکوهاما رخ داد.
[57] 雲仙岳/Unzendake: کوه آتشفشان فعال واقع در استان ناگازاکی.
[58] 福島/Fukushima.