رسانه‌های چاپی ژاپن
رسانه‌های چاپی از قدیمی‌ترین و اصولی‌ترین رسانه‌ها در ارتباطات اجتماعی به حساب می‌آیند. هر چند توسعه و گسترش انواع دیگر رسانه مانند رسانه‌های الکترونیک و به خصوص رسانه‌های دیجیتال که دسترسی آسان و فراگیر دارند، عرصه را بر رسانه‌های چاپی تنگ‌تر کرده و حتی به عقیده برخی موجودیت آنها را به خطر انداخته، اما ویژگی‌هایی مانند بیان عمیق‌تر مسائل نسبت به سایر رسانه‌ها و مانایی بیشتر باعث شده تا رسانه‌های چاپی کماکان جایگاه خود را حفظ کنند و چنان‌که در ادامه خواهیم دید، این مسأله در جامعه ژاپن نمود بیشتری دارد. در صحبت از رسانه‌های چاپی در ژاپن، آنها را در سه دسته روزنامه، مجله و کتاب مورد بررسی قرار داده‌ایم.
2-1 روزنامه
بی هیچ شکی ژاپن یکی از پر آوزاه‌ترین کشورهای جهان در زمینه شمارگان روزنامه‌های چاپ شده در روز و سرانه روزنامه به ازای هر نفر است. با استناد به آماری که انجمن جهانی روزنامه‌ها و ناشران اخبار[1] (WAN-IFRA) در سال 2017 منتشر کرد، در سال 2016 در میان ده روزنامه پر شمارگان دنیا، چهار روزنامه یومیوری[2]، آساهی[3]، ماینیچی[4] و نیکِّی[5] ژاپن به ترتیب در رده‌های اول، دوم، ششم و دهم قرار داشتند (وان‌ایفرا، 2021). شمارگان روزنامه یومیوری در آن سال 9 میلیون و 101 هزار نسخه در روز بود که خود به تنهایی بیشتر از مجموع شمارگان سه روزنامه هندی است که در رتبه‌های چهارم، پنجم و هشتم این فهرست قرار داشتند (همان). در همین سال روزنامه آساهی، شمارگان 6 میلیون و 622 هزار نسخه در روز را داشت و دو روزنامه ماینیچی و نیکِّی هم به ترتیب شمارگان 3 میلیون و 133 هزار و 2 میلیون و 729 هزار نسخه را داشتند (همان).
انجمن روزنامه‌های ژاپن[6] هم در مقایسه‌ای که بین شمارگان روزنامه‌ها در کشورهای مختلف و سرانه تعداد روزنامه به ازای هر هزار نفر در این کشورها انجام داده، به نتایج جالبی رسیده است. در حالی‌که شمارگان روزانه روزنامه‌ها در ژاپن در سال 2017، 42 میلیون و 128 هزار نسخه بود، این رقم برای کشورهایی مانند آلمان، انگلیس، فرانسه، فنلاند و برزیل به ترتیب 14484000، 7847000، 5816000، 1132000 و 5667000 نسخه در روز بوده است (نیهون شینبون کیوکای، 2021-اِی). اگر جمعیت بالغ هر کشور را در نظر بگیریم و سرانه روزنامه برای هر هزار نفر را محاسبه کنیم، سال 2017 این رقم 381.4 نسخه برای هر هزار نفر در روز بود، در حالی‌که این رقم برای کشورهای آلمان، انگلیس، فرانسه، فنلاند و برزیل به ترتیب 201.5، 144.4، 105.8، 245.7 و 34.6 نسخه برای هر هزار نفر بود (همان). این آمار به خوبی نشان‌دهنده جایگاه روزنامه در جامعه ژاپن است.
آخرین آماری که از انتشار روزنامه در ژاپن داریم، مربوط به سال 2019 است که در کتاب «آمار ژاپن 2021» آمده است. در این سال روزانه 37 میلیون و 811 هزار نسخه روزنامه منتشر شده که با توجه به جمعیت ژاپن به ازای هر 3.3 نفر یک نسخه روزنامه منتشر شده است (سوموتوکِی‌کیوکو، 2021: 257). البته مقایسه آمار این سال با سال‌های قبل ما را متوجه روندی کاهشی در تعداد شمارگان روزانه روزنامه‌ها می‌کند. برای مثال تعداد شمارگان روزنامه‌ها در سال 2019، حدود 2 میلیون نسخه از سال قبل آن کمتر شده و نسبت به سال قبل از آن هم کاهشی حدود 4 میلیونی داشته است (همان: 257). دلیل اصلی این کاهش، دیجیتالی شدن رسانه‌ها و تنگ شدن عرصه بر مطبوعات چاپی است، هر چند نمی‌شود از مسأله رشد منفی جمعیت در این کشور هم به راحتی گذشت. در زمینه تعداد روزنامه‌هایی که در ژاپن منتشر شده، با استناد به آمار ارائه شده از سوی انجمن روزنامه‌های ژاپن باید گفت، در سال 2020، 116 روزنامه‌ی مختلف در این کشور منتشر شده است (نیهون شینبون کیوکای، 2021-بی).
[1] World Association of Newspapers and News Publishers(WAN-IFRA).
[2] 『読売新聞』/Yomiuri shinbun.
[3] 『朝日新聞』/Asahi Shinbun.
[4] 『毎日新聞』/Mainichi Shinbun.
[5] 『日経新聞』/Nikkei Shinbun.
[6] 日本新聞協会/Nihon Shinbun Kyōkai.
مجلات
در زبان ژاپنی به مجله زاشّی[1] می‌گویند. زاشّی در لغت به معنی مطبوعه‌ای است که در آن مطالب متنوع و گوناگون درج شود. همچنین به نشریه‌ای که در آن مطالب متنوع درج شود و به شکل مرتب هفتگی، یک هفته در میان، ماهانه، در هر فصل و ... منتشر شود هم زاشّی می‌گویند که در این صورت می‌توان آن را معادل مجله قرار داد. عنوان نخستین مجله تاریخ ژاپن «سِی‌یو زاشّی»[2] بود که سال 1867 منتشر شد (کوتوبانک، 2021-د). معنی آن «مجله غربی» بود که همان طور که از این معنی معلوم است، تهیه‌کننده آن قصد داشت با تقلید از مجلات غربی ماهنامه‌ای در ژاپن منتشر کند.
بعد از این مجله و در دهه 1870 مجلات دیگری هم پای به عرصه گذاشتند، اما واقعیت این بود که تا اواسط دوره میجی تعریف درستی از مجله و روزنامه وجود نداشت و این دو چندان از هم متمایز نبودند. از اواسط دوره میجی به بعد است که مجله جایگاه خود را پیدا کرد و رسانه‌ای تجاری و مستقل شد. در نتیجه موسسات انتشاراتی زیادی متوجه مجله و انتشار آن شدند. یکی از این شرکت‌های نشر شرکت هاکوبونکان در توکیو بود که سال 1887 نخستین مجله خود با عنوان «مجموعه نوشته‌های نویسندگان بزرگ ژاپن»[3] را منتشر کرد. با موفقیت این مجله، این انتشارات سال 1895 مجله «خورشید»[4] را منتشر کرد و بعد با انتشار مجلات متعدد دیگر بدل به امپراتوری انتشار مجلات شد.
از دهه 1910 به بعد نوبت انتشارات کودانشا[5] بود که در زمینه انتشار مجله چنان امپراتوری‌ای بنا کند که نمونه آن تاکنون در ژاپن دیده نشده بود. این انتشارات با 9 مجله که به نه مجله بزرگ معروف بودند، موفقیت زیادی در انتشار مجله کسب کرد، مجلاتی که بیشتر محور آن خانواده و زنان بودند. در بین آنها مجله «کینگ»[6] توانست به شمارگان یک میلیون و 500 هزار جلد در هر چاپ برسد (همان). همچنین در این دوره و متأثر از مردم‌سالاری دوره تایشو، مجلات چپ گرا و کارگری هم چاپ و توزیع می‌شد.
یکی دیگر از اتفاقات قبل از جنگ در دنیای مجلات ژاپنی، رواج مجلات موسوم به مجلات جامع[7] بود که مجلاتی بودند که در آن مقالات و نوشته‌هایی در زمینه‌های متنوع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی درج می‌شد. از مجلات معروف از این دست می‌توان به مجله «بونگِی‌شونجو»[8] اشاره کرد که انتشارش از سال 1923 شروع شد و همچنان ادامه دارد. روزنامه آساهی نیز از سال 1922 انتشار نخستین هفته‌نامه از نوع مجلات جامع با عنوان «هفته‌نامه آساهی»[9] را شروع کرد.
بعد از جنگ جهانی و با توجه به آزادی بیانی که به رسانه‌ها داده شد، مجددا انتشار مجلات از سر گرفته شد و مجلات جدیدی پیاپی شروع به انتشار کردند. از نیمه دوم دهه 1950 به بعد با انتقال سرمایه انتشاراتی‌ها به سمت مجلات، دوره هفته‌نامه‌ها شروع شد و هفته‌نامه‌های زیادی چون «هفته‌نامه معاصر»[10] (1959)، «هفته‌نامه بونشون»[11] (1959)، «هفته‌نامه زنان»[12] (1957) و ... شروع به انتشار کردند. با ورود به دهه 1980 و با اضافه شدن مجلات عامه‌پسند به بازار مجلات ژاپنی، دوره‌ای فرا رسید که عملا مجله جای کتاب را گرفت. این رونق در دهه 1990 به اوج خود رسید، اما با آغاز قرن بیست و یکم و جهانی شدن، رکود اقتصادی، منفی شدن رشد جمعیت و پیری جمعیت، توسعه رسانه‌های دیجیتال، جهان مجلات هم با مسائل تازه‌ای روبرو شد و آن رونق پیشین خود را هم از دست داد. با رشد روند جهانی شدن نسخه ژاپنی مجلات اقتصادی و مد آمریکایی در ژاپن هم منتشر شد.
با استناد به کتاب «آمار ژاپن 2021»، در سال 2019، 2734 عنوان مجله در ژاپن چاپ شده است که 1350 عنوان آن ماهنامه بود. از این بین 181 عنوان برای کودکان، 133 عنوان برای زنان، 442 عنوان عامه‌پسند، 102 عنوان مجله جامع، 40 عنوان ادبیات، هنرهای نمایشی 59 عنوان، هنرهای زیبا 19 عنوان، موسیقی 64 عنوان، زندگی 186 عنوان، سرگرمی 550 عنوان، ورزش 105 عنوان، اقتصاد 105 عنوان، جامعه 23 عنوان، فلسفه 13 عنوان، پزشکی 244 عنوان، صنعت 133 عنوان، حقوق و قانون 34 عنوان، علمی 27 عنوان و ... بودند (سوموشوتوکِی‌کیوکو، 2021: 257).
2-3 كتاب
با استناد به نظر سنجي‌اي كه سازمان فرهنگ ژاپن سال 2018 در اين كشور انجام داد و نتايجش سال 2019 منتشر شد، 47.3% افراد گفتند كه در يك ماه هيچ كتابي نمي‌خوانند و بقيه در ماه يك يا چند كتاب مي‌خوانند. در ميان 53% افرادي هم كه در ماه كتاب مي‌خوانند، 37.6% آنها ماهانه يك تا دو كتاب، 8.6% سه تا چهار كتاب، 3.2% افراد 5 تا 6 كتاب و بقيه بيش از هفت كتاب مي‌خوانند (بونكاچو، 2021: 8).
بنا بر آمار منتشر شده توسط اداره آمار وزارت كشور ژاپن، در سال 2019 تعداد 71903 عنوان جديد كتاب در ژاپن به چاپ رسيد كه اين تعداد شامل كتاب‌هاي مانگا نمي‌شود. از اين تعداد عنوان كتاب جديد، 15482 عنوان مربوط به علوم اجتماعي، 12979 عنوان مرتبط با ادبيات، 12383 عنوان مرتبط با هنر و زندگي، 4583 عنوان كتاب كودك، 5105 عنوان كتاب مرجع، 5066 عنوان مرتبط با علوم طبيعي و بقيه هم مرتبط با فلسفه، تاريخ، جغرافي، صنايع، زبان و ... بود (سوموشوتوكه‌كيوكو، 2021: 256).
[1] 雑誌/Zashshi.
[2] 『西洋雑誌』/Seiyō Zashshi.
[3] 『日本大家論集』/Nihon taika ronshū.
[4] 『太陽』/Taiyō.
[5] 講談社/Kōdansha.
[6] 『キング』/Kingu.
[7] 総合雑誌/Sōgō Zashshi.
[8] 『文芸春秋』/Bungei Shunjū.
[9] 『週刊朝日』/Shūkan Asahi.
[10] 『週刊現代』/Shūkan Gendai.
[11] 『週刊文春』/Shūkan Bunshun.
[12] 『週刊女性』/Shūkan Josei.