روزنامه در ژاپن
بی هیچ شکی ژاپن یکی از پر آوزاه‌ترین کشورهای جهان در زمینه شمارگان روزنامه‌های چاپ شده در روز و سرانه روزنامه به ازای هر نفر است. با استناد به آماری که انجمن جهانی روزنامه‌ها و ناشران اخبار[1] (WAN-IFRA) در سال 2017 منتشر کرد، در سال 2016 در میان ده روزنامه پر شمارگان دنیا، چهار روزنامه یومیوری[2]، آساهی[3]، ماینیچی[4] و نیکِّی[5] ژاپن به ترتیب در رده‌های اول، دوم، ششم و دهم قرار داشتند (وان‌ایفرا، 2021). شمارگان روزنامه یومیوری در آن سال 9 میلیون و 101 هزار نسخه در روز بود که خود به تنهایی بیشتر از مجموع شمارگان سه روزنامه هندی است که در رتبه‌های چهارم، پنجم و هشتم این فهرست قرار داشتند (همان). در همین سال روزنامه آساهی، شمارگان 6 میلیون و 622 هزار نسخه در روز را داشت و دو روزنامه ماینیچی و نیکِّی هم به ترتیب شمارگان 3 میلیون و 133 هزار و 2 میلیون و 729 هزار نسخه را داشتند (همان).
انجمن روزنامه‌های ژاپن[6] هم در مقایسه‌ای که بین شمارگان روزنامه‌ها در کشورهای مختلف و سرانه تعداد روزنامه به ازای هر هزار نفر در این کشورها انجام داده، به نتایج جالبی رسیده است. در حالی‌که شمارگان روزانه روزنامه‌ها در ژاپن در سال 2017، 42 میلیون و 128 هزار نسخه بود، این رقم برای کشورهایی مانند آلمان، انگلیس، فرانسه، فنلاند و برزیل به ترتیب 14484000، 7847000، 5816000، 1132000 و 5667000 نسخه در روز بوده است (نیهون شینبون کیوکای، 2021-اِی). اگر جمعیت بالغ هر کشور را در نظر بگیریم و سرانه روزنامه برای هر هزار نفر را محاسبه کنیم، سال 2017 این رقم 381.4 نسخه برای هر هزار نفر در روز بود، در حالی‌که این رقم برای کشورهای آلمان، انگلیس، فرانسه، فنلاند و برزیل به ترتیب 201.5، 144.4، 105.8، 245.7 و 34.6 نسخه برای هر هزار نفر بود (همان). این آمار به خوبی نشان‌دهنده جایگاه روزنامه در جامعه ژاپن است.
آخرین آماری که از انتشار روزنامه در ژاپن داریم، مربوط به سال 2019 است که در کتاب «آمار ژاپن 2021» آمده است. در این سال روزانه 37 میلیون و 811 هزار نسخه روزنامه منتشر شده که با توجه به جمعیت ژاپن به ازای هر 3.3 نفر یک نسخه روزنامه منتشر شده است (سوموتوکِی‌کیوکو، 2021: 257). البته مقایسه آمار این سال با سال‌های قبل ما را متوجه روندی کاهشی در تعداد شمارگان روزانه روزنامه‌ها می‌کند. برای مثال تعداد شمارگان روزنامه‌ها در سال 2019، حدود 2 میلیون نسخه از سال قبل آن کمتر شده و نسبت به سال قبل از آن هم کاهشی حدود 4 میلیونی داشته است (همان: 257). دلیل اصلی این کاهش، دیجیتالی شدن رسانه‌ها و تنگ شدن عرصه بر مطبوعات چاپی است، هر چند نمی‌شود از مسأله رشد منفی جمعیت در این کشور هم به راحتی گذشت. در زمینه تعداد روزنامه‌هایی که در ژاپن منتشر شده، با استناد به آمار ارائه شده از سوی انجمن روزنامه‌های ژاپن باید گفت، در سال 2020، 116 روزنامه‌ی مختلف در این کشور منتشر شده است (نیهون شینبون کیوکای، 2021-بی).
2-1-1 تاریخچه روزنامه در ژاپن
در زبان ژاپنی به روزنامه، شینبون[7] می‌گویند. در تعریف شینبون، نشریه‌ای با انتشار منظم جهت انتقال اخبار و نقد اوضاع جامعه به مخاطبینی زیاد مورد اشاره قرار می‌گیرد. هر چند عموما روزانه منتشر می‌شوند، اما می‌توانند هفتگی، ماهانه و ... هم باشند. در اینجا با استناد به دانشنامه برخط کوتوبانک[8] (2021-الف) که سال 2013 توسط روزنامه آساهی و یک شرکت ژاپنی دیگر راه‌اندازی شد، تاریخچه‌ای از روزنامه در ژاپن را بیان می‌کنیم (کوتوبانک، 2021-الف).
نخستین روزنامه‌ای که در ژاپن منتشر شد، نه به زبان ژاپنی بلکه روزنامه‌ای به انگلیسی زبان بود. «روزنامه و فهرست کشتی‌رانی ناگاساکی»[9] که سال 1861 توسط یک انگلیسی به نام آلبرت هانسارد[10] در بندر ناگاساکی منتشر شد، نخستین روزنامه ژاپن و نیز نخستین روزنامه انگلیسی زبان این کشور به حساب می‌آید. در همین سال روزنامه انگلیسی زبان دیگری هم در شهر یوکوهاما به چاپ رسید که عنوان «جپن هرالد»[11] را داشت. یک سال بعد نخستین روزنامه ژاپنی با عنوان «کانپان باتابی‌یا شینبون»[12] به چاپ رسید که از ژانویه سال 1862 منتشر شد.
باتابی‌یا یا باتاویا[13] نام قدیمی جاکارتا پایتخت کنونی اندونزی است که در آن زمان قلمرو و یکی از مراکز تجارت کمپانی هند شرقی هلند بود. در اینجا روزنامه‌ای به زبان هلندی به نام «اخبار جاوه»[14] منتشر می‌شد و بازرگانان هلندی که به ژاپن می‌آمدند، این نشریه را به حکومت ژاپن تقدیم می‌کردند. ژاپنی‌ها هم با ترجمه این روزنامه هلندی آن را با عنوان «کانپان باتابی‌یا شینبون» به حکومت مرکزی تقدیم می‌کردند که این روزنامه حاوی اطلاعاتی از جهان آن روزگار بود.
با آغاز دوران میجی و تلاش ژاپن برای اخذ علوم و فرهنگ غربی، روزنامه‌نگاری هم متحول شد و سرانجام در این دوره نخستین روزنامه ژاپنی که روزانه منتشر می‌شد، پای به عرصه وجود گذاشت. روزنامه «یوکوهاما ماینیچی شینبون»[15] نخستین روزنامه ژاپنی است که انتشار روزانه داشت و از ژانویه 1871 منتشر شد. انتشار این روزنامه تا 1940 ادامه یافت، هر چند در مدت انتشار هم نام‌های مختلف داشت.
سه سال بعد از انتشار «یوکوهاما ماینیچی شینبون»، روزنامه «یومیوری شینبون» که بزرگترین روزنامه حال حاضر جهان است، آغاز به انتشار کرد. پنج سال بعد یعنی در سال 1879 هم روزنامه «آساهی شینبون» دومین روزنامه بزرگ حال حاضر جهان برای اولین بار منتشر شد و این چنین انتشار روزنامه در ژاپن پای گرفت. در دهه‌های نخست دوره میجی روزنامه‌ها به دو دسته کلی روزنامه‌های بزرگ[16] و روزنامه‌های کوچک[17] تقسیم می‌شدند. روزنامه‌های بزرگ برای مخاطبین روشنفکر می‌نوشتند و مقالات علمی و سیاسی در آن‌ها بیشتر به چشم می‌خورد، اما روزنامه‌های کوچک عوام را مد نظر داشتند و محتواهای سرگرم‌کننده در آن‌ها بیشتر بود. برغم نام‌گذاری این روزنامه‌ها به کوچک و بزرگ، روزنامه‌های کوچک بیشتر به فروش می‌رفت، و به همین دلیل روزنامه‌های بزرگ به سمت درج محتوای سرگرم‌کننده رفتند و روزنامه‌های کوچک هم تا حدودی به مسائل اجتماعی جامعه پرداختند و بدین شکل کم‌کم تفاوت میان روزنامه‌های بزرگ و کوچک از بین رفت.
سال 1909 قانون روزنامه‌ها[18] تصویب و ابلاغ شد که انتشار روزنامه و مجلات را قانون‌مند می‌کرد، اما از سوی دیگر موجب تشدید ممیزی شد. با قدرت گرفتن نظامیان و به خصوص بعد از ورود ژاپن به جنگ با چین و بعدتر جنگ جهانی دوم، این ممیزی بسیار شدیدتر شد. سال 1940 دولت ژاپن نظام یکپارچگی روزنامه‌ها[19] را ابلاغ کرد که هر چند نظامی برای محدودتر کردن آزادی بیان بود، اما در قسمتی از آن این اجبار وجود داشت که جز روزنامه‌های سراسری که در شهرهای بزرگ مانند توکیو، اوساکا، ناگویا و ... منتشر می‌شوند، روزنامه‌های استانی باید تجمیع شوند و هر استان تنها یک روزنامه داشته باشد که این قانون تأثیرات زیادی حتی تا به امروز داشته است.
با شکست ژاپن در جنگ و اشغال این کشور توسط فرماندهی عالی متفقین، این فرماندهی به منظور شکستن انحصار بیان، کمک به روزنامه‌های محلی و تشویق روزنامه‌ها و مجلات سرگرم‌کننده را در دستور کار قرار داد. از همین زمان هم بود که انتشار نخستین روزنامه ورزشی ژاپن یعنی «نیکّان اسپوتز»[20] شروع شد. از سال 1949 به بعد مجددا روزنامه‌ها رونق گرفتند و بعد از انعقاد قرارداد صلح سانفرانسیسکو در سال 1951، روزنامه‌های ژاپنی با تأسیس دفاتر خود در خارج از کشور، اقدام به کسب خبر درجه اول نمودند.
با رشد سریع اقتصادی ژاپن از دهه 1960 به بعد و نیز توسعه شگفت‌انگیز صنعت این کشور، روزنامه‌های این کشور هم اقدام به توسعه روش‌های تولید خود کردند، بطوری که در دهه 1970 آن‌ها با استفاده از رایانه‌های بزرگ موجب تحول کلی روش‌های حروف‌چینی، صفحه‌بندی و چاپ شدند. رشد اقتصادی ژاپن و سپس مشکلاتی که اقتصاد این کشور با آن روبرو شد مانند حباب اقتصادی دهه 1990، منفی شدن رشد و پیر شدن جمعیت، بلایای بزرگ طبیعی مانند زلزله بزرگ توهوکو در سال 2011 و ... همه شرایط خاص خود را برای روزنامه‌های ژاپن پیش می‌آورد و روزنامه‌های ژاپنی هم با توجه به وضعیت، تغییر و تحولاتی در خود ایجاد کردند. برای مثال پیر شدن جمعیت همراه با پیر شدن بیشتر مخاطبان روزنامه بود، پس روزنامه‌ها اقدام به بزرگتر کردن فونت نوشتار خود کردند تا بینایی خوانندگان کمتر اذیت شود. تجربه بلایای طبیعی موجب انعقاد قرار همکاری و کمک در مواقع اضطراری بین روزنامه‌ها شد. این همکاری باعث می‌شود تا هیچ‌وقت در انتشار هیچ روزنامه‌ای در این کشور وقفه‌ای پیش نیاید.
[1] World Association of Newspapers and News Publishers(WAN-IFRA).
[2] 『読売新聞』/Yomiuri shinbun.
[3] 『朝日新聞』/Asahi Shinbun.
[4] 『毎日新聞』/Mainichi Shinbun.
[5] 『日経新聞』/Nikkei Shinbun.
[6] 日本新聞協会/Nihon Shinbun Kyōkai.
[7] 新聞/Shinbun.
[8] コトバンク/Koto banku.
[9] The Nagasaki Shipping and Advertiser.
[10] Albert W Hansard(1821-1869).
[11] 『ジャパン・ヘラルド』/The Japan Herald.
[12] 『官板バタヒヤ新聞』/Kanpan batabiya Shinbun.
[13] Batavia.
[14] Javaansche Courant.
[15] 『横浜毎日新聞』/Yokohama mainichi Shinbun.
[16] 大新聞/Ōshinbun.
[17] 小新聞/Koshinbun.
[18] 新聞紙法/Shinbunshi hō.
[19] 新聞統制/Shinbun tōsei.
[20] 『日刊スポーツ』Nikkan Supōtsu.