خط و زبان فارسی در امارات متحده عربی
زبان و خط فارسی، بهعنوان بخشی از میراث فرهنگی ایران، در امارات متحده عربی هم بازتاب حضور تاریخی و کنونیِ جامعه ایرانیان مهاجر است و هم محصول پیوندهای چندسدهایِ تجاری، مذهبی، علمی و هنری دو سوی خلیج فارس [1,2]. - در قلمرو امروزیِ امارات متحده عربی و شیخنشینهای پیشین «سواحل متصالحه» -.این حضور در لایههای مختلف حیات فرهنگی–اجتماعی دیده میشود: از اسناد تاریخی و کتیبههای مذهبی تا رویدادهای هنری معاصر و نهادهای جامعه ایرانی [1,4–8].
پیشینه تاریخی و مسیرهای انتقال (تا ۱۹۷۱)
از قرون میانه تا دوره جدید، بنادر جنوبی خلیج فارس (شارجه، دبی، رأسالخیمه) با بنادر ایرانی (بندر لنگه، بوشهر، هرمز) پیوندهای پایدار داشتند که جابهجایی کالا، کاتبان و تجار را تسهیل میکرد [2]. از اواخر قرن نوزدهم، پیوندهای تجاری و مهاجرتی ایرانیان جنوب ایران—بهویژه بازرگانان بستک و بندرلنگه—به شکلگیری کانونهای ایرانینشین در دوبی و شارجه انجامید. این پیوند در سطح سندی، در بایگانیهای بریتانیا و خلیج بهصورت شبکهای از مکاتبات اداری، حقوقی و تجاری منعکس است و ردپای فارسی (در متن/ترجمه/پیوست) به چشم میخورد. با تشکیل کشور امارات (۱۹۷۱) این میراثِ پیشا–استقلال به شالوده تاریخی–فرهنگی امروز پیوست [2]. این پیوندهای دیرینه در سده بیستم با موجهای مهاجرت، بهویژه دهه ۱۹۶۰–۱۹۷۰، به تکوین اجتماعات ایرانی و چندزبانی شهری در امارات انجامید [1].
چرا به نسخ خطی و مکتوباتِ دیجیتال تکیه میکنیم؟
تکای صرف به اسناد پس از ۱۹۷۱ تصویر ناقصی از واقعیت تاریخی میدهد. پیش از استقلال، این ناحیه در نظام اداری بریتانیا با عنوان «سواحل متصالحه/Trucial Coast» شناخته میشد و مجموعه پیوستهای از شیخنشینهای جنوب خلیج فارس را دربر میگرفت؛ مرزبندی کنونی دقیقاً بر گذشته منطبق نیست و مواد آرشیویِ مرتبط در مجموعههای بریتانیا و خلیج فارس بهصورت درهمتنیده ثبت شده است [1–2].
در چنین بستری، نسخ خطی و مکتوبات آرشیویِ دیجیتال (دفاتر حقوقی، مکاتبات اداری، قراردادها، حاشیهنویسیهای فارسی بر متون عربی و…) مناسبترین منبع برای مطالعهاند؛ زیرا:
شاهد کاربست فارسیاند: ردپای مستقیمِ کاربرد فارسی در مراسلات و دفاتر حقوقی/اداری جنوب خلیج فارس را نشان میدهند—خواه در متن اصلی، خواه در ترجمه/پیوست [1–2].
بهمثابه میراث مکتوب امروزین قابل استنادند: بخشی از این آثار اکنون در مراکز امارات نگهداری و عرضه میشوند؛ از جمله خانه نسخههای اسلامی دانشگاه القاسمیه (IMH/شارجه) [3] و مرکز فرهنگ و میراث جُمعة الماجد (دبی) که علاوه بر خدمات مرجع و دیجیتالسازی، شمار چشمگیری نسخه خطی فارسی در مجموعه خود نگه میدارد. خودِ جُمعة الماجد تصریح کرده است: «We have a Persian library containing about 100,000 manuscripts, and this is part of our interest in non-Arabic literature as well.» [4].
نتیجه آنکه استفاده از نسخ خطی و مکتوبات دیجیتال، انتخاب «آسانگیرانه» نیست؛ بلکه استراتژیِ روشمندی است برای پر کردن شکاف میان مرزهای سیاسیِ پس از ۱۹۷۱ و واقعیت تاریخیِ شبکهای جنوب خلیج فارس—با اتکا به مخازن آرشیویِ قابلراستیآزمایی و پیوندهای پایدار [1–4].
منابع حضور زبان فارسی در امارات
1. اسناد رسمی و مکاتبات دوزبانه (عربی–فارسی)
Ø دفاتر و مکاتبات اداری قاجار و پس از آن (QDL). در «کتابخانه دیجیتال قطر» مجموعهای از پروندههای بوشهر و «سواحل متصالحه» دیده میشود که در آنها ثبت اسناد حقوقی، افزون بر متون عربی/انگلیسی، ترجمه فارسی نیز دارد؛ نمونه روشن آن دفتر ثبت اسناد حقوقی ۱۹۱۳–۱۹۲۱ (IOR/R/15/2/2017) است. این ساختار، الگوی دوزبانگی اداری در تعاملات رسمی خلیج فارس را نشان میدهد.
Ø اقامتگاه سیاسی بریتانیا در سواحل متصالحه (QDL). در راهنمای مجموعه «Residency Agency, Trucial Coast (1930–1951)» طیفی از مراسلات اداری/قضایی ثبت شده که در تعامل با طرفهای ایرانی یا موضوعات مرزی/تجاری، آثار حضور پررنگ زبان و خط فارسی (در ترجمهها، پیوستها یا نقلقولها) دارد.
Ø پرونده FO 248/380 (AGDA). این پرونده در «آرشیو دیجیتال خلیج» مکاتبات «Internal Affairs of Persia…» را گرد آورده و بستر طبیعیِ ظهور متون و ترجمههای فارسی در چرخه اداری منطقه است (نمونه استفادهشده در این مقاله: صفحه ۳۲۹).
Ø پروندههای Arabic/English File (QDL). از جمله IOR/R/15/1/753 – ‘Arabic/English File No. 7’ (۱۸۹۷–۱۹۰۳) که تصریح میکند زبانهای پرونده: فارسی/عربی/انگلیسی است. در برگ [35r] (69/574) دستنویس فارسی با چینش پلکانی و آثار آبخوردگی دیده میشود. همچنین IOR/R/15/1/752 (۱۸۸۴–۱۹۱۴) حاوی برگهایی با تمبر/مهر کاغذیِ فارسی و حاشیهنویسی عربی است—نمونه روشن چندزبانی اداری.
· نوع سند: قرارداد/نامه حقوقی بلند به زبان فارسی.
· ویژگی: خط نستعلیق مشقی–دیوانی، سراسر متن فارسی، در پایان امضاها. آثار رطوبت در کاغذ دیده میشود (نشانه اصالت).
· کارکرد: نمونه اصیل از مکاتبات تجار یا قراردادهای وقفی/حقوقی ایرانیان در بنادر خلیج فارس.
· قابل بازیابی از :
- Gulf Digital Archive: FO 248/380 – Internal Affairs of Persia, incl. disputes involving Persian & British subjects (1910–1912)
:
- نوع سند: برگ از پرونده مکاتبات اداری چندزبانه (Arabic/English File)؛ نامهها/دستورالعملها با پیوستها.
- بازه زمانی پرونده: ۱۸۸۴ تا ۱۹۱۴ (اواخر قاجار تا اوایل قرن بیستم).
- ویژگیهای صوری برگ حاضر:
- متن تایپی انگلیسی در پایان: “First Assistant to the Political Resident in the Persian Gulf.”
- یادداشتهای حاشیهای به عربی (مداد/خودنویس) در سمت راست.
- نوارهای ترمیم/چسباندود و سوراخ پانچ در گوشه بالا-راست (نشانه اداریشدن/بایگانی).
- تمبر/مُهر کاغذی با نقوش و کتیبه فارسی در پایینِ راست (احتمالاً تمبر اداری/مالی؛ تشخیص دقیق نوع، بدون بزرگنمایی دشوار است).
- کارکرد/اهمیت: نمونه روشن از چندزبانیِ اداری (فارسی/عربی/انگلیسی) در چرخه مکاتبات «اقامتگاه سیاسی بریتانیا در بوشهر» با نمایندگان مقیم در سواحل متصالحه (شارجه)؛ وجود تمبر فارسی روی همان برگه قوتِ پیوند با مدارک/گردش اداریِ ایرانی را نشان میدهد.
- زبانهای پرونده: فارسی، عربی و انگلیسی.
- مشخصات آرشیوی: British Library, India Office Records & Private Papers.
- Record: Arabic/English File (Sharjah Residency Agent correspondence)
- Ref.: IOR/R/15/1/752
- Extent: ۱ پرونده (۲۴۱ فُلیو)
- قابل بازیابی از: Qatar Digital Library (QDL) – نمایه پرونده با توصیف محتوایی (نامههای بین بوشهر و نمایندگان شارجه؛ موضوعاتی چون جزایر، صید مروارید، دعاوی اتباع، صلح دریایی و…).
: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023443146.0x000046
- نوع سند: برگ مکاتبه اداری/نامه فارسی از پرونده «Arabic/English File No. 7».
- بازه زمانی پرونده: ۱۸۹۷–۱۹۰۳ (اواخر قاجار).
- ویژگیهای صوری: دستنویس فارسی با مرکب سیاه؛ قلم نستعلیقِ تحریری متمایل به دیوانی؛ چینش پلکانی در حاشیه چپ؛ امضا/تصدیق در انجامّه؛ آبخوردگی مشهود در حاشیه پایین/چپ؛ شماره برگ ۶۹ در گوشه بالا-راست داخل دایره؛ روزنه پانچ در بالا-چپ.
- کارکرد/اهمیت: شاهد مستقیمِ حضور فارسی در مکاتبات رسمی «اقامتگاه سیاسی بریتانیا در خلیج فارس (بوشهر)» با نماینده مقیم در شارجه؛ نمونهای روشن از چندزبانی اداری (فارسی/عربی/انگلیسی) در سواحل متصالحه و شبکه بوروکراتیک خلیج فارس.
- زبان سند (این برگ): فارسی؛ زبانهای کل پرونده: فارسی/عربی/انگلیسی.
- مشخصات آرشیوی: British Library, India Office Records & Private Papers.
- Record: ‘Arabic/English File No. 7’
- Ref.: IOR/R/15/1/753
- Folio: [35r] (69/574)
- قابل بازیابی از: Qatar Digital Library (QDL) – توضیحات کامل و تصاویر کل پرونده.
https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023443146.0x000046
2. نسخههای خطی و دستخطهای فارسی در امارات
دارالمخطوطات اسلامی دانشگاه القاسمی (شارجه)
فهرست برخط این مرکز، شامل ردیفهای متعدد ـ از جمله شناسه ۲۰۱۹۱۶۴۵ ـ است که محل نگهداری نسخههای خطی فارسی، یا نسخههای عربی دارای حواشی فارسی، را مستند میسازد. این دادهها جایگاه نسخههای فارسی در مجموعه را بهروشنی نشان میدهد.( 16)
مرکز جُمعة الماجد (دبی)
این مرکز یکی از قطبهای منطقهای در حوزه حفاظت و دسترسی به نسخههای خطی بهشمار میآید. افزون بر برخورداری از زیرساختهای پیشرفته مرمت و دیجیتالسازی، مجموعهای چشمگیر از نسخههای خطی فارسی را نگهداری میکند. بنا بر گزارشها، «کتابخانه فارسی» این مرکز حدود ۱۰۰٬۰۰۰ نسخه خطی را دربر دارد.(14)
پروندههای مرزی فارسیزبان درکتابخانه دیجیتالی قطر
بهعنوان نمونه، پرونده «اشغال جزیره سیری توسط دولت ایران (۱۸۸۷–۱۹۰۲)» شامل مکاتبات چندزبانه (انگلیسی، عربی و فارسی) درباره دعاوی مرزی است. این اسناد، گواه حضور و بازتاب زبان فارسی در متون سیاسی جنوب خلیج فارس در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم می باشد..(15)
منابع چاپی و نهادهای زبانپایدار
مدارس ایرانی در دبی و ابوظبی
هسته آموزش رسمی زبان فارسی در امارات با تأسیس مدارس ایرانی شکل گرفت. نخستین مدرسه ایرانی در دبی در سال ۱۹۵۷ آغاز به کار کرد و بهتدریج این روند به ایجاد شبکهای از مدارس ایرانی در دیگر شهرها، از جمله ابوظبی، انجامید. استمرار فعالیت این مدارس، بستر لازم برای حفظ و گسترش سواد فارسی در میان نسلهای دوم و سوم ایرانیان مقیم را فراهم ساخته است .( 17)
بیمارستان ایرانیان دبی
بنای بیمارستان ایرانیان دبی در سال ۱۹۷۰ بر زمینی که شیخ راشد بن سعید آل مکتوم اهدا کرده بود، آغاز شد و این مرکز در ۱۴ آوریل ۱۹۷۲ بهطور رسمی افتتاح گردید. از همان ابتدا، این بیمارستان نهتنها خدمات درمانی ارائه کرده، بلکه با استفاده از تابلوها، فرمها و مکاتبات داخلی به زبان فارسی، به نیازهای ارتباطی جامعه فارسیزبان پاسخ داده است.(18)
نتیجه کارکردی
مجموعه این نهادها ـ شامل مدارس، بیمارستان و باشگاههای فرهنگی ـ به تثبیت و پایداری «دامنههای کارکردی زبان فارسی» در اکوسیستم رسمیِ عمدتاً عربی–انگلیسی امارات کمک کردهاند.
شواهد دیداریِ حضور فارسی در فضای عمومی
محله تاریخی الفهیدی (بستکیه سابق)
بر اساس روایت رسمی «Dubai Culture»، محله تاریخی الفهیدی ـ که پیشتر با نام بستکیه شناخته میشد ـ بازتابدهنده شیوه زیست سنتی در دبی از میانه قرن نوزدهم تا دهه ۱۹۷۰ است. این بافت تاریخی در پی مهاجرت گروهی از بازرگانان و خانوادههای ایرانی، بهویژه از شهر بستک و نواحی پیرامون آن در استان هرمزگان، شکل گرفت و با شبکه تجار ایرانی پیوند مستقیم دارد. کاربری کنونی محله بهعنوان یک مرکز فرهنگی و گردشگری، حضور جامعه ایرانی را در حافظه شهری دبی قابلردیابی میسازد .(19)
مسجد امام حسین (مسجد ایرانیان، جمیرا – دبی)
گزارش تحلیلی روزنامه The National، مسجد امام حسین را نمونهای شاخص از معماری ایرانی در امارات میداند. این بنا با کاشیکاریهای معرق و خوشنویسیهای اسلیمی، نهتنها یک مکان مذهبی، بلکه سندی زنده از پیوندهای هنری و اجتماعی ایران و امارات در اواخر قرن بیستم بهشمار میآید (20)
«نمای مسجد ایرانیان بر دبی با کاشیکاری الهامگرفته از خوشنویسی فارسی» قابل بازیابی از Iranian Mosque Bur Dubai در Visit Dubai
رویدادهای هنری: خوشنویسی فارسی در میدان معاصر
در سالهای اخیر، امارات با میزبانی رویدادهای تخصصیِ خوشنویسی، به یکی از کانونهای نمایش/آموزش در جهان عرب بدل شده است: بینال خط دبیاز ۲۰۲۳، زیر نظر Dubai Culture [5,6]، بینال خط شارجه [7] و مسابقه بینالمللی خط و تذهیب فجیره (راهنمای رسمی انگلیسی ۲۰۲۵) [8]. این رویدادها معمولاً خطوط را ذیل طیف «خوشنویسی عربی–اسلامی» طبقهبندی میکنند و نستعلیق را نیز در فهرست شاخهها میگنجانند [8]. جدول C خلاصهای از چارچوبها را نشان میدهد.
جدول شماره 1. رویدادها/چارچوبهای معاصر خوشنویسی در امارات
| ردیف | رویداد/نهاد | توضیح کوتاه | دسترسی |
| ۱ | Dubai Calligraphy Biennale | پلتفرم شهری برای نمایش/کارگاه/گفتوگو | صفحه رسمی Dubai Culture [5]؛ وبسایت رسمی بینال [6] |
| ۲ | Sharjah Calligraphy Biennial (دوره ۱۱، ۲۰۲۴) | رویداد مرجع منطقهای | صفحه رسمی اداره فرهنگ شارجه [7] |
| ۳ | Fujairah Int’l Calligraphy & Illumination (۲۰۲۵) | آییننامه رسمی شامل Nastaʿlīq | راهنمای انگلیسی مسابقه (PDF) [8] |
فراخوان مسابقه خطو تذهیب فجیره ( امارات- فروردین 1404-2025 ) قابل بازیابی از :
https://socofujairah.ae/wp-content/uploads/2025/04/Full-Guide_Updated-April-7th.pdf
طبقهبندی میراثی و بحثهای هویتیِ نستعلیق
ثبت «Arabic Calligraphy: Knowledge, Skills and Practices» در فهرست میراث ناملموس یونسکو (۲۰۲۱) چارچوبی نهادی برای حفاظت از سنتهای خوشنویسی در جهان عرب و مناطق پیرامونی فراهم آورد (۹). در این چارچوب، خط نستعلیق—که خاستگاه آن سرزمین ایران است—نیز ذیل خوشنویسی عربی به ثبت رسید، بیآنکه به منشأ ایرانی آن تصریح شود.
با این حال، اتخاذ رویکردی شفاف و متعادل در حوزه تعاملات فرهنگی میتوانست زمینهای فراهم آورد که کشورهای مشارکتکننده (از جمله امارات متحده عربی) بهصراحت اذعان کنند نستعلیق ریشه در ایران دارد و برجستهترین استادان آن ایرانیاند. در عین حال، میتوانستند توضیح دهند که به دلیل زیبایی و گسترش کاربرد این خط در مراودات منطقهای، تصمیم گرفتهاند آن را بهعنوان سبکی ارزشمند در منظومه خوشنویسی مشترک عربی–اسلامی بگنجانند. چنین رویکردی، ضمن روشن ساختن خاستگاه ایرانی نستعلیق، میتوانست بر الگوی همزیستی و تعامل فرهنگی در حوزه خلیج فارس نیز تأکید کند.
در مقابل، شواهد موجود در ادبیات تخصصی تاریخ هنر بهروشنی بر منشأ ایرانی نستعلیق تأکید دارند. برای نمونه، Sheila S. Blair در اثر خود Islamic Calligraphy و مجموعه By the Pen and What They Write، این خط را زاده بستر فرهنگی ایران دانسته و شکوفایی آن را به دوران تیموری و صفوی نسبت داده است (۱۰–۱۱). همچنین، پژوهشهای ریشهشناختی نوشتار اسلامی—از جمله اثر Abbott با عنوان OIP 50—مسیر تحول خطوط را تبیین کرده و جایگاه ایرانی نستعلیق را بهصورت مستند ثبت کردهاند (۱۲). این منابع معتبر، همصدا بر این نکته تأکید میکنند که نستعلیق نه صرفاً یکی از شیوههای خوشنویسی اسلامی، بلکه بخشی جداییناپذیر از میراث هنری ایران است.
بر این اساس، برگزاری نمایشگاههای خوشنویسی در امارات و دعوت از خوشنویسان ایرانی—که در ظاهر میتوانست فرصتی برای تعامل هنری و مایه خرسندی جامعه هنری ایران باشد—در عمل با واکنشهای انتقادی مواجه شد. علت این امر آن بود که در متن ثبت یونسکو و در روایتهای رسمی کشورهای میزبان، خاستگاه ایرانی نستعلیق بهصراحت بیان نشد و این خط صرفاً ذیل عنوان «Arabic Calligraphy» معرفی گردید. از این رو، بسیاری از هنرمندان و رسانههای ایرانی این اقدام را نه «تکریم هنر ایرانی»، بلکه تضعیفکننده هویت ایرانی نستعلیق ارزیابی کردند (۱۳).
«آثار دوسالانه خوشنویسی دبی در موزه اتحاد»[1] اثر اسرافیل شیرچی 2023 قابل بازیابی از : : مشاهده آثار دوسالانه خوشنویسی دبی در موزه اتحاد – ArtDayME
فارسی بهمثابه زبانِ جامعه مهاجر
فارسی در امارات جایگاه رسمی ندارد، اما در حیات روزمره جامعه ایرانیان کارکرد نهادی و بیناذهنی یافته است:
- نهادهای بهداشتی/خدماتی: بیمارستان ایرانیان دبی (بنای ۱۹۷۰؛ گشایش ۱۴ آوریل ۱۹۷۲) بهعنوان کانون مراجعه جامعه فارسیزبان عمل کرده و نیازهای ارتباطیِ فارسی را پوشش میدهد.
- نهادهای آموزشی: شبکه مدارس ایرانی (آغاز در دبی: ۱۹۵۷؛ توسعه در دهههای بعد) بستر تداوم سواد فارسی برای نسلهای دوم و سوم را فراهم کرده است.
- نهادهای مذهبی–اجتماعی: مسجد/حسینیه امام حسین (ایرانیان) در دبی و حسینیههای ایرانیان در شارجه، کارکرد آیینی/فرهنگی با زبان فارسی دارند.
- رسانه/فرهنگ و کلاسهای زبانی: باشگاه و انجمنهای ایرانی در دوبی برنامههای فرهنگی/آموزشی و کلاسهای فارسی برای غیرفارسیزبانان برگزار میکنند.
تحلیل جامعهزبانشناختی: اجتماع ایرانیان نمونهای از چندزبانگی کارکردی است: فارسی در حوزههای دروناجتماعی حفظ میشود؛ عربی زبان رسمیِ اداری و عمومی است؛ و انگلیسی زبان غالب در اقتصاد و آموزش بینالمللی. در نسلهای دوم و سوم نشانههایی از چرخش زبانی بهسوی انگلیسی–عربی دیده میشود، اما زیرساختهای نهادیِ ایرانی (مدارس، مسجد/حسینیه، بیمارستان و برنامههای آموزش فارسی) این فرسایش را تا حدی آهسته و جبرانپذیر میسازد.
نمودار زمانی گزیده تحولات
- قرون میانه–جدید: شکلگیری پیوندهای بندری ایران–سواحل جنوبی خلیج [2].
- قرن ۱۹–اوایل ۲۰: تثبیت شبکههای تجاری/اداری (پروندههای سِرّی و همبستهها) [2].
- دهههای ۱۹۶۰–۱۹۷۰: موج مهاجرت ایرانیان و تقویت جامعه ایرانی در امارات [1].
- از ۲۰۲۱: برجسته شدن چارچوب میراثیِ یونسکو و بحثهای هویتیِ خطوط [9,13].
- از ۲۰۲۳: نهادینهسازی رویدادهای خط در دبی/شارجه/فجیره [5–8].
نتیجهگیری
بر این اساس، میتوان گفت که «فارسی» بهعنوان زبان اجتماع و «نستعلیق» بهعنوان امضای بصری سنت ایرانی، هر دو در امارات حضوری مستند و قابل توصیف دارند. پاسداشت این میراث در بستر چندزبانه و چندفرهنگی امارات، مستلزم راهبردی دوگانه است: نخست، پژوهش و مستندسازی از طریق گردآوری و تحلیل اسناد آرشیوی، کتیبهها و تاریخ شفاهی؛ و دوم، توسعه آموزش و دیپلماسی فرهنگیِ همکاریمحور، بهویژه در قالب رویدادهای هنری و برنامههای بینالمللی.
تحلیل علمی این حضور باید بر پایه منابع قابل رهگیری—اعم از اسناد آرشیوی، مطالعات میدانی مهاجرت و ادبیات تخصصی هنر خوشنویسی—استوار باشد. همچنین، در کنار طرح دقیق اختلافروایتها در سطح سیاستگذاری میراث، ضروری است که پژوهشگر با حفظ فاصله توصیفی–تحلیلی و بیطرفی، امکان گفتوگوی سازنده و تعامل فرهنگی را تقویت کند (1–12)
منابع
1) Worrall, J., & Saleh, A. (2020). Persian Pride and Prejudice: Identity Maintenance and the Iranian Diaspora in the UAE. International Migration Review, 54(4). https://doi.org/10.1177/0197918319860154
نسخه آزاد: https://eprints.whiterose.ac.uk/147988/
2) British Library, India Office Records. Sirri Island Occupation by the Persian Government, 1887–1902. Qatar Digital Library (QDL). https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023650854.0x00003d
(رکورد تکمیلی: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023650855.0x0000ac)
3) Iranian Hospital—Dubai. About Us. https://www.ihd.ae/about-us
4) The National. (2025, Jan 10). Iranian Imam Hussein Mosque is a dazzling display of Iranian architecture. https://www.thenationalnews.com/arts-culture/art-design/2025/01/10/mosques-of-the-uae-iranian-imam-hussein-dubai/
5) Dubai Culture & Arts Authority. Dubai Calligraphy Biennale — About. https://www.dubaiculture.ae/en/about-us/special-projects/our-projects-events/Dubai-Calligraphy-Biennale
6) Dubai Calligraphy Biennale (Official). https://dubaicalligraphybiennale.com/
7) Sharjah Department of Culture. Sharjah Calligraphy Biennial (11th Session, 2024). https://sdc.gov.ae/en/media-center/events/2/10/2024/sharjah-calligraphy-forum-11th-session
8) Fujairah Society of Culture & Media. (2025). International Calligraphy & Ornamentation Competition — English Guide (PDF). https://socofujairah.ae/wp-content/uploads/2025/04/English-guide.pdf
9) UNESCO Intangible Cultural Heritage. Arabic calligraphy: knowledge, skills and practices (RL 01718). https://ich.unesco.org/en/RL/arabic-calligraphy-knowledge-skills-and-practices-01718
10) Blair, S. S. (2006). Islamic Calligraphy. Edinburgh University Press. (دسترسی: https://archive.org/details/islamiccalligrap0000blai)
11) Blair, S. S., & Bloom, J. M. (Eds.). (2017). By the Pen and What They Write: Writing in Islamic Art and Culture. Yale University Press.
12) Abbott, N. (1939). The Rise of the North Arabic Script and Its Qur’ānic Development (OIP 50). The University of Chicago—Oriental Institute. https://isac.uchicago.edu/sites/default/files/uploads/shared/docs/oip50.pdf
13) همشهری آنلاین. (۱۴۰۳/۲۰۲۵، ۸ فوریه). «انتقاد خوشنویسان ایرانی از ثبت نستعلیق ذیل خط عربی در یونسکو». https://www.hamshahrionline.ir/news/810392
14) Markaz Juma Al Majid. (n.d.). About the Persian Library. Juma Al Majid Center for Culture and Heritage. Retrieved September 1, 2025, from https://www.almajidcenter.org
15) Qatar Digital Library. (n.d.). Occupation of Sirri Island by the Persian Government, 1887–1902. Retrieved September 1, 2025, from https://www.qdl.qa
16) University of Al Qasimia. (n.d.). Islamic Manuscripts House Online Catalogue. Retrieved September 1, 2025, from https://www.alqasimia.ac.ae
17) Bayut. (n.d.). دليل مدرسة التوحيد الإيرانية الخاصة للبنين. Retrieved September 1, 2025, from https://www.bayut.com/schools/ar/towheed-iranian-boys-school/
18) Iranian Hospital Dubai. (n.d.). About us. Retrieved September 1, 2025, from https://www.ihd.ae/about-us
19) Dubai Culture. (n.d.). Al Fahidi Historical Neighbourhood. Retrieved September 1, 2025, from https://dubaiculture.gov.ae/en/Our-Museums/Pages/Al-Fahidi-Historical-Neighbourhood.aspx
20)
21) The National. (2019, March 20). Inside Dubai’s Iranian Mosque: A jewel of Persian architecture in Jumeirah. Retrieved September 1, 2025, from https://www.thenationalnews.com/arts-culture/inside-dubai-s-iranian-mosque-a-jewel-of-persian-architecture-in-jumeirah-1.840000
22)
[1] این نمایشگاه که در موزه اتحاد برگزار شده، بخشی از نخستین دوره دوسالانه خوشنویسی دبی است و بیش از ۹۰ اثر از بیش از ۵۰ هنرمند عرب، ایرانی و ترک را به نمایش گذاشته است. آثار شامل خوشنویسی سنتی عربی، تزئینات و رویکردهای معاصربه زبان بصری خط هستند و هنرمندانی چون اسرافیل شچی، امید ربانی، وحید جزایری، محمد نباتی، ناصر السالم، محمد النوری و دیگران در آن حضور دارند و آثار نستعلیق خوشنویسان ایرانی در آن به نمایش در آمده است.