پیشینه ورود، استقرار و زندگی ایرانی‌تباران در کشور یمن

پیشینه و تاریخچه ورود، استقرار و زندگی ایرانی‌تباران در کشور یمن

1- ورود ایرانیان به یمن

نخستین حضور رسمی ایرانیان در یمن به زمان انوشیروان ساسانی در قرن ششم میلادی برمی‌گردد. در آن دوران، حدود هزار نفر ایرانی (مطابق برخی منابع 2000 نفر) (ویکی پدیا، n.d.) (مشرق نیوز، 1394) (Encyclopaedia Iranica. (2024)) به فرماندهی شخصی به نام «وهرز» (خرزاد) به یمن اعزام شدند (پوراحمدی و تاجداری، 1393). این گروه توانستند حبشیان را شکست داده و حکومت یمن را در دست بگیرند. این گروه نظامی-اداری با زنان یمنی ازدواج کردند و نسل آنان به «ابناء» (فرزندان) معروف شدند. (ویکی پدیا، n.d.) (ویستا، n.d.) (دانشگاه باقر العلوم، 2024) (دلبری، 1394) منابع تاریخی نشان می‌دهد ساسانیان با هدف کنترل مسیر تجاری هند به مدیترانه بر یمن تسلط یافتند. (ویکی پدیا، n.d.) (محمد حسن القادی، 2024)

برخی منابع: علت این لشکرکشی درخواست کمک سیف بن ذی یزن، پادشاه یمن، از انوشیروان برای بیرون راندن حبشیان بود. انوشیروان پس از مشورت با درباریان تصمیم گرفت گروهی از زندانیان محکوم به اعدام را همراه سیف بن ذی یزن به یمن بفرستد (مکارم شیرازی، 2024). بنابراین شاید بتوان نتیجه گرفت که ورود ایرانیان به درخواست سیف بن ذی یزن و احیانا با اهداف ساسانیان هم‌راستا بوده است.

2- استقرار و حکومت ایرانیان

پس از پیروزی بر حبشیان، وهرز ایرانی به حکومت یمن رسید و از دولت ایران تبعیت می‌کرد. پس از وی پسرش به نام مرزبان و سپس نوه‌اش تینجان به حکومت رسیدند. در نهایت ایرانی دیگری به نام باذان به حکومت یمن منصوب شد. (پوراحمدی و تاجداری، 1393)

حکومت ساسانیان در یمن از سال 597-598 میلادی تا ظهور اسلام ادامه داشت. در این دوران، باذان به عنوان شهرب (ساتراپ) ساسانیان در کل منطقه جنوب عربستان حکومت می‌کرد. (ویکی پدیا، n.d.)

حکومت ایرانیان در یمن به صورت غیرمستقیم و از طریق نظام مرزبانی اداره می‌شد:

- حاکمان ایرانی با مردم محلی ازدواج کردند و در جامعه یمن ادغام شدند. (مشرق نیوز، 1394)

بر اساس منابع تاریخی، تفاوت‌های اصلی بین حکومت ایرانیان و حکومت‌های پیشین در یمن عبارتند از:

1-2 شیوه حکمرانی

- مردم یمن به خاطر خوشرفتاری ایرانیان به آنان لقب «ابناء الاحرار» یا آزاد زادگان داده بودند. (دلبری، 1394) (پوراحمدی و تاجداری، 1393)

- حکومت ایرانیان بر خلاف حبشیان، با رضایت و درخواست مردم یمن شکل گرفت. (پوراحمدی و تاجداری، 1393)

2-2 ساختار حکومتی

- حکومت ایرانیان به صورت سلسله مراتبی و منظم بود.

- پس از وهرز، پسرش مرزبان و سپس نوه‌اش تینجان به حکومت رسیدند. (پوراحمدی و تاجداری، 1393)

- حاکمان ایرانی به عنوان شهرب (ساتراپ) از طرف شاهنشاه ساسانی منصوب می‌شدند. (ویکی پدیا، n.d.)

3-2 روابط با مردم

- ایرانیان با مردم محلی ازدواج کردند و در جامعه یمن ادغام شدند. (مشرق نیوز، 1394)

- فرزندان حاصل از این ازدواج‌ها به «ابناء الفرس» معروف شدند. (مشرق نیوز، 1394)

4-2 میراث فرهنگی

- در برخی مناطق یمن مانند بنی حشیش نزدیک صنعاء، دو روستا با نام‌های «ابناء» و «فرس» هنوز وجود دارد. (مشرق نیوز، 1394)

- نام خانوادگی مردم این روستاها «الجیلانی» (گیلانی) است که نشان از تأثیر فرهنگی ایرانیان دارد. (مشرق نیوز، 1394)

3- زندگی و فعالیت‌های ایرانیان در یمن

ایرانیان مقیم یمن عمدتاً در زمینه تجارت فعالیت داشتند و در ساخت و ساز مشارکت می‌کردند. آنها ساختمان‌های بزرگی از جمله هتل مارینا در محله تواهی را بنا کردند. (پوراحمدی و تاجداری، 1393)

مردم یمن به خاطر خوشرفتاری ایرانیان به آنان لقب «ابناء الاحرار» یا آزاد زادگان داده بودند. (دلبری، 1394)

ایرانیان در مناطق مختلف یمن از جمله عدن، حضرموت و ساحل دریای سرخ سکونت داشتند (مکارم شیرازی، 2024).

4- دوره اسلامی

با ظهور اسلام، باذان (آخرین فرماندار ساسانی یمن) در سال ۶۲۸ میلادی به اسلام گروید و نماینده پیامبر(ص) در این منطقه شد. (Encyclopaedia Iranica. (2024)) (دانشگاه باقر العلوم، 2024) ابناء نقش محوری در تثبیت حکومت اسلامی ایفا کردند و تا قرن‌ها به عنوان طبقه حاکم باقی ماندند. (دانشگاه باقر العلوم، 2024) ابن خلدون در «العبر» اشاره می‌کند که این گروه تا قرن هشتم هجری هویت ایرانی خود را حفظ کرده بودند. (دانشگاه باقر العلوم، 2024)

با ظهور اسلام، ایرانیان یمن نقش مهمی در پذیرش و گسترش این دین در منطقه ایفا کردند. برخلاف واکنش منفی خسروپرویز به دعوت پیامبر اسلام(ص)، ایرانیان یمن برخورد منطقی با اسلام داشتند و به سرعت آن را پذیرفتند. (پوراحمدی و تاجداری، 1393)

5- قرون وسطی

در سده دهم میلادی، المقدسی گزارش می‌دهد که ایرانیان اکثریت جمعیت عدن را تشکیل می‌دادند. (ویکی پدیا، n.d.) روابط دیپلماتیک بین حکومت زیدی یمن و صفویان ایران در سده شانزدهم برقرار شد. (ویکی پدیا، n.d.) (مرکز مطالعات خاورمیانه، 2024) برخی منابع از حضور بازرگانان ایرانی در بنادر یمن تا دوره قاجار خبر می‌دهند. (دانشگاه شهید بهشتی، 2009)

6- قرن نوزدهم

موج جدید مهاجرت ایرانیان در ۱۸۳۹ با ورود انگلیسی‌ها به عدن آغاز شد. مروانجی سهرابجی کاریگان، تاجر پارسی از هند، اولین مهاجر ثبت‌شده این دوره است. (شورای خاورمیانه، 2024) جامعه ایرانیان عدن در اوج به ۱٬۵۰۰ نفر رسید و در ساخت‌وساز (مانند هتل مارینا) و تجارت فعال بودند. (شورای خاورمیانه، 2024) این جامعه پس از استقلال یمن جنوبی در ۱۹۶۷ و مصادره اموالشان پراکنده شدند. (شورای خاورمیانه، 2024)

- در قرن سوم هجری، یحیی بن الحسین ملقب به «الهادی» به همراه حدود 800 تن از یاران ایرانی خود از دیلم و طبرستان به صعده رفت. (مشرق نیوز، 1394)

- قبایل مهم یمنی مانند همدان، خولان و بکیل با او بیعت کردند و اولین حکومت شیعی در یمن شکل گرفت.  (مشرق نیوز، 1394)

- پس از یحیی بن الحسین، امامان زیدی به مدت 11 قرن در یمن حکومت کردند. (مشرق نیوز، 1394)

- از سال 280 هجری قمری، یمن به مرکز اصلی زیدیه تبدیل شد. (ویکی شیعه، n.d.)

- ایرانیان در اسلام آوردن مردم یمن و گرایش آنها به تشیع نقش مؤثری داشتند. (مشرق نیوز، 1394)

- یاران ایرانی یحیی بن الحسین در قطعه زمینی به نام مقبره «طبریون» (مازندرانی‌ها) در کنار حرم او دفن شدند. (مشرق نیوز، 1394)

- شیعیان در مناطق شمالی یمن متمرکز شدند و این مناطق به پایگاه سنتی زیدیه تبدیل شد. (ویکی شیعه، n.d.)

- زیدی‌ها به ولایت و عصمت 5 تن از اهل‌بیت و امامت امامان از نسل امام حسین اعتقاد داشتند. (ویکی پدیا، n.d.)

- به این ترتیب ایرانیان در اسلام آوردن مردم یمن و گرایش آنها به تشیع نقش مؤثری داشتند. (ویکی شیعه، n.d.)

7- افول حضور ایرانیان

پس از گسترش اسلام، به تدریج از جمعیت ایرانیان یمن کاسته شد. در دوران معاصر، جمعیت ایرانی‌تباران در یمن به حداقل رسیده است. عوامل اصلی کاهش جمعیت عبارتند از مهاجرت پس از استقلال یمن جنوبی، مصادره اموال توسط دولت و شرایط سیاسی و اجتماعی منطقه.

تخمین‌ها حاکی از حضور ۶۰۰٬۰۰۰ تا ۹۰۰٬۰۰۰ نفر با تبار ایرانی در یمن است که عمدتاً در عدن، صنعا و الحدیده ساکنند. (Joshua Project،  (2024(دانشگاه باقرالعلوم، 2024) مطالعات ژنتیکی اخیر نشان‌دهنده تأثیر ۲-۳٬ درصدی ژن‌های ایرانی در جمعیت شمال یمن است. (دانشگاه باقرالعلوم، 2024)

8-  روابط ایران و یمن معاصر 

از دهه ۱۹۹۰، ایران با آموزش طلاب زیدی در قم و حمایت از جنبش حوثی‌ها نفوذ خود را افزایش داده است. (مرکز مطالعات خاورمیانه، 2024) (شورای خاورمیانه، 2024) اسناد سازمان ملل نشان می‌دهد بین ۲۰۱۵-۲۰۲۰ حداقل ۱۸ محموله سلاح ایرانی به یمن ارسال شده است. (شورای خاورمیانه، 2024) با این حال، کارشناسان مؤسسه کارنگی تأکید می‌کنند که نقش ایران در تحولات یمن عمدتاً نمادین و ایدئولوژیک است. (بنیاد کارنگی، 2017) (موسسه تحقیقات سیاست خارجی، 2014)

- پس از انقلاب اسلامی ایران، انتشار کتاب‌های شیعی در یمن باعث بازگشت زیدی‌ها به مذهب خود شد. (ویکی پدیا، n.d.)

- برخی روحانیون سنی مانند عصام العماد به تشیع گرویدند و اذعان داشتند که اگر انقلاب اسلامی ایران نبود، مذهب زیدی در یمن از بین می‌رفت. (ویکی پدیا، n.d.)

در مجموع، حضور ایرانیان در یمن نقش مهمی در تاریخ این کشور و روابط ایران و یمن داشته است. این حضور از دوران ساسانیان آغاز شد و تا قرن‌ها پس از ظهور اسلام ادامه یافت، هرچند امروزه به حداقل رسیده است.

منابع:

1- ویکی پدیا (n.d.). ساسانیان یمن

https://B2n.ir/qn1201

2- ویستا (n.d.). 57 سال حکومت ایرانیان بر یمن

https://B2n.ir/u14143

3- مشرق نیوز (1394). ایرانی‌ها چگونه اولین حکومت شیعی در یمن را پایه‌گذاری کردند؟

https://B2n.ir/a16896

4- پوراحمدی. حسین، تاجداری. زینب (1393). ایرانیان یمن و دین اسلام از ظهور تا دوران خلافت ابوبکر (فصلنامه پارسه/سال 14/ شماره 22/ بهار و تابستان 93)

https://B2n.ir/s40763

5- Encyclopaedia Iranica. (2024). ABNĀʾ

https://B2n.ir/yd7027

6- دانشگاه باقرالعلوم. (2024). روابط سیاسی-اجتماعی ایرانیان یمن

https://B2n.ir/nj7379

7- محمد حسن القادی (2024). نقش ایران در یمن و پیامدهای امنیتی منطقه‌ای 

https://B2n.ir/fz9742

8- مکارم شیرازی (2024). ایرانیان در یمن

https://B2n.ir/w85940

9- مشرق نیوز (1394). ایرانی‌ها چگونه اولین حکومت شیعی در یمن را پایه‌گذاری کردند؟

https://B2n.ir/a16896

10- دلبری، شهربانو (1394). ایرانیان آزاده در یمن

https://B2n.ir/fp8297

11- ویکی پدیا (n.d.). روابط ایران و یمن

https://B2n.ir/g96158

12- مرکز مطالعات خاورمیانه. (2024). تاریخچه حضور حوثی‌ها در یمن 

https://B2n.ir/bh3916

13- دانشگاه شهید بهشتی (2009). جایگاه یمن در ادبیات فارسی.

https://B2n.ir/d09738

14- شورای خاورمیانه (2024). نقش ایران در جنگ یمن

https://B2n.ir/jp2054

15- ویکی شیعه (n.d.). یمن

https://B2n.ir/jx8436

16- ویکی پدیا (n.d.).

https://B2n.ir/pe7970

17-Joshua Project. (2024). Persian in Yemen

https://B2n.ir/j97190

18- بنیاد کارنگی برای صلح بین المللی (2017). دست کوتاه ایران در یمن

https://B2n.ir/pu8452

19- موسسه تحقیقات سیاست خارجی (2014). دخالت ایران در یمن

https://B2n.ir/bg2840

20- (ویکی پدیا، n.d.). روابط ایران و عربستان سعودی

https://B2n.ir/kn9702