هوگاکو در ژاپن

در دوره میجی و در چهارچوب سیاست‌های تجدد، موسیقی غربی به ژاپن وارد شد و همین زمان بود که مقابل اصطلاح موسیقی غربی (یوگاکو (洋楽/Yōgaku)[i])، اصطلاح هوگاکو (邦楽/Hōgaku) مورد استفاده قرار گرفت. هو یا کونی (邦/Hō/Kuni)، به معنی کشور ما یا ژاپن و گاکو (楽/Gaku) به معنای موسیقی است. هوگاکو هر چند در معنای وسیع اشاره به موسیقی ژاپن دارد، اما در معنایی محدودتر برای نام بردن از موسیقی قبل از دوره میجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. باز حتی در معنایی محدودتر، آن را برای نامیدن موسیقی دوران مدرن نخستین (کین‌سه) هم بکار می‌برند، چرا که موسیقی این دوران به لحاظ موسیقیایی با موسیقی قبل از آن متفاوت است.

اطلاعات ما از موسیقی ژاپن قبل از دوران باستان، تنها بر اساس کشفیات باستان شناسی است. این کشفیات شامل آلاتی موسیقی مانند جرس سفالی، فلوت سفالی، زنگ‌های مفرغی ناقوس شکل، ساز کوتو و سازی چوبی شبیه به ساز ژو (筑/Zhu/Chiku) در چین است. علاوه بر این کشفیات و قبل از شروع تأثیرگذاری فرهنگ چین و کره بر ژاپن، این کشور دارای موسیقی و رقص بوده که در منابع چینی به آن اشاره شده است.

با شروع نگارش کتاب در ژاپن، اطلاعات ما درباره موسیقی این کشور بیشتر می‌شود. در دو کتاب «کوجیکی» و «نیهون شوکی» ترانه‌هایی ثبت شده است که به آواز می‌خواندند. ورود آیین بودایی و شروع تأثیر گذاری فرهنگ چین و آسیا بر فرهنگ ژاپن، همچون هنرهای دیگر موسیقی این کشور را هم دگرگون کرد و باعث پیشرفت عظیم آن شد. در این دوره از سه پادشاهی باستانی واقع در شبه جزیره کره موسیقی به ژاپن وارد شد که به تلفیق این سه نوع موسیقی سانکان‌گاکو (三韓楽/Sankan gaku) می‌گویند. بعد هم همان طور که در قسمت نمایش دیدیم، نمایش گیگاکو هم همین زمان توسط میماشی آورده شد که نوعی رقص با صورتک همراه با نواختن ساز بود. در کنار اینها، برخی از ژاپنی‌هایی که در قالب هیأت‌های رسمی به چین رفتند، جزو وارد کنندگان اصلی موسیقی از چین شدند. یکی از این افراد کیبی نو ماکیبی (吉備真備/Kibi no Makibi(695-775)) بود که بعد از هفده سال اقامت در چین، هنگام برگشت کتاب ده جلدی «کلیات موسیقی» (『楽書要録』/Gakusho yōroku) را با خود به کشورش آورد، کتابی که در مورد موسیقی چین دوره تانگ است. انتقال این کتاب تأثیر زیادی در مباحث نظری موسیقی ژاپن بر جای گذاشت.

یکی دیگر از افرادی که در انتقال موسیقی از چین به ژاپن نقش داشت، اشراف‌زاده‌ای به نام فوجیوارا نو ساداتوشی (藤原貞敏/Fujiwara no Sadatoshi(807-867)) است که در چین نواختن ساز بیوا را آموخت و در برگشتن دو ساز بیوا با خود به کشورش آورد. خوشبختانه از سازهایی که در این دوره به ژاپن آورده شدند، تعدادی در دو گنجینه شوسوئین و هوریوجی بر جای مانده‌اند که امروزه به لحاظ شناخت سازهای دوران باستان بسیار اهمیت پیدا کرده‌اند. در میان این سازها، چنگ موسوم به رادِن سونو کوگو (螺鈿槽箜篌/Raden sōno kugo) و بیوای چهار سیمی موسوم به شیتان سونو بیوا (紫檀槽琵琶/Shitan sō no Biwa) مرتبط با ایران هستند. چنگ سازی ساسانی بود که نخست به چین و از آنجا به ژاپن برده شد. بیوا هم در واقع همان بربط ایرانی است که از طریق چین به ژاپن رسید.

دوره هیان، دوره ژاپنی کردن موسیقی‌هایی است که در دوره‌های قبل از خارج کشور پذیرفته شدند. نمود بارز این ژاپنی کردن را می‌توان در شکل‌گیری گاگاکو مشاهده کرد. گاگاکو که در فهرست میراث ناملموس جهانی هم به ثبت رسیده، مجموعه‌ای از نوازندگی، رقص و آواز است. از آنجا که در این موسیقی مجموعه‌ای از سازها با هم به اجرای موسیقی می‌پردازند، از آن به عنوان قدیمی‌ترین ارکستر جهان هم نام می‌برند. گاگاکو از تلفیق آن چه ژاپن خود داشت با موسیقی و رقصی پدید آمد که در طول بیش از 400 سال از دوران آسوکا تا اوایل هیان از چین و بقیه نقاط آسیا به این کشور وارد شد. در گاگاکو عموما هشت نوع ساز شامل سه ساز بادی، دو ساز زهی و سه ساز کوبه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از این سازها، ساز شو (笙/Shō) است که از هفده نی تشکیل شده که روی پایه‌ای به شکل دایره‌ای نصب شده‌اند. سازهای زهی گاگاکو، بیوا و کوتو هستند که همان طور که گفتیم بیوا بر گرفته از بربت ساسانی است. در مورد کوتو هم، هر چند این ساز از چین وارد شد، اما ژاپن خود دارای کوتوی مختص به خود بود. معروف‌ترین ساز کوبه‌ای مورد استفاده در گاگاکو هم، تایکو (太鼓/Taiko) است که طبلی دو سره است که با دو چوب به آن می‌زنند.

با ورود به سده‌های میانی، ساز بیوا بیش از بقیه سازها مورد توجه قرار گرفت. دلیل آن هم رواج نوعی از موسیقی با نام هِی‌کیوکو (平曲/Heikyoku) است. هِی‌کیوکو نوعی موسیقی روایتی و نقالی است که نخستین بار توسط راهبین نابینا شروع شد. آن‌ها ضمن نواختن ساز بیوا به روایت داستان‌های حماسی می‌پرداختند. این موسیقی با تقسیم به سبک‌های مختلف در دوران‌ها بعدی و حتی تا به امروز هم ادامه پیدا کرده است. علاوه بر هِی‌کیوکو با تکامل نمایش نوگاکو در سده‌های میانی که قبلا به آن اشاره شد، این نمایش از موسیقی هم استفاده کرد. به نوازندگان در نمایش نو، هایاشی‌کاتا (囃子方/Hayashikata) می‌گویند و آن‌ها از چهار ساز فلوت، طبلک و دو طبل بزرگ استفاده می‌کنند.

ساز نی مانند موسوم به شاکوهاچی (尺八/Shakuhachi) یکی دیگر از سازهای ژاپنی است که در سده‌های میانی رواج پیدا کرد، هر چند این ساز هم در دوران باستان به ژاپن راه یافت. رواج شاکوهاچی به استفاده از آن توسط استادان نمایش دِنگاکو بر می‌گردد. همچنین در این زمان افرادی موسوم به کوموسو (虚無僧/Komusō) ظاهر شدند که با نواختن شاکوهاچی اقدام به گدایی می‌کردند. این ساز اگر چه در بدو ورود به ژاپن چندان با استقبال روبرو نشد و حتی از گاگاکو هم کنار گذاشته شد، اما در حال حاضر در خط مقدم سازهای ژاپنی قرار دارد. این ساز از موسیقی کلاسیک پا فراتر گذاشته است و حتی در موسیقیهای امروزی مانند جاز هم شرکت می‌کند. در میان غیر ژاپنی‌ها هم نوازندگان زیادی برای آن پیدا شده است.

دوران مدرن نخستین از مهم‌ترین دوره‌های موسیقی ژاپن به حساب می‌آید، تا حدی که برخی هوگاکو را تنها مختص به این دوران می‌دانند. یکی از ویژگی‌های این دوران ظهور سازی موسوم به شامیسِن (三味線/Shamisen) در صحنه موسیقی ژاپن است که آشکار متفاوت از سازهایی بود که تا کنون در موسیقی این کشور وجود داشت. این ساز که اکنون هم جزو سازهای اصلی هوگاکو است، در قرن شانزدهم از چین و از طریق جزایر ریوکیو به ژاپن آورده شد. نخستین نوازندگان آن هم همان نوازندگان نابینای بیوا بودند. این نوازندگان نابینا با آمدن ساز جدید، برای اصلاح ساختار آن تلاش زیادی کردند و روایت همراه با نواختن شامیسن را شروع کردند که به آن جوروری می‌گویند، هنری که بعدا در نمایش عروسکی جوروری یا بونراکو جذب شد. شامیسن موسیقی دوره ادو را متحول کرد و آوازهای زیادی از جمله ناگائوتا (長唄/Nagauta) با استفاده از آن متداول شد. بعد هم نمایش کابوکی همه این آوازها و موسیقیها را جذب کرد.

در نمایش کابوکی، رقص، نمایش و موسیقی رابطه تنگاتنگی با هم دارند و چنانچه هر سه این‌ها با هم نباشند، کابوکی شکل نمی‌گیرد. موسیقی در کابوکی به دو دسته کلی تقسیم می‌شود؛ شوسا اونگاکو (所作音楽/Shosa ongaku) و گِزا اونگاکو (下座音楽/Geza ongaku). شوسا اونگاکو موسیقی همراهی کننده رقص است و گِزا اونگاکو به منظور افزایش تأثیرگذاری نمایش و به شکل موسیقی پس زمینه اجرا می‌گردد. در این دو موسیقی و به خصوص گِزا اونگاکو، سازهای بسیار متنوعی مورد استفاده قرار می‌گیرند، به شکلی که می‌توان گفت موسیقی کابوکی گزیده‌ای از موسیقی سنتی ژاپن است.

نیز نگاه کنید به

• هنر ژاپن
• موسیقی در ژاپن

پاورقی

[i]: همین اتفاق بعدها در مورد سینما هم رخ داد و به سینمای ژاپن در مقابل سینمای غرب (洋画/Yōga)، هوگا (邦画/Hōga) ‌گفتند.