جامع زیتونه تونس: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).) |
||
| (یک نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
*'''علم لغت و انشاء و ادب:''' «المزهر» از سیوطی، «فقه اللغه» از عبدالملک ثعالبی، شرح مرزوقی بر «دیوان الحماسه و المثل الثائر» از ابن أثیر. | *'''علم لغت و انشاء و ادب:''' «المزهر» از سیوطی، «فقه اللغه» از عبدالملک ثعالبی، شرح مرزوقی بر «دیوان الحماسه و المثل الثائر» از ابن أثیر. | ||
*'''قرائت قرآن و تجوید و دروس دیگر''' مانند فقه و اصول، فرایض، میقات، نحو، صرف، تاریخ، جغرافیا (کتب ابن‌خلدون و ابن خطیب)، رسم، خط، عروض، منطق، آداب‌البحث، حساب، هندسه (براساس مذهب اقلیدس و کتب خواجه نصیر طوسی)، هیئت و مساحت نیز از دیگر مواد آموزشی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] بوده است. برخی از کتاب‌ها نیز، مانند «فروع المعرفه لاحد عشر» در جامع الازهر و [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] تدریس می‌شده است. | *'''قرائت قرآن و تجوید و دروس دیگر''' مانند فقه و اصول، فرایض، میقات، نحو، صرف، تاریخ، جغرافیا (کتب ابن‌خلدون و ابن خطیب)، رسم، خط، عروض، منطق، آداب‌البحث، حساب، هندسه (براساس مذهب اقلیدس و کتب خواجه نصیر طوسی)، هیئت و مساحت نیز از دیگر مواد آموزشی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] بوده است. برخی از کتاب‌ها نیز، مانند «فروع المعرفه لاحد عشر» در جامع الازهر و [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] تدریس می‌شده است. | ||
[[پرونده:جامع زیتونه.jpg|بندانگشتی|جامع زیتونه]]استادان زیتونه از میان علمای [[مذهب مالکی تونس|مالکی]] و [[مذهب حنفی تونس|حنفی]] انتخاب می‌شدند و انجام مناظره‌های علمی به‌خصوص بین اصیلیین (شیوخ زیتونه پایتخت‌نشین) و افاقیین (شیوخ دیگر شهرهای [[تونس]]) رواج داشت و شیوخ اهل پایتخت به تلاش برای جلوگیری از شهرت‌یافتن افاقیین متهم بودند.<ref>روزنامه الصریح (جمعه، ۱۲/۰۹/۲۰۰۸). ص۲۲.</ref> استادی که همه منابع آموزشی را تدریس می‌کرد، «معلم الأصلیین» خوانده می‌شد و «المدرس الاول» نیز به کسی اطلاق می‌شد که علم تجوید را تدریس می‌کرد.<ref>شنتاوی، احمد؛ زکی، خورشید؛ یونس، عبدالحمید. دائرةالمعارف الاسلامیه دارالفکر. بی‌جا، بی‌تا، جلد ۶،ص92/6.</ref> زیتونی‌هایی که قرائت قرآن[ | [[پرونده:جامع زیتونه.jpg|بندانگشتی|جامع زیتونه]]استادان زیتونه از میان علمای [[مذهب مالکی تونس|مالکی]] و [[مذهب حنفی تونس|حنفی]] انتخاب می‌شدند و انجام مناظره‌های علمی به‌خصوص بین اصیلیین (شیوخ زیتونه پایتخت‌نشین) و افاقیین (شیوخ دیگر شهرهای [[تونس]]) رواج داشت و شیوخ اهل پایتخت به تلاش برای جلوگیری از شهرت‌یافتن افاقیین متهم بودند.<ref>روزنامه الصریح (جمعه، ۱۲/۰۹/۲۰۰۸). ص۲۲.</ref> استادی که همه منابع آموزشی را تدریس می‌کرد، «معلم الأصلیین» خوانده می‌شد و «المدرس الاول» نیز به کسی اطلاق می‌شد که علم تجوید را تدریس می‌کرد.<ref>شنتاوی، احمد؛ زکی، خورشید؛ یونس، عبدالحمید. دائرةالمعارف الاسلامیه دارالفکر. بی‌جا، بی‌تا، جلد ۶،ص92/6.</ref> زیتونی‌هایی که قرائت قرآن[i] را فرامی‌گرفتند مدرکی معادل لیسانس به نام «تطویع» به آنها داده می‌شد. روش تدریس در[[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] بر محور القاء مسئله و سپس تطبیق آن بر کتاب بود.<ref>سنوسی، محمد (۱۴۰۱ق). الرحله الحجازیه تحقیق علی شنوفی. تونس: نشر الشرکه التونسیه للتوزیع،ص22.</ref> | ||
[[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] سالانه دو ماه از تابستان، ماه رمضان، ایام‌الجمع، ایام‌التشریق، اعیاد فطر و قربان (با چهار روز پس از آن)، عرفه (با دو روز پیش از آن)، عاشورا، یازده، دوازده و سیزده ربیع‌الاول تعطیل بود. زیتونه در آغاز اشغال [[تونس]] از سوی فرانسه در سال ۱۸۸۱، دارای ۶۰۰ طلبه بود و این تعداد در سال ۱۹۳۳ میلادی، به رقم ۳۶۵۰ طلبه افزایش یافت.<ref>عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص144.</ref> این سرگذشت [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] پیش از استقلال [[تونس]] بود[vi]؛ اما این مرکز اسلامی و شکل‌گیری جریان اصلاحات آموزشی در آن که متأثر از جریان اصلاحات در جهان اسلام بود و از سال ۱۹۲۹ میلادی با هدف راه‌اندازی پژوهش‌های جدید در ساختار آموزشی آن شروع شده بود، در سال ۱۹۵۶ میلادی و با روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه سرنوشت دیگری پیدا کرد. بزرگان زیتونه از سال ۱۹۴۵ میلادی نقش مهمی در شکل‌گیری حرکت‌های اصلاح‌طلبانه [[تونس]] داشتند؛ اما با استقلال این کشور و روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه با بی‌مهری و مخالفت او مواجه شدند. بورقیبه با ادعای اصلاح ملی [[نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تونس|نظام آموزشی تونس]] و یکپارچه‌کردن برنامه‌های آن به سراغ [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] رفت و در ۲۶ آوریل ۱۹۵۶ میلادی دستور داد نام زیتونه از مؤسسه الجامع‌الاعظم به [[جامع زیتونه تونس|الجامعه الزیتونه]] (دانشگاه زیتونه) تغییر یابد؛ اما دو سال بعد و در تاریخ ۴ نوامبر ۱۹۵۸ میلادی، دستور تعطیلی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] را با هدف یکسان‌سازی ملی نظام آموزشی صادرکرد و چراغ فروزان نهاد مهم آموزش علوم اسلامی در [[تونس]] را خاموش کرد. این اقدام بورقیبه ضربه‌ای مهلک بر نظام آموزش سنتی دینی [[تونس]] بود و با مخالفت بسیاری از علما و شیوخ زیتونه همراه شد و بسیاری از شیوخ زیتونه تحت تعقیب و آزار و اذیت قرار گرفتند[ | [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] سالانه دو ماه از تابستان، ماه رمضان، ایام‌الجمع، ایام‌التشریق، اعیاد فطر و قربان (با چهار روز پس از آن)، عرفه (با دو روز پیش از آن)، عاشورا، یازده، دوازده و سیزده ربیع‌الاول تعطیل بود. زیتونه در آغاز اشغال [[تونس]] از سوی [[فرانسه]] در سال ۱۸۸۱، دارای ۶۰۰ طلبه بود و این تعداد در سال ۱۹۳۳ میلادی، به رقم ۳۶۵۰ طلبه افزایش یافت.<ref>عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص144.</ref> این سرگذشت [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] پیش از استقلال [[تونس]] بود[vi]؛ اما این مرکز اسلامی و شکل‌گیری جریان اصلاحات آموزشی در آن که متأثر از جریان اصلاحات در جهان اسلام بود و از سال ۱۹۲۹ میلادی با هدف راه‌اندازی پژوهش‌های جدید در ساختار آموزشی آن شروع شده بود، در سال ۱۹۵۶ میلادی و با روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه سرنوشت دیگری پیدا کرد. بزرگان زیتونه از سال ۱۹۴۵ میلادی نقش مهمی در شکل‌گیری حرکت‌های اصلاح‌طلبانه [[تونس]] داشتند؛ اما با استقلال این کشور و روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه با بی‌مهری و مخالفت او مواجه شدند. بورقیبه با ادعای اصلاح ملی [[نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تونس|نظام آموزشی تونس]] و یکپارچه‌کردن برنامه‌های آن به سراغ [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] رفت و در ۲۶ آوریل ۱۹۵۶ میلادی دستور داد نام زیتونه از مؤسسه الجامع‌الاعظم به [[جامع زیتونه تونس|الجامعه الزیتونه]] (دانشگاه زیتونه) تغییر یابد؛ اما دو سال بعد و در تاریخ ۴ نوامبر ۱۹۵۸ میلادی، دستور تعطیلی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] را با هدف یکسان‌سازی ملی نظام آموزشی صادرکرد و چراغ فروزان نهاد مهم آموزش علوم اسلامی در [[تونس]] را خاموش کرد. این اقدام بورقیبه ضربه‌ای مهلک بر نظام آموزش سنتی دینی [[تونس]] بود و با مخالفت بسیاری از علما و شیوخ زیتونه همراه شد و بسیاری از شیوخ زیتونه تحت تعقیب و آزار و اذیت قرار گرفتند[ii] با این اقدام بورقیبه جایگاه علمی تاریخی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] که نظامی همانند نظام حوزوی در ایران داشت و شاخه‌های آن در بسیاری از شهرهای [[تونس]] فعال بود تا سطح یک مرکز دانشگاهی با اختیارات بسیار محدود تنزل یافت و بسیاری از فروع آن در دیگر شهرهای [[تونس]] به دبیرستان تبدیل شد. با تأسیس دانشگاه تونس در ۳۱ مارس ۱۹۶۰ میلادی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] در ۱ مارس ۱۹۶۱ میلادی به دانشکده زیتونی شریعت و اصول دین [iii] تغییر نام داد و زیر نظر نظام دانشگاهی [[تونس]] قرار گرفت با مرگ بورقیبه و با روی‌کارآمدن زین‌العابدین بن علی، [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] در سال ۱۹۸۷ به دستور بن علی بازگشایی شد؛ اما هنوز هشت ماه بیشتر از شروع به کار آن نگذشته بودکه دستور تعطیلی زیتونه صادر شد و این وضعیت تا تاریخ ۱۹ مارس ۲۰۱۲ میلادی، که انقلاب [[تونس]] دستور بازگشایی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] را صادر کرد، ادامه داشت: پس از پیروزی انقلاب، مدیران جدید دانشگاه زیتونه اعلام کردند که احیای عظمت تاریخی [[جامع زیتونه تونس|جامع زیتونه]] از اهداف ملی انقلابیون [[تونس]] است.<ref>عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی, هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی, ص 172.</ref> | ||
== پاورقی == | |||
[i] قرائه القرآن و تسمیعه. | |||
[ii] جهت اطلاع بیشتر از تاریخ زیتونه می‌توانید به کتاب: (معموری، طاهر؛ دانشگاه زیتونه: تاریخ فرهنگ و علوم اسلامی در دوران حکمرانی خاندان حفص و ترکان (۶۰۳ - ۱۲۰۶ ه./ ۱۱۱۷ - ۱۷۰۵م.)؛ ترجمه زهرا خسروی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۸) مراجعه فرمایید. | |||
[iii] علامه شیخ عبدالحمید طه منیف از علماء بزرگ زیتونه بود که تحت تعقیب قرار گرفت و به الجزایر گریخت و پس از سال‌ها به تونس بازگشت. نگارنده ایشان را کرارا ملاقات و از نزدیک خاطرات او را شنیده است. جالب است که مرحوم منیف در مقدمه کتاب داستانی خود به نام «سر المعرکه» که در سال ۱۹۵۷ میلادی چاپ شده است، بورقیبه را مجاهد بزرگ و زعیم امت می‌خواند. | |||
== کتابشناسی == | == کتابشناسی == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۸:۰۹
جامع زیتونه نخستین دانشگاه اسلامی در شمال آفریقا و از قدیمی‌ترین و مشهورترین مساجد در جهان اسلام است و در کنار جامع الازهر مصر و جامع القرویین مغرب مهم‌ترین پایگاه‌های نشر اسلام در آفریقا به شمار می‌رود. حسنی عبدالوهاب مورخ برجسته معاصر تونس می‌گوید: «همانا، جامع زیتونه، قدیمی‌ترین و باسابقه‌ترین مؤسسه آموزشی عربی است و تاریخ زیتونه با تاریخ بسیاری از خانواده‌های تونسی‌گره خورده است.[۱] با ورود بنی‌هلال به تونس در قرن پنج قمری و تخریب قیروان، پایگاه آموزش دینی تونس به جامع زیتونه منتقل شد،[۲] جامع زیتونه در عصر اغلبیان بازسازی شد و در دوران حفصیان درخشان‌ترین تاریخ شکوفایی خود را شاهد بود.کتابخانه بزرگ شاهی که در عصر ابوزکریا یحیی دوم تأسیس شد و مشتمل بر ۳۰ هزار مجلد بود، به جامع زیتونه منتقل و وقف طلاب شد، مدرسه شماعیه در نزدیک جامع زیتونه و مدارسی، مانند توفیقیه و معرضیه را نیز حفصیان بنیان گذاشتند.[۳] مهم‌ترین مواد درسی جامع زیتونه علوم اسلامی، مانند فقه (مالکی و حنفی)، ادبیات، فلسفه، ریاضی، طب و فلک بود. ابن‌خلدون از دانش‌آموختگان و استادان زیتونه بود. با وجود اصلاحات گوناگونی که سیستم آموزشی جامع زیتونه در طول تاریخ به خود دیده است، اما روش آموزشی آن در قرن سیزده هجری با قرن هفت هجری تفاوتی نداشته است.[۴] با شروع جنبش‌های اصلاح‌طلب اسلامی در شرق و گسترش آن به غرب جهان اسلام، انجام اصلاحات در روش و محتوای آموزشی زیتونه نیز شروع شد. نخستین منشور آموزشی جدید زیتونه در سال ۱۸۴۲ احمد بای و دومین حرکت اصلاحی را نیز خیرالدین پاشا در ۱۸۷۶ میلادی انجام داد. تدریس علوم جدید درکنار علوم قدیم از مهم‌ترین محورهای این اصلاحات بودکه البته با مقاومت برخی از بزرگان محافظه‌گرای شیوخ زیتونه مواجه شد و روند اصلاحات در زیتونه را به‌خصوص در فاصله سال‌های۱۹۱۲ تا ۱۹۵۱ میلادی با افت‌وخیزهای متعددی همراه کرد.[۵] سرانجام نظام آموزشی زیتونه در سال ۱۹۱۲ میلادی، از شکل سنتی خارج شد و به سه مرحله ابتدایی (شهاده‌الاهلیه)، متوسطه (شهاده التحصیل)، و عالی (شهاده العالمیه) تقسیم شد. مقطع ابتدایی شامل فارغ‌التحصیلان زیتونه و مدرسان این مرحله بود که حقوقی دریافت نمی‌کردند. مقطع متوسطه دارای ۱۲ مدرس مالکی و حنفی و یک معلم تجوید بودکه حقوق مختصری به آنها داده می‌شد؛ سی استاد نیز امر آموزش را در سطح عالی بر عهده داشتند و حقوق خوبی دریافت می‌کردند. برخی از دروس جامع زیتونه در رشته‌های گوناگون به این شرح بوده است:
- تفسیر: «اسرارالتنزیل» از بیضاوی و «شرح الجلالین».
- حدیث: «صحیح بخاری» با شرح قسطلانی، «صحیح مسلم» با شرح الابی و «الشفاء» قاضی عیاض با شرح خفاجی.
- سیره: «المواهب اللدنیه» قسطلانی با شرح زرقانی و «السیره الکلاعیه».
- توحید: شرح جرجانی بر «المواقف عضدالدینایجی»، شرح تفتازانی بر «عقاید عمر نسفی و الکبری» از شیخ سنوسی. فقه: «تبیین الحقائق» از عثمان زیلعی، شرح «کنز الدقائق» از عبدالله نسفی، «الدرر (شرح الغرر)» شرح سیدی عبدالباقی و شرح محمد خرشی بر «المختصر خلیل». تصوف: «الاحیاء» از غزالی. نحو: «مغنی اللبیبابن» از هشام.
- علم معانی و بیان: جزء سوم از کتاب «المفتاح» از یوسف سکاکی با شرح جرجانی و «المطول» از تفتازانی.
- علم لغت و انشاء و ادب: «المزهر» از سیوطی، «فقه اللغه» از عبدالملک ثعالبی، شرح مرزوقی بر «دیوان الحماسه و المثل الثائر» از ابن أثیر.
- قرائت قرآن و تجوید و دروس دیگر مانند فقه و اصول، فرایض، میقات، نحو، صرف، تاریخ، جغرافیا (کتب ابن‌خلدون و ابن خطیب)، رسم، خط، عروض، منطق، آداب‌البحث، حساب، هندسه (براساس مذهب اقلیدس و کتب خواجه نصیر طوسی)، هیئت و مساحت نیز از دیگر مواد آموزشی جامع زیتونه بوده است. برخی از کتاب‌ها نیز، مانند «فروع المعرفه لاحد عشر» در جامع الازهر و جامع زیتونه تدریس می‌شده است.
استادان زیتونه از میان علمای مالکی و حنفی انتخاب می‌شدند و انجام مناظره‌های علمی به‌خصوص بین اصیلیین (شیوخ زیتونه پایتخت‌نشین) و افاقیین (شیوخ دیگر شهرهای تونس) رواج داشت و شیوخ اهل پایتخت به تلاش برای جلوگیری از شهرت‌یافتن افاقیین متهم بودند.[۶] استادی که همه منابع آموزشی را تدریس می‌کرد، «معلم الأصلیین» خوانده می‌شد و «المدرس الاول» نیز به کسی اطلاق می‌شد که علم تجوید را تدریس می‌کرد.[۷] زیتونی‌هایی که قرائت قرآن[i] را فرامی‌گرفتند مدرکی معادل لیسانس به نام «تطویع» به آنها داده می‌شد. روش تدریس درجامع زیتونه بر محور القاء مسئله و سپس تطبیق آن بر کتاب بود.[۸]
جامع زیتونه سالانه دو ماه از تابستان، ماه رمضان، ایام‌الجمع، ایام‌التشریق، اعیاد فطر و قربان (با چهار روز پس از آن)، عرفه (با دو روز پیش از آن)، عاشورا، یازده، دوازده و سیزده ربیع‌الاول تعطیل بود. زیتونه در آغاز اشغال تونس از سوی فرانسه در سال ۱۸۸۱، دارای ۶۰۰ طلبه بود و این تعداد در سال ۱۹۳۳ میلادی، به رقم ۳۶۵۰ طلبه افزایش یافت.[۹] این سرگذشت جامع زیتونه پیش از استقلال تونس بود[vi]؛ اما این مرکز اسلامی و شکل‌گیری جریان اصلاحات آموزشی در آن که متأثر از جریان اصلاحات در جهان اسلام بود و از سال ۱۹۲۹ میلادی با هدف راه‌اندازی پژوهش‌های جدید در ساختار آموزشی آن شروع شده بود، در سال ۱۹۵۶ میلادی و با روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه سرنوشت دیگری پیدا کرد. بزرگان زیتونه از سال ۱۹۴۵ میلادی نقش مهمی در شکل‌گیری حرکت‌های اصلاح‌طلبانه تونس داشتند؛ اما با استقلال این کشور و روی‌کارآمدن حبیب بورقیبه با بی‌مهری و مخالفت او مواجه شدند. بورقیبه با ادعای اصلاح ملی نظام آموزشی تونس و یکپارچه‌کردن برنامه‌های آن به سراغ جامع زیتونه رفت و در ۲۶ آوریل ۱۹۵۶ میلادی دستور داد نام زیتونه از مؤسسه الجامع‌الاعظم به الجامعه الزیتونه (دانشگاه زیتونه) تغییر یابد؛ اما دو سال بعد و در تاریخ ۴ نوامبر ۱۹۵۸ میلادی، دستور تعطیلی جامع زیتونه را با هدف یکسان‌سازی ملی نظام آموزشی صادرکرد و چراغ فروزان نهاد مهم آموزش علوم اسلامی در تونس را خاموش کرد. این اقدام بورقیبه ضربه‌ای مهلک بر نظام آموزش سنتی دینی تونس بود و با مخالفت بسیاری از علما و شیوخ زیتونه همراه شد و بسیاری از شیوخ زیتونه تحت تعقیب و آزار و اذیت قرار گرفتند[ii] با این اقدام بورقیبه جایگاه علمی تاریخی جامع زیتونه که نظامی همانند نظام حوزوی در ایران داشت و شاخه‌های آن در بسیاری از شهرهای تونس فعال بود تا سطح یک مرکز دانشگاهی با اختیارات بسیار محدود تنزل یافت و بسیاری از فروع آن در دیگر شهرهای تونس به دبیرستان تبدیل شد. با تأسیس دانشگاه تونس در ۳۱ مارس ۱۹۶۰ میلادی جامع زیتونه در ۱ مارس ۱۹۶۱ میلادی به دانشکده زیتونی شریعت و اصول دین [iii] تغییر نام داد و زیر نظر نظام دانشگاهی تونس قرار گرفت با مرگ بورقیبه و با روی‌کارآمدن زین‌العابدین بن علی، جامع زیتونه در سال ۱۹۸۷ به دستور بن علی بازگشایی شد؛ اما هنوز هشت ماه بیشتر از شروع به کار آن نگذشته بودکه دستور تعطیلی زیتونه صادر شد و این وضعیت تا تاریخ ۱۹ مارس ۲۰۱۲ میلادی، که انقلاب تونس دستور بازگشایی جامع زیتونه را صادر کرد، ادامه داشت: پس از پیروزی انقلاب، مدیران جدید دانشگاه زیتونه اعلام کردند که احیای عظمت تاریخی جامع زیتونه از اهداف ملی انقلابیون تونس است.[۱۰]
پاورقی
[i] قرائه القرآن و تسمیعه.
[ii] جهت اطلاع بیشتر از تاریخ زیتونه می‌توانید به کتاب: (معموری، طاهر؛ دانشگاه زیتونه: تاریخ فرهنگ و علوم اسلامی در دوران حکمرانی خاندان حفص و ترکان (۶۰۳ - ۱۲۰۶ ه./ ۱۱۱۷ - ۱۷۰۵م.)؛ ترجمه زهرا خسروی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۸) مراجعه فرمایید.
[iii] علامه شیخ عبدالحمید طه منیف از علماء بزرگ زیتونه بود که تحت تعقیب قرار گرفت و به الجزایر گریخت و پس از سال‌ها به تونس بازگشت. نگارنده ایشان را کرارا ملاقات و از نزدیک خاطرات او را شنیده است. جالب است که مرحوم منیف در مقدمه کتاب داستانی خود به نام «سر المعرکه» که در سال ۱۹۵۷ میلادی چاپ شده است، بورقیبه را مجاهد بزرگ و زعیم امت می‌خواند.
کتابشناسی
- ↑ عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص10.
- ↑ طاهر، عبدالله. الحرکة الوطنیة التونسیة (۱۸۳۰-۱۹۵۶م). تونس: منشورات دارالمعارف للطباعة و النشر، بی‌تا،ص218.
- ↑ ناصری طاهری، عبدالله (۱۳۷۵). مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال آفریقا از آغاز تا ظهور عثمانی‌ها. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،ص358.
- ↑ غالی، بلقاسم (۱۴۱۷ق). شیخ الجامع الاعظم محمد الطاهر ابن عاشور حیاته و آثاره. بیروت: دار ابن حزم،ص39.
- ↑ عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص71.
- ↑ روزنامه الصریح (جمعه، ۱۲/۰۹/۲۰۰۸). ص۲۲.
- ↑ شنتاوی، احمد؛ زکی، خورشید؛ یونس، عبدالحمید. دائرةالمعارف الاسلامیه دارالفکر. بی‌جا، بی‌تا، جلد ۶،ص92/6.
- ↑ سنوسی، محمد (۱۴۰۱ق). الرحله الحجازیه تحقیق علی شنوفی. تونس: نشر الشرکه التونسیه للتوزیع،ص22.
- ↑ عیاشی، مختار (۲۰۰۳م). الزیتونه و الزیتونیون (۱۸۸۳-۱۹۵۸). تونس: مرکز النشر الجامعی و جامعة الزیتونة،ص144.
- ↑ عصمتی‌بایگی، سیدحسن (1395). جامعه و فرهنگ تونس. تهران: موسسه فرهنگی, هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی, ص 172.