موسیقی در ژاپن

در دوره میجی و در چهارچوب سیاست‌های تجدد، موسیقی غربی به ژاپن وارد شد و همین زمان بود که مقابل اصطلاح موسیقی غربی (یوگاکو (洋楽/Yōgaku)[i])، اصطلاح هوگاکو (邦楽/Hōgaku) مورد استفاده قرار گرفت. هو یا کونی (邦/Hō/Kuni)، به معنی کشور ما یا ژاپن و گاکو (楽/Gaku) به معنای موسیقی است. هوگاکو هر چند در معنای وسیع اشاره به موسیقی ژاپن دارد، اما در معنایی محدودتر برای نام بردن از موسیقی قبل از دوره میجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. باز حتی در معنایی محدودتر، آن را برای نامیدن موسیقی دوران مدرن نخستین (کین‌سه) هم بکار می‌برند، چرا که موسیقی این دوران به لحاظ موسیقیایی با موسیقی قبل از آن متفاوت است.

اطلاعات ما از موسیقی ژاپن قبل از دوران باستان، تنها بر اساس کشفیات باستان شناسی است. این کشفیات شامل آلاتی موسیقی مانند جرس سفالی، فلوت سفالی، زنگ‌های مفرغی ناقوس شکل، ساز کوتو و سازی چوبی شبیه به ساز ژو (筑/Zhu/Chiku) در چین است. علاوه بر این کشفیات و قبل از شروع تأثیرگذاری فرهنگ چین و کره بر ژاپن، این کشور دارای موسیقی و رقص بوده که در منابع چینی به آن اشاره شده است.

با شروع نگارش کتاب در ژاپن، اطلاعات ما درباره موسیقی این کشور بیشتر می‌شود. در دو کتاب «کوجیکی» و «نیهون شوکی» ترانه‌هایی ثبت شده است که به آواز می‌خواندند. ورود آیین بودایی و شروع تأثیر گذاری فرهنگ چین و آسیا بر فرهنگ ژاپن، همچون هنرهای دیگر موسیقی این کشور را هم دگرگون کرد و باعث پیشرفت عظیم آن شد. در این دوره از سه پادشاهی باستانی واقع در شبه جزیره کره موسیقی به ژاپن وارد شد که به تلفیق این سه نوع موسیقی سانکان‌گاکو (三韓楽/Sankan gaku) می‌گویند. بعد هم همان طور که در قسمت نمایش دیدیم، نمایش گیگاکو هم همین زمان توسط میماشی آورده شد که نوعی رقص با صورتک همراه با نواختن ساز بود. در کنار اینها، برخی از ژاپنی‌هایی که در قالب هیأت‌های رسمی به چین رفتند، جزو وارد کنندگان اصلی موسیقی از چین شدند. یکی از این افراد کیبی نو ماکیبی (吉備真備/Kibi no Makibi(695-775)) بود که بعد از هفده سال اقامت در چین، هنگام برگشت کتاب ده جلدی «کلیات موسیقی» (『楽書要録』/Gakusho yōroku) را با خود به کشورش آورد، کتابی که در مورد موسیقی چین دوره تانگ است. انتقال این کتاب تأثیر زیادی در مباحث نظری موسیقی ژاپن بر جای گذاشت.

یکی دیگر از افرادی که در انتقال موسیقی از چین به ژاپن نقش داشت، اشراف‌زاده‌ای به نام فوجیوارا نو ساداتوشی (藤原貞敏/Fujiwara no Sadatoshi(807-867)) است که در چین نواختن ساز بیوا را آموخت و در برگشتن دو ساز بیوا با خود به کشورش آورد. خوشبختانه از سازهایی که در این دوره به ژاپن آورده شدند، تعدادی در دو گنجینه شوسوئین و هوریوجی بر جای مانده‌اند که امروزه به لحاظ شناخت سازهای دوران باستان بسیار اهمیت پیدا کرده‌اند. در میان این سازها، چنگ موسوم به رادِن سونو کوگو (螺鈿槽箜篌/Raden sōno kugo) و بیوای چهار سیمی موسوم به شیتان سونو بیوا (紫檀槽琵琶/Shitan sō no Biwa) مرتبط با ایران هستند. چنگ سازی ساسانی بود که نخست به چین و از آنجا به ژاپن برده شد. بیوا هم در واقع همان بربط ایرانی است که از طریق چین به ژاپن رسید.

دوره هیان، دوره ژاپنی کردن موسیقی‌هایی است که در دوره‌های قبل از خارج کشور پذیرفته شدند. نمود بارز این ژاپنی کردن را می‌توان در شکل‌گیری گاگاکو مشاهده کرد. گاگاکو که در فهرست میراث ناملموس جهانی هم به ثبت رسیده، مجموعه‌ای از نوازندگی، رقص و آواز است. از آنجا که در این موسیقی مجموعه‌ای از سازها با هم به اجرای موسیقی می‌پردازند، از آن به عنوان قدیمی‌ترین ارکستر جهان هم نام می‌برند. گاگاکو از تلفیق آن چه ژاپن خود داشت با موسیقی و رقصی پدید آمد که در طول بیش از 400 سال از دوران آسوکا تا اوایل هیان از چین و بقیه نقاط آسیا به این کشور وارد شد. در گاگاکو عموما هشت نوع ساز شامل سه ساز بادی، دو ساز زهی و سه ساز کوبه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از این سازها، ساز شو (笙/Shō) است که از هفده نی تشکیل شده که روی پایه‌ای به شکل دایره‌ای نصب شده‌اند. سازهای زهی گاگاکو، بیوا و کوتو هستند که همان طور که گفتیم بیوا بر گرفته از بربت ساسانی است. در مورد کوتو هم، هر چند این ساز از چین وارد شد، اما ژاپن خود دارای کوتوی مختص به خود بود. معروف‌ترین ساز کوبه‌ای مورد استفاده در گاگاکو هم، تایکو (太鼓/Taiko) است که طبلی دو سره است که با دو چوب به آن می‌زنند.

با ورود به سده‌های میانی، ساز بیوا بیش از بقیه سازها مورد توجه قرار گرفت. دلیل آن هم رواج نوعی از موسیقی با نام هِی‌کیوکو (平曲/Heikyoku) است. هِی‌کیوکو نوعی موسیقی روایتی و نقالی است که نخستین بار توسط راهبین نابینا شروع شد. آن‌ها ضمن نواختن ساز بیوا به روایت داستان‌های حماسی می‌پرداختند. این موسیقی با تقسیم به سبک‌های مختلف در دوران‌ها بعدی و حتی تا به امروز هم ادامه پیدا کرده است. علاوه بر هِی‌کیوکو با تکامل نمایش نوگاکو در سده‌های میانی که قبلا به آن اشاره شد، این نمایش از موسیقی هم استفاده کرد. به نوازندگان در نمایش نو، هایاشی‌کاتا (囃子方/Hayashikata) می‌گویند و آن‌ها از چهار ساز فلوت، طبلک و دو طبل بزرگ استفاده می‌کنند.

ساز نی مانند موسوم به شاکوهاچی (尺八/Shakuhachi) یکی دیگر از سازهای ژاپنی است که در سده‌های میانی رواج پیدا کرد، هر چند این ساز هم در دوران باستان به ژاپن راه یافت. رواج شاکوهاچی به استفاده از آن توسط استادان نمایش دِنگاکو بر می‌گردد. همچنین در این زمان افرادی موسوم به کوموسو (虚無僧/Komusō) ظاهر شدند که با نواختن شاکوهاچی اقدام به گدایی می‌کردند. این ساز اگر چه در بدو ورود به ژاپن چندان با استقبال روبرو نشد و حتی از گاگاکو هم کنار گذاشته شد، اما در حال حاضر در خط مقدم سازهای ژاپنی قرار دارد. این ساز از موسیقی کلاسیک پا فراتر گذاشته است و حتی در موسیقیهای امروزی مانند جاز هم شرکت می‌کند. در میان غیر ژاپنی‌ها هم نوازندگان زیادی برای آن پیدا شده است.

دوران مدرن نخستین از مهم‌ترین دوره‌های موسیقی ژاپن به حساب می‌آید، تا حدی که برخی هوگاکو را تنها مختص به این دوران می‌دانند. یکی از ویژگی‌های این دوران ظهور سازی موسوم به شامیسِن (三味線/Shamisen) در صحنه موسیقی ژاپن است که آشکار متفاوت از سازهایی بود که تا کنون در موسیقی این کشور وجود داشت. این ساز که اکنون هم جزو سازهای اصلی هوگاکو است، در قرن شانزدهم از چین و از طریق جزایر ریوکیو به ژاپن آورده شد. نخستین نوازندگان آن هم همان نوازندگان نابینای بیوا بودند. این نوازندگان نابینا با آمدن ساز جدید، برای اصلاح ساختار آن تلاش زیادی کردند و روایت همراه با نواختن شامیسن را شروع کردند که به آن جوروری می‌گویند، هنری که بعدا در نمایش عروسکی جوروری یا بونراکو جذب شد. شامیسن موسیقی دوره ادو را متحول کرد و آوازهای زیادی از جمله ناگائوتا (長唄/Nagauta) با استفاده از آن متداول شد. بعد هم نمایش کابوکی همه این آوازها و موسیقیها را جذب کرد.

در نمایش کابوکی، رقص، نمایش و موسیقی رابطه تنگاتنگی با هم دارند و چنانچه هر سه این‌ها با هم نباشند، کابوکی شکل نمی‌گیرد. موسیقی در کابوکی به دو دسته کلی تقسیم می‌شود؛ شوسا اونگاکو (所作音楽/Shosa ongaku) و گِزا اونگاکو (下座音楽/Geza ongaku). شوسا اونگاکو موسیقی همراهی کننده رقص است و گِزا اونگاکو به منظور افزایش تأثیرگذاری نمایش و به شکل موسیقی پس زمینه اجرا می‌گردد. در این دو موسیقی و به خصوص گِزا اونگاکو، سازهای بسیار متنوعی مورد استفاده قرار می‌گیرند، به شکلی که می‌توان گفت موسیقی کابوکی گزیده‌ای از موسیقی سنتی ژاپن است.

موسیقی ژاپنی در دوران مدرن

چنانکه ایشی‌ای هم خاطر نشان می‌کند، بعد از اصلاحات میجی و در روند مدرنیزاسیون ژاپن، موسیقی این کشور هم چون وجوه دیگر هنر این کشور زیادی قدیمی خوانده و سعی شد تا موسیقی مدرنی بر پایه آموزش موسیقی غربی در مدارس جدید خلق شود. بنابراین در نظام آموزشی جدید این کشور که از سال 1872 شروع شد، درس موسیقی به عنوان یکی از دروس اجباری مدارس ابتدایی و متوسطه در نظر گرفته شد. این دروس عمدتا آموزش موسیقی غربی بود و این مسأله باعث آشنایی پایه‌ای ژاپنی‌ها با موسیقی غربی شد.

سال 1879 نخستین سازمان مطالعاتی پژوهشی دولتی مرتبط با موسیقی توسط وزارت فرهنگ و آموزش تأسیس شد. کار این سازمان تألیف کتب درسی و آموزش موسیقی به خصوص آموزش سرود خوانی بود. بعد از معلمی آمریکایی که دو سال در این سازمان به آموزش موسیقی غربی پرداخت، یک آلمانی به نام فرانز اِکرت (Franz Eckert(1852-1916)) عهده‌دار آموزش در این سازمان شد. خیلی‌ها معتقدند که تمایل شدید به موسیقی آلمان در ژاپن، ریشه در فعالیت‌های اِکِرت در این برهه از زمان دارد.

از 1887 به بعد، سازمان مطالعاتی پژوهشی موسیقی به مدرسه موسیقی توکیو (東京音楽学校/Tōkyō Ongaku Gakkō) تغییر نام داد. بنابراین بزودی صحنه موسیقی این کشور محل فعالیت دانش آموختگان این مدرسه و نیز کسانی شد که در اروپا به تحصیل موسیقی می‌پرداختند. یکی از مشهورترین این افراد رنتارو تاکی (廉太郎滝/Rentarō Taki(1879-1903)) بود که در آلمان موسیقی آموخت و نخستین ژاپنی‌ای شد که به سبک غربی آهنگ سازی کرد. آهنگ «گل» (『花』/Hana) او نقطه عطفی در تاریخ موسیقی ژاپن به حساب می‌آید. کوساکو یامادا (山田耕筰/Yamada Kōsaku(1886-1965)) هم که از دانش آموختگان مدرسه موسیقی توکیو بود و برای تحصیل به آلمان رفت، نخستین ارکستر ژاپن را ساخت و نخستین آهنگساز شناخته شده ژاپنی در غرب به حساب می‌آید.

دوره تایشو، دوره تثبیت و شکوفایی همه آن چیزهایی است که در دوره میجی شروع شدند و این مسأله در مورد موسیقی هم صادق است. یکی از چهره‌های مشهور موسیقی تایشو تاماکی می‌اورا (三浦環/Miura Tamaki(1884-1946))، نخستین خواننده ژاپنی اوپرا است. او در کشورهای زیادی روی صحنه رفت و نخستین ژاپنی‌ای شد که در تالار اپرای متروپولیتن نیویورک برنامه اجرا کرد. از آهنگ سازان بزرگ دیگری که در این دوره در عرصه موسیقی ظاهر شدند، می‌توان به هیده‌مارو کونوئه (近衛秀麿/Konoe Hidemaro(1898-1973)) اشاره کرد. کونوئه سال 1926 گروه ارکستر سمفونیک نوین را تشکیل داد که این گروه با تأسیس رادیو در همین سال، نخستین اجرای رادیویی ژاپن را انجام داد. خاستگاه ارکستر سمفونیک اِن اِچ کی که یکی از ارکستر سمفونیک‌های حال حاضر ژاپن است به همین گروه ارکستری می‌رسد که کونوئه تشکیل داد.

با این همه عرصه موسیقی مدرن ژاپن تنها محدود به موسیقی غربی نبود. بعد از مدتی که در اثر موج غرب‌گرایی موسیقی سنتی به حاشیه رفت، مجددا توجه به آن زیاد شد و فعالیت‌هایی برای نوسازی و اصلاح در آن صورت گرفت. یکی از افراد تأثیرگذار در این عرصه نوازنده و آهنگساز نابینا میچی‌ئو میاگی (宮城道雄/Miyagi Michio(1894-1956)) بود. آهنگ «دریای بهاری» (『春の海』/Haru no Umi) او که سال 1929 عرضه شد، شهرتی جهانی برای این آهنگساز نابینا به همراه داشت. صفحات این آهنگ علاوه بر بازار داخلی برای فروش در آمریکا و فرانسه هم عرضه شد.

جاز از دیگر موسیقی‌های غربی بود که دوره تایشو به ژاپن وارد شد و همین زمان هم نخستین آثارموسیقی پاپ ژاپنی ساخته شدند. نخستین ترانه پاپ ژاپنی، «ترانه کاتیوشا» (『カチューシャの唄』/Kachūsha no Uta) به خوانندگی سوماکو ماتسوئی (松井須磨子/Matsui Sumako(1886-1919)) نام داشت، ترانه‌ای که نخستین بار در صحنه نمایش خوانده شد و بسیار مورد توجه قرار گرفت، بطوری که آن زمان بیست هزار نسخه از صفحه ضبط شده‌اش فروش رفت.

موسیقی در دوره شووا متأثر از پیشرفت و عمومی شدن وسایل ضبط و پخش صدا بود. به تدریج جامعه دسترسی بیشتری به وسایل پخش صدا پیدا می‌کرد و به همان نسبت شرکت‌های تولید کننده صفحه بیشتر و هنرمندان بیشتری فرصت حضور در عرصه موسیقی را پیدا می‌کردند

بطور کلی می‌شود گفت در دوره مدرن، ژاپن سعی کرد تا با اخذ قسمت‌های برجسته موسیقی غربی و ژاپنی نوعی موسیقی ملی خلق کند که عامیانه نباشد و در عین حال چندان هم پذیرشش برای توده مردم سخت نباشد. اما همان طور که ایشی‌ای می‌گوید، در این دوره این هدف محقق نشد و تنها نتیجه کار گذاشتن ترانه‌هایی به زبان ژاپنی بر نت‌هایی غربی بود.

موسیقی ژاپنی در دوران معاصر

به موسیقی بعد از جنگ جهانی دوم تا حال حاضر موسیقی معاصر گفته می‌شود. در سال‌های بعد از جنگ و با توجه به شرایط آن زمان کشور، موسیقی معاصر ژاپن متأثر از جریان نزدیکی به غرب به خصوص آمریکا بود. در این زمان انواع موسیقی غربی و به خصوص آمریکایی به ژاپن وارد می‌شد و طرفداران و هنرمندان خاص خود را پیدا می‌کرد. با این همه از دهه 1950 به بعد ما شاهد نوعی توجه و ارزش گذاری مجدد نسبت به موسیقی سنتی ژاپن یا هوگاکو هستیم. در این دوره بسیاری از آهنگسازان این کشور که به سبک غربی آهنگ سازی می‌کردند، در کارهای خود از سازهای هوگاکو استفاده کردند. حاصل کار آن‌ها موسیقیای بود که به آن نام هوگاکو معاصر (現代邦楽/Gendai Hōgaku) دادند. یکی از معروف‌ترین آهنگسازان این سبک، توئورو تاکه‌میتسو است. او در شاهکارش یعنی «نوامبر استپز» (『ノヴェンバー・ステップス』/November Steps) در کنار سازهای ارکستر از بیوا و شاکوهاچی استفاده کرد. نخستین اجرای این اثر در فیلارمونیک نیویورک آوازه او را جهانی کرد.

علاوه بر این در نیمه دوم دهه 1960 از دل موسیقی عامه پسند دوره شووا نوعی از ترانه با عنوان اِنکا (演歌/Enka) خلق شد که بر پایه احساسات خاص ژاپنی است. این نوع موسیقی در حال حاضر هم یکی از سبک‌های موسیقی ژاپن است که طرفداران خود را دارد. با استناد به آمار منتشر شده انجمن صنعت ضبط ژاپن (日本レコード協会/Nihon rekōdo kyōkai) در سال 2020، نهصد و یک تک آهنگ یا آلبوم جدید در شکل‌های مختلف به بازار موسیقی این کشور عرضه شده است.

یکی از سبک‌های فراگیر موسیقی ژاپن در دوران معاصر، جی پاپ یا موسیقی پاپ ژاپنی است که آثارش توانسته است، مخاطبین بسیار زیادی در سراسر جهان پیدا کند. این سبک اواخر دهه 1980 به این نام خوانده شد و از دهه 1990 به بعد توانست در میان جوانان مخاطبان بسیار زیادی کسب کند. موسیقی جی پاپ بیشتر به دنبال تولید آثاری برای فروش بیشتر در بازار است و به نوعی می‌توان گفت، موسیقیای تجاری است.

موسیقی ژاپنی در عصر جدید

با استناد به آمار ارائه شده توسط سازمان فرهنگ ژاپن، سال 2017 موسیقی بعد از سینما پر مخاطب‌ترین هنر و سرگرمی در جذب افراد به محل اجرا بوده است. در این سال 24.8 درصد افراد با حضور در محل اجرای موسیقی به شکل مستقیم آن را گوش کرده‌اند. با استناد به همین آمار 11.7 درصد افراد در همین سال اوقات فراغت خود را با گوش کردن به موسیقی پاپ یا سنتی، 9.6 درصد افراد با نواختن ساز، 8.6 با گوش دادن به موسیقی کلاسیک غربی و 1.7 درصد افراد با هوگاکو پر کرده‌اند. از حیث میانگین روزهای اختصاص داده شده، نواختن ساز با 80.3 روز بالاترین جایگاه را دارد.

همچنین با استناد به آمار انجمن صنعت ضبط ژاپن، سال 2020 حدود 146 میلیون و 340 هزار حلقه لوح صوتی و تصویری موسیقی به ارزش 194 میلیارد و 400 میلیون ریال ین در این کشور به فروش رفته است که 19 درصد نسبت به سال قبل کاهش داشته است. اما در همین سال فروش بر بستر اینترنت موسیقی به 78 میلیارد و 300 میلیون ین رسید که افزایشی 11 درصدی نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد، ضمن اینکه برای هفتمین سال متوالی همراه با افزایش فروش بوده است. در میان لوح‌های صوتی فروش رفته بیش‌ترین سهم مربوط به CD با 103 میلیون و 931 هزار حلقه بود و بعد آن لوح آنالوگ با 1095000 حلقه، نوار کاست با 291 هزار حلقه و... قرار داشت. در میان لوح‌های تصویری هم DVD با 26 میلیون و 977 هزار حلقه جایگاه اول و لوح بلوری با 13 میلیون و 692 هزار حلقه در جایگاه دوم قرار داشت.

در رابطه با نوع موسیقی تولید شده در سال 2020، تعداد تک آهنگ‌ها و آلبوم‌های موسیقی ژاپنی تولید شده در این سال که شامل اِنکا، جی پاپ، آهنگ‌های محلی، هوگاکو و... است، 6679 عنوان بود. تعداد عنوان صفحه‌های تصویری هم 1186 عنوان بود.

نیز نگاه کنید به

• موسیقی در روسیه
• موسیقی در کانادا
• موسیقی در کوبا
• موسیقی در لبنان
• موسیقی در مصر
• موسیقی در تونس
• موسیقی در افغانستان
• موسیقی سنتی چین
• موسیقی در سنگال

پاورقی

[i]: همین اتفاق بعدها در مورد سینما هم رخ داد و به سینمای ژاپن در مقابل سینمای غرب (洋画/Yōga)، هوگا (邦画/Hōga) ‌گفتند.