تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی مالی

هرچند در حال حاضر کشور مالی از نظر درصد سوادآموزی عمومی در بین کشورهای قاره آفریقا جایگاه نازلی دارد ولی این کشور از نظر ادبیات در زمره غنی ترین کشورهای زیر منطقه صحرای بزرگ آفریقا محسوب می شود. ادبیات در کشور مالی دربرگیرنده دو بخش عمده و کاملاً مجزا از یکدیگر است: ادبیات شفاهی و ادبیات کتبی. ادبیات شفاهی مالی که بخش عظیمی از فرهنگ، آداب و رسوم و سنت های قومی قبیلگی این کشور را در خود جای داده است از پیشینه ای هزاران ساله برخوردار است و نسل به نسل از پدر به پسر انتقال یافته است.اين  ادبیات عمدتاً شامل داستان ها، ضرب المثل ها و پندهایی اخلاقی است که در طول تاریخ رنگ و بوی اسطوره ای به خود گرفته و تقریباً تمام تاریخ گذشته این کشور را از گذشته های بسیار دور تاکنون دربر می گیرد. در این داستان های حماسی شخصیت هایی همچون پادشاهان سلسله مغربی المراودین، سونجاتاکیتا، سلطان ابوبکر، امپراطور مانساموسی، سلطان سنی علی بر، سلطان ازکیا محمد، الحاج عمرتال، المامی ساموری توره و ... به جنگ با دشمنان خود رفته و مردم این کشور را به افتخارات بزرگی رهنمون می سازند. همانطور كه گفته شد گریوت ها (گریوها) که ناقلان ادبیات شفاهی مالی و داستان سرایان مالی بشمار می روند در نقل این داستان ها تبحر و تسلط خاصی دارند و با بیانی شورانگیز و سحرآمیز شنوندگان خود را به فراخنای تاریخ پرفراز و نشیب این کشور انتقال می دهند.(Hale, 1998). ادبیات مکتوب مالی نیز هم‌چون ادبیات شفاهی این کشور، پیشینۀ درخشانی دارد و برخلاف دیگر کشورهای غرب و جنوب آفریقا، که از اوایل قرن شانزدهم و با ورود دریانوردان و کاشفان پرتغالی و دیگر ملل اروپایی به‌تدریج با ادبیات مکتوب آشنا شدند؛ بومیان این سرزمین از اوایل قرن هشتم میلادی (قرن دوم هجری قمری) و در نتیجۀ ارتباط با اعراب مسلمان از راه کشورهای شمال آفریقا، با ادبیات عربی آشنا شدند.

در دورۀ پادشاهی‌ بومی‌ مناطق مختلف مالی مانند امپراطوری واگادو، پادشاهی ماندینگو، امپراطوری سونگای و.... ، کاتبان درباری دستورات و فرامین پادشاهان را به زبان عربی می‌نوشتند (مونيه: 136). طیّ این دوره، تعدادی از بومیان کشورهای شمال آفریقا به‌ویژه مصر، به تحصیل علوم دینی پرداختند و در بازگشت به این کشور، به‌تدریج مبانی فرهنگ و تمدن اسلامی‌ را در بین تازه مسلمانان مناطق مختلف مالی انتقال دادند. اوج شکوفایی این روند تأسیس دانشگاه اسلامی‌ سانکوره بود كه موجب گسترش فرهنگ اسلامی ‌در مناطق وسیعی از مالی امروزی شد و آثار و نشانه‌های آن در هیأت مساجد قدیمی ‌و کتابخانه‌های مشهور تمبوکتو تاکنون برجای مانده است. این وضعیت سبب آشنایی بومیان مناطق مختلف مالی با خط و کتابت شد و تا زمان ورود استعمارگران فرانسوی به این سرزمین تداوم داشت.

فرانسوی‌ها با استقرار در این کشور و اطلاع از آشنایی مالیایی‌ها با ادبیات عربی و اینکه برخی از مردم این سرزمین به خواندن و نوشتن به این زبان تسلّط دارند؛ تلاش گسترده‌ای را برای تغییر این وضعیت و جایگزین کردن آن با زبان و ادبیات فرانسوی آغاز کردند. طیّ دهه‌های 1910 تا 1960، دامنۀ این سیاست در سراسر سودان غربی (مالی و سنگال آن روزگار) گسترده شد. در نتیجۀ سياست كارگزاران مستعمراتي فرانسه، تأسیس مدارس سبک جدید و تشویق مردم به تحصیل فرزندان خود در این مدارس و به موازات آن رسمی‌ کردن زبان رسمی ‌و اداری کشور به زبان فرانسه؛ به مرور ادبیات مکتوب سودان غربی (مالی و سنگال ) از عربی به فرانسه تغییر کرد  (Harrison, 2003: 137-138). از اوایل دهۀ 1950 تعدادی از نویسندگان و شعرای بومی ‌مالی سرایش و نگارش به زبان فرانسه را نیز آغاز کردند.

طیّ چند دهۀ گذشته و پس از استقلال مالی، نویسندگان و شعرای مالی از ادبیات فرانسه کاملاً تأثیر پذیرفتند و نوشتن کتاب‌های تاریخی، هنری، ادبی و حتی رمان به زبان فرانسه را معرّف دانش و سواد خود می‌دانستند که این وضعیت تاکنون ادامه یافته است. در این سال‌ها، نویسندگان و شعرای مالی با بهره‌گیری از پیشینۀ عمیق ادبی خود، کتاب‌های بسیاری را به زبان فرانسه نگاشته‌اند و جوایزی نيز در مجامع منطقه‌ای به خود اختصاص داده‌اند.