سیاستگذاری فرهنگی اردن

سياست گذاري و سياست گذاران فرهنگي

ابتدا به خلاصه اي از شکل‌گيري و توسعه امور فرهنگي در اردن مي‌پردازيم؛ از زمان تغيير چارچوب جمعيتي اردن در اثر مهاجرت و کوچ اجباري فلسطينيان در سال 1948، نيازهاي جديدي چون توسعه شهرها، افزايش تعداد مدارس، توسعه آموزش، افزايش درآمدها پديد آمد؛ از جمله آن‌ها نياز به قوانين فرهنگي بود. (34) در همين سال‌ها  مجلات جديدي از جمله «الافق الجديد» و «صوت الاجيال» منتشر شدند.

در طي سال‌هاي 1936-1967برنامه‌هاي پنجگانه توسعه اقتصادي و اجتماعي اجرايي شد که تا سال 1970 تمديد شد. به دنيال آن ميانگين سالانه توسعه درآمد 9 درصد، ميانگين رشد جمعيتي 3 درصد و ميانگين رشد تعداد دانش آموزان 8.2 درصد افزايش يافت. در آن زمان اداره فرهنگ و هنر و انجمن کتابخانه‌هاي اردن تأسيس شد و حرکت فرهنگي فعاليت خود را در بستر گالري‌هاي هنري و نمايش‌ها آغاز نمود.

دولت اردن پس از فاجعه 1967 بودجه نظامي‌خود را افزايش داد و رشد اقتصادي کاهش يافت، زيرا بسياري از پروژه‌هاي توسعه اي متوقف شد. در همين سال‌ها جامعه اردن بيش از پيش به فعاليت‌هاي فرهنگي پرداخت و تعداد چاپخانه‌ها و مراکز چاپ و نشر افزايش قابل توجهي يافت. (35)

در اواسط دهه هفتاد وضعيت اقتصادي رو به بهبود نهاد. مجله الفنون العامــة در سال 1974 منتشر شد و وزارت فرهنگ و هنر به طرق مختلفي از جمله برپايي نمايشگاه‌هاي صنايع دستي و پخش ترانه‌ها و موسيقي‌هاي سنتي از راديو و تلويزيون توجه زيادي به ميراث عامه نشان داد. (36) در همان زمان توافق نامه‌هاي همکاري فرهنگي بين اردن و کشورهاي عربي و برخي کشورهاي بيگانه به امضا رسيد. در طي همين دهه‌ها اهداف برنامه پنج ساله (1976-1980) بر نقش زنان در توليد و توسعه اجتماعي تأکيد مي‌کرد و توليدات تلويزيوني نيز به آن مي‌پرداختند. دانشگاه اردن، دانشکده هنرهاي زيبا را تأسيس کرد و موزه ملي اردن افتتاح شد.

مهم ترين نقطه تحول در دهه هشتاد و اوايل نود حرکت استراتژيک حکومت به دموکراسي واعادة  فعاليت پارلمان و انتخابات مجلس بود. (37) همچنين اساس نامه‌اي كه براي تحکيم بنيان‌هاي کاري و تعيين محدوده‌هاي آن تدوين گرديد. اين اساسنامه به مسائل اجتماعي با تمرکز بر روي خانواده، بشر، آزادي شخصي و مساوات پرداخت و دستورالعمل‌هايي در زمينه سياست با توجه به اصول قانون اساسي و تراث مردمي، به عنوان پشتيبان دموکراسي مي‌پرداخت. (38) و در زمينه فرهنگ عربي و اسلامي ‌مفاد قابل توجهي داشت و دستورالعمل‌هايي را جهت پيشرفت برنامه‌هاي فرهنگي ارائه مي‌نمود. كه بر موارد زير تأکيد داشتند:

- التزام به زبان عربي، حفظ و توسعه آن، تشويق ترجمه از زبان عربي به ساير زبان‌ها و برعکس

- تشويق مؤسسات دانشگاهي و علمي‌جهت ادامه فعاليت‌هاي آموزشي، تشويق نشر به زبان عربي در زمينه علوم و فنون مختلف و حمايت از فرهنگ قومي‌ و نشر آن از طريق فعاليت‌هاي مختلف

همچنين بر حس افتخار به تاريخ عرب و اسلام، حفظ تاريخچه اردن، حفاظت از آثار باستاني اردن و شناسايي آن به همگان تأکيد بسياري داشت و تلاش مي‌کرد تا فرهنگ و اطلاعات فرهنگي مردم را به طرق مختلف بالا برد و فرهنگ اصيل و قومي‌اردن را از خلال کتابخانه‌ها، مراکز آموزشي، نمايش‌ها، موزه‌ها و نمايشگاه‌ها به همگان عرضه کند.

در دهه نود به دليل آزادي‌هايي که به اهل فرهنگ و روشنفکران در زمينه‌هاي مختلف داده شد، پيشرفت‌هاي قابل توجهي حاصل شد. (39) در همين دهه يعني سال 1988 وزارت فرهنگ استقلال يافت و براساس ماده 4 از قانون مراقبت فرهنگي، وزارت فرهنگ مسئول آماده سازي سياست فعاليت‌هاي فرهنگي و تعيين مسير آن در بخش‌هاي مختلف گرديد تا در راستاي مصالح کشور بدان مهم اقدام نمايند. به اين ترتيب وزارت فرهنگ در رأس سياست‌گذاران فرهنگي کشور قرار گرفت.(40)

در اين راستا به طور كلي سياست گذاري فرهنگي وزارت فرهنگ به دو بخش اهداف اصلي فرعي تقسيم مي‌شود:

اهداف اصلي شامل تقويت هويت ملي اردن از طريق پروژه‌هاي فرهنگي و ابداعات هنري، توسعه زيربناهاي فرهنگي و بخش هنري از طريق ايجاد توازن بين بخش‌هاي دولتي و خصوصي و توسعه روابط عمومي‌وزارت فرهنگ مي‌باشد.

اهداف فرعي شامل اجرا و مديريت  فعاليت‌هاي فرهنگي در تمامي‌استان‌ها، ايجاد صندوق‌هاي حمايت از فرهنگ از طريق بخش‌هاي دولتي و خصوصي، بازاريابي محصولات فرهنگي اردن در خارج از آن، تشويق سرمايه گذاري در بخش‌هاي فرهنگي، حمايت از گردشگري فرهنگي از طريق برپايي سالانه جشنواره‌هاست. (41)

در همين دهه جشنواره  و باشگاه‌هاي فرهنگي بسياري برپا شد. هنر تئاتر شاهد جنبشي قابل توجه بود و هنرمندان به سوي آن گرايش يافتند. گروه‌هاي نمايشي بسياري تشکيل گرديد که از سوي وزارت فرهنگ حمايت مي‌شدند. (42) وزارت فرهنگ اردن جشنواره تئاتر اردن، جشنواره تئاتر جوانان با همکاري مؤسسه هنرمندان و جشنواره تئاتر کودکان را تشکيل داد و نمايش‌هاي طنز سياسي  پس از کسب اجازه رايج و با اقبال بسياري روبرو شد. (43)

اين استقرار و آرامش طولي نکشيد که از بين رفت. با ورود به سال 2000 زمينه‌هاي فرهنگي با رکود مواجه شد و ديدگاه دولت تغيير کرد، به گونه اي که تلاش براي لغو وزارت فرهنگ و جايگزين کردن سازماني (شوراي عالي ) به جاي آن به عمل آمد تا امور فرهنگي را عهده دار شود از اين رو مجوز توقف فعاليت وزارت فرهنگ در 25نوامبر سال 2003 به مدت يک سال صادر شد و وزارت فرهنگ بدون وزير، شوراي عالي يا تشکيلات اداريي که بتواند فاجعه ناشي از تعليق را سامان بخشد رها شد.

در سال 2004 مرکز امور فرهنگي در طي يک نظرسنجي از اهل فرهنگ خواست تا نظر خود را درمورد بازگشت وزارت فرهنگ يا ايجاد شوراي عالي بيان کنند؛ 78 درصد از شرکت کنندگان بازگشت وزارت فرهنگ را مي‌خواستند و 16.8 درصد مخالف بازگشت آن بودند.(44) از اين رو وزارت فرهنگ بار ديگر در سال 2007 احيا شد.(45) در همين سال طي ديدار ملک عبدالله با روشنفکران و فرهنگيان (46)، برخي از مهم ترين چالش‌هاي سد راه توسعه فرهنگ بدين شرح بيان شد: ناتواني در توسعه فرهنگ درداخل و خارج از اردن، عدم حمايت مالي از ابداعات فرهنگي، سختي شرايط زندگي هنرمندان، مبدعان و اهالي فرهنگ، ضعف زيربناهاي فرهنگي در اغلب استان‌هاي اردن و تجمع فعاليت‌هاي فرهنگي درپايتخت و ارتباط و هماهنگي ضعيف بين مراکز ذي ربط در مسائل فرهنگي.(47)

در اين ملاقات همچنين اولويت‌هاي فرهنگي و مهم ترين نيازهاي اهالي فرهنگ شامل برپايي صندوقي براي حمايت از حرکت فرهنگي و اختصاص 10ميليون دلار جهت حمايت مادي از حرکت فرهنگي و نشر و ابداع ، بالابردن سطح خدمات فرهنگي، حفظ آثار باستاني و مراقبت از آنها و... بيان شد.(48)

به دنبال آن دولت بودجه فرهنگي را افزايش داد و صندوق حمايت از فرهنگ تشکيل شد و تلاش‌هاي بسياري براي بهبود وضعيت و شرايط فرهنگي به عمل آورد؛ به عنوان مثال انتخاب سالانه شهر فرهنگي اردن و اختصاص ميليون‌ها دينار به شهري که به اين عنوان انتخاب مي‌شد. (49)

همچنين بودجه حمايت از گروه‌هاي فرهنگي از 130هزار دينار به 600 هزار دينار افزايش يافت و بودجه صنعت چاپ و نشر و حمايت از کتاب نيز به نسبت سال 2006 حدود 300 درصد افزايش پيدا کرد.(50)

هم اکنون اين وزارتخانه سياست گذاري‌هاي فرهنگي مشخصي را ارائه مي‌دهد که عبارت‌اند از:

• توسعه فرهنگ در تمامي‌استان‌هاي کشور به عنوان جزئي از شهر فرهنگي که از سال 2007 آغاز به کار کرد.

• حمايت از توليدات فرهنگي و اعطاي تسهيلات و تسهيل دسترسي مردم به محصولات فرهنگي و محافظت از میراث فرهنگي،

• اقامه دموکراسي و مفاهيم حقيقي آن از جمله حقوق بشر و آزادي بيان که در قانون اساسي نيز تأکيد شده است.(51)

برخي اولويت‌هاي وزارت فرهنگ که در اکتبر 2009 توسط وزير فعلي فرهنگ -  صبري ربيحات - بيان شد عبارت‌اند از:

• خلق توليدات فرهنگي فاخر،

• تقويت ارتباط مردم با موزه‌ها که به دست فراموشي سپرده شده بود.

• توسعه گفتگوهاي فرهنگي(52)

• توسعه حرکت فرهنگي اردن از طريق صنعت نشر و ترجمه، همايش، جشنواره، سمينار و نمايشگاه‌ها

• تحکيم آزادي‌هاي ابداعات فرهنگي (53)

• جمع آوري اسناد ملي و حفظ آن‌ها،

• برپايي مراکز فرهنگي، هنري، مردمي، نمايش‌ها و موزه‌ها در نقاط مختلف کشور

• تجهيز کتابخانه‌هاي عمومي‌و کتابخانه‌هاي مدارس (54)

استراتژي برجسته فرهنگي در اردن بر همکاري و مشارکت با وزارت آموزش، آموزش عالي، وزارت گردشگري، وزارت امور شهرداري‌ها، شوراي عالي جوانان و ساير فعالان در عرصه‌هاي فرهنگي استوار است. (55) کم وکيف مشارکت فرهنگي فعالان فرهنگي به شرحي است که درادامه مي‌آيد.

1. وزارت آموزش و پرورش در زمينه‌هاي استفاده از زبان عربي در ارتباط با ديگران، توجه به عناصر ميراث فرهنگي، تشويق فعاليت‌هاي فرهنگي و علمي، صدور مطبوعات علمي ‌و مختلف، احياي ارزش‌هاي پسنديده انساني با وزارت فرهنگ مشارکت دارد. (56)

2. وزارت آموزش عالي و تحقيقات علمي در زمينه‌هاي استفاده از زبان عربي به عنوان زبان علمي ‌مراکز آموزشي، تحکيم همکاري‌هاي علمي ‌و فرهنگي و فناوري در زمينه آموزش عالي و تحقيقات علمي‌ با وزارت فرهنگ مشارکت مي‌کند.(57)

3. وزارت رسانه‌ها در زمينه نظارت بر اداره مطبوعات و نشر، روزنامه‌هاي اردن، مؤسسه راديو و تلويزيون و خبرگزاري اردن (پترا) مشارکت دارد.

اين وزارتخانه در سال 2003 به حالت تعليق درآمد و شوراي عالي جايگزين آن شد. شوراي عالي نيز در سال 2009 به حالت تعليق درآمد. (58)

4. وزارت گردشگري و آثار باستاني از طريق مشارکت در همايش‌ها، نمايشگاه‌ها و تنظيم نمايشگاه‌هاي مختلف در زمينه گردشگري و معرفي آن به هموطنان با وزارت فرهنگ مشارکت مي‌کند.

5. وزارت جوانان که در سال 1976 تأسيس شد، سپس در سال 2001به «شوراي عالي امور جوانان» تبديل شد، در زمينه افزايش آموزش ميراث فرهنگي به جوانان که شامل ميراث ديني و عربي مي‌باشد، تشريک مساعي مي‌کند.

همچنين اهتمام به ترويج فرهنگ معاصرداخلي، ملي، اسلامي‌و جهاني دارد. (59)

6. وزارت اوقاف و امور اسلامي‌ با حمايت از فعاليت‌هاي اسلامي‌و آموزش‌هاي ديني، برپايي حلقه‌هاي درس و دارالقرآن، نشرفرهنگ اسلامي ‌و محافظت از میراث اسلامي، شناخت دين و نزديک کردن مسلمانان به دين اسلام با وزارت فرهنگ مشارکت مي‌کند.

اين وزارت خانه قريب نيم قرن است که مجله «تبشير الاسلام» را ماهانه در 5000 نسخه منتشر مي‌کند و اخيرا سايت اينترنتي اين مجله را نيز راه اندازي کرده است. (60)

7. وزارت توسعه اجتماعي که در سال 1977 تأسيس شد، در زمينه افزايش آگاهي و فرهنگ اجتماعي با وزارت فرهنگ مشارکت مي‌کند.

افزون بر اين‌ها مي‌توان از سازمان‌هاي ذيل نيز كه در كار سياست‌گذاري فرهنگي دخيل مي باشند نام برد.

8. نيروهاي مسلح كه داراي مؤسسات آموزشي است که در زمينه برآوردن نيازهاي بازار کار فعاليت دارند. مدرسه علوم اسلامي‌اميرحسن و دانشکده مرکز جغرافيايي اردن و دانشگاه موته زير نظر اين مجموعه فعاليت مي‌کنند. (61)

9. شهرداري امان كه فعاليت‌هاي فرهنگي متنوعي از جمله اداره کتابخانه‌هاي عمومي ‌و مرکز فرهنگي الحسين و خانه شعر عربي را برعهده دارد و در سپر مطبوعات، به ويژه مجلاتي در زمينه‌هاي فرهنگي و فرهنگ کودکان و فرهنگ عربي و فرهنگ زنان فعاليت دارد. همچنين در ايجاد و اداره خيابان‌هاي فرهنگي، باغ‌هاي ملکه رانيا عبدالله و باغ‌هاي ملک حسين، نقش اساسي داشته و مؤسس دارالفنون اردن که شامل سالن موسيقي و نمايش و صنايع دستي و هنرهاي مختلف مي‌باشد.(62)

5-3-1 سياست گذاران و سياست گذاري‌هاي فرهنگي در بخش خصوصي

پيش تر اسامي و اهداف تعدادي از سياست گذاران فرهنگي بخش خصوصي از جمله: انجمن نويسندگان اردن، اتحاديه نويسندگان اردن، مرکز فرهنگي عبدالحميد شومان، و ... را يادآور شديم و در اينجا براي پرهيز از تكرار تنها اسامي و اهداف برخي را كه نيامده اند، مي آوريم.

1- دارالفنون يکي از مهم ترين مراکز اردن مي‌باشد که به طور تخصصي به هنر و به طور عمومي‌به فرهنگ مي‌پردازد. در سال 1993 تأسيس شد. موسسان آن خالد شومان و سها شومان بودند. هدف آنان برپايي مرکز اطلاعات هنري در جهان عرب و مکاني براي انجام گفتگوهاي فرهنگي بود. برخي فعاليت‌هاي آنان در راستاي اين اهداف شامل: برپايي نمايشگاه رايگان براي هنرهاي مختلف و انتشار مطبوعات مختص هنرهاي تجسمي‌و بصري است.(63)

2- انجمن هنرمندان در سال 1997 به عنوان مرکزي مستقل از نظر اداري و مالي تأسيس شد. برخي اهداف آن عبارت‌اند از: توسعه ارزش‌هاي برگرفته از تمدن عربي و اسلامي، توسعه و پيشرفت حرکت هنر در اردن به منظور قرار گرفتن به عنوان يکي از مهم ترين مراکز حرکت هنري منطقه و جهان، شرکت در سمينارها، همايش‌ها و نمايشگاه ها، تحقيق و پژوهش‌هاي هنري و فرهنگي در داخل و خارج از کشور، بهره گيري از تمدن‌هاي بيگانه و شرکت در فعاليت‌هاي هنري و فرهنگي داخلي و خارجي، ايجاد فضاي مناسب جهت ارائه ابتکارات و خلاقيت‌هاي مختلف هنري، حمايت از کودکان بي سرپرست و برپايي صندوق مالي جهت پرداخت حقوق اعضاست.(64)

3- انجمن هنرمندان تجسمي‌اهداف آن جذب هنرمندان تجسمي‌اردن و حمايت از آن‌ها، تشويق و پايه گذاري قواعد هنرهاي تجسمي، اجراي مسابقات سالانه، برگزاري سفرهاي هنري و کارگاه‌هاي آموزش نقاشي کودکان و بزرگسالان است.(65)

همچنين برخي مؤسسات و مراکز تجاري بخش خصوصي مانند بانکها، شرکت‌هاي ارتباطات، سازمان‌هاي اطلاع رساني و هتل‌ها با اهداف تجاري نقش مهمي‌را در حمايت از فعاليت‌هاي فرهنگي ايفا مي‌کنند؛ از مهم ترين اين مراکز بانک قاهره امان، شرکت ارتباطات زين، شرکت ارتباطات اورنج، روزنامه الغد، و بانک ملي اردن است.(66)