آثار باستانی و تاریخی تاجیکستان: تفاوت میان نسخه‌ها

از دانشنامه ملل
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).)
خط ۱: خط ۱:


=== 6-3. آثار باستانی و تاریخی ===
=== مناطق تاریخی ===
1-6-3 مناطق تاريخي
در محدوده [[تاجیکستان]] امروز شهرهای قدیمی پنجیکت (قرن 6)، خجند، استروشن، اسفره، کانی بادام و ... وجود دارند و نیز آثار معماری شهرهای ازبکستان سمرقند و بخارا از دستاوردهای بزرگ تاریخ و فرهنگ تاجیکان است. آثار باستانی و معماری قلعه حصار، مقبره خواجه مشهد، اجینه تپه با دیرهای بودای (قرون 7 و 8) نیز توجه جهانگردان جهان را به خود جلب می‌کند.


در محدوده تاجيکستان امروز شهرهای قديمی پنجيکت (قرن 6)، خجند، استروشن، اسفره، کاني بادام و ... وجود دارند و نيز آثار معماری شهرهای ازبکستان سمرقند و بخارا از دستاوردهای بزرگ تاريخ و فرهنگ تاجيکان است. آثار باستانی و معماری قلعه حصار، مقبره خواجه مشهد، اجينه تپه با ديرهای بودای (قرون 7 و 8) نيز توجه جهانگردان جهان را به خود جلب می‌کند.
[[شهر دوشنبه|دوشنبه]]: پایتخت [[تاجیکستان]] [[شهر دوشنبه]] در منطقه‌ی سرسبز حصار در بلندی 750-930 متر از سطح دریا قرار دارد. نخستین نسخه‌های کتبی در مورد [[شهر دوشنبه]] منسوب به قرن 17 بوده(در محدوده شهر آثار باستان‌شناسی یونانی باختری زیادی قرن 2 قبل از میلاد و بازمانده‌های قصبه‌های قرونی وسطای) است. در واقع [[شهر دوشنبه]] در سال 1924 میلادی در نتیجه متحدشدن سه روستای سر آسیا و شاه منصور و [[شهر دوشنبه|دوشنبه]] به وجود آمد. [[شهر دوشنبه|دوشنبه]] شهری زیبا و سرسبز و خوش آب و هوا است که یکی از مراکز فرهنگی آسیای مرکزی محسوب می‌شود.


دوشنبه: پايتخت تاجيکستان [[شهر دوشنبه]] در منطقه¬ی سرسبز حصار در بلندی 750-930 متر از سطح دريا قرار دارد. نخستين نسخه¬های کتبی در مورد شهر دوشنبه منسوب به قرن 17 بوده(در محدوده شهر آثار باستانشناسی يونانی باختری زيادی قرن 2 قبل از ميلاد و بازمانده‌های قصبه‌های قرونی وسطای) است. در واقع شهر دوشنبه در سال 1924 ميلادی در نتيجه متحدشدن سه روستای سر آسيا و شاه منصور و دوشنبه به وجود آمد. دوشنبه شهری زيبا و سرسبز و خوش آب و هوا است که يکی از مراکز فرهنگی آسيای مرکزی محسوب می‌شود.
رودخانه ورزاب- شمال [[شهر دوشنبه]]


خجند: پایتخت [[تاجیکستان]] شمالی و دومین شهر بزرگ کشور و یکی از کهن‌ترین شهرهای آسیای مرکزی محسوب می‌شود<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)، ص. 48-49</ref>.


رودخانه ورزاب- شمال شهر دوشنبه
=== شهر باستانی خجند ===
طبق روایت‌ها اسکندر مقدونی این شهر را بیش از 2300 سال قبل بنا کرده است. خجند در وادی فرغانه قرار دارد که در طول تاریخ شکوفا و آباد بوده و از مراکز‌ اساسی جاده بزرگ ابریشم محسوب می‌شده است.


خجند: پايتخت تاجيکستان ش[[مالی]] و دومين شهر بزرگ کشور و يکی از کهن‌ترين شهرهای آسيای مرکزی محسوب می‌شود.
امروز این شهر یکی از قسمت‌های ثروتمند [[تاجیکستان]] بوده و نصف محصولات صنعتی کل [[تاجیکستان]] را تولید می‌نماید. شهر دارای باغ و پارک‌های زیاد است و از وسط شهر رودخانه سیردریا عبور می‌نماید که به آن شادی و طراوت تازه می‌بخشد. بازار قدیمی‌شهر بازار پنجشنبه می‌باشد که در آن انواع و اقسام میوه و تنقلات عرضه می‌شود. مسجد شیخ مصلح الدین شهر نیز یکی از مکان‌های دیدنی شهر است.


پنج‌کنت: یکی از شهرهای بسیار آباد و باستانی در آسیای مرکزی می‌باشد. آثار معماری سغد(قرون 5 و 7 میلادی) از شاهکارهایی می‌باشند که نقش و جایگاه هنر تاجیکان را در میان دستاوردهای مردم شرق معین می‌نماید. ساختار معماری کاخ‌ها و معبدهای پنجیکت از جمله آثار شاخص و  منحصر به فرد بوده که نه در آسیای مرکزی و نه دیگر کشورهای شرق بی‌نظیر است.


شهر باستاني خجند
آرامگاه رودکی در شهر پنج‌کنت


طبق روايت‌ها اسکندر مقدونی این شهر را بیش از 2300 سال قبل بنا کرده است. خجند در وادی فرغانه قرار دارد که در طول تاريخ شکوفا و آباد بوده و از مراکز‌ اساسی جاده بزرگ ابريشم محسوب می¬شده است.
[[کوه‌های پامیر|پامیر]]: که معروف به «بام جهان» است همان کوهی می‌باشد که از آن تمام سلسله کوه‌های بلند جهان آغاز می‌گردند. فراقروم‌، همالای در جنوب، هندوکش در غرب، تیان‌شان در شمال و شرق. دره‌های عمیق و دشت‌های وسیع که در میان قله‌ها که بیشتر از 7000 متر بلندی دارند قرار گرفته‌اند. پامیری‌ها که جمعیت اساسی این نواحی را تشکیل می‌دهند به لهجه‌های گوناگون پامیری صحبت می‌کنند و پیرو مذهب اسماعیلی هستند و دارای زندگی خیلی عادی و ساده می‌باشند. ولی با این حال مردم خیلی میهمان نواز و خونگرم هستند که توجه گردشگران را جلب نموده‌اند. مرکز پامیر شهر خاروغ پایتخت ولایت خودمختار بدخشان است. شهر در بلندی 2000 متر از سطح دریا قرار داشته و در پشت رودخانه گُنت قرار دارد<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)، ص. 49-50</ref>.


امروز این شهر يکی از قسمت های ثروتمند تاجيکستان بوده و نصف محصولات صنعتی کل تاجيکستان را توليد می نمايد. شهر دارای باغ و پارک‌های زياد است و از وسط شهر رودخانه سيردريا عبور می نمايد که به آن شادی و طراوت تازه می بخشد. بازار قديمی‌شهر بازار پنجشنبه می¬باشد که در آن انواع و اقسام ميوه و تنقلات عرضه می‌شود. مسجد شيخ مصلح الدين شهر نيز يکی از مکان¬های ديدنی شهر است.
=== آثار مهم تاریخی و فرهنگی ===
 
[[تاجیکستان]] مانند سایر مناطق آسیای مرکزی آثار تاریخی زیادی دارد. پنج‌کنت، یکی از مهم‌ترین مراکز باستانی آسیای مرکزی است که از نفوذ هنر ایرانی حکایت می‌کند. این شهر باستانی که اکنون از مراکز طراز اول مطالعات باستان شناسی و هنری آسیای مرکزی به شمار می‌رود و در 56 کیلومتری شرق سمرقند واقع شده است، در زمان ساسانیان مرکز مهم بازرگانی و سوق‌الجیشی سرزمین سغدیان به شمار می‌رفت. در قرن 8-5 م این شهر از رونق فراوانی برخوردار بود. نقاشی‌های دیوار قصر پنج‌کنت که به صورتی کاملاً سالم به دست آمده از عالی‌ترین آثار نقاشی باقی مانده از دوران باستان است. یکی از این نقاشی‌های تالار 41، تجسم کامل هفت خان رستم است که چند قرن بعد از آن شرح مبسوط آن را در شاهنامه می‌توان دید. مهم‌ترین محل تاریخی [[تاجیکستان]]، آرامگاه رودکی در قریه پنج رودک از توابع سمرقند است که ساختمان کنونی آن در سال 1958 با حضور نمایندگان 38 کشور از جمله ایران گشایش یافت. از دیگر آثار مهم تاریخی و فرهنگی [[تاجیکستان]] می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.   
پنج¬کنت: يکی از شهرهای بسیار آباد و باستانی در آسيای مرکزی می باشد. آثار معماری سغد(قرون 5 و 7 ميلادی) از شاه‌کارهای می‌باشند که نقش و جايگاه هنر تاجيکان را در میان دستاوردهای مردم شرق معين می‌نمايد. ساختار معماری کاخ‌ها و معبد های پنجيکت از جمله آثار شاخص و  منحصر به فرد بوده که نه در آسيای مرکزی و نه ديگر کشورهای شرق بی¬نظیر است.
 
 
آرامگاه رودکی در شهر پنج¬کنت
 
پامیر: که معروف به «بام جهان» است همان کوهی می‌باشد که از آن تمام سلسله کوه‌های بلند جهان آغاز می‌گردند. فراقروم‌، همالای در جنوب، هندوکش در غرب، تيان¬شان در شمال و شرق. دره¬های عميق و دشت¬های وسيع که در میان قله‌ها که بيشتر از 7000 متر بلندی دارند قرار گرفته اند. پاميری ها که جمعيت اساسی اين نواحی را تشکيل می‌دهند به لهجه‌های گوناگون پاميری صحبت می‌کنند و پيرو مذهب اسماعيلی هستند و دارای زندگی خيلی عادی و ساده می‌باشند. ولی با اين حال مردم خيلی ميهمان نواز و خونگرم هستند که توجه گردشگران را جلب نموده‌اند. مرکز پامير شهر خاروغ پايتخت ولايت خودمختار بدخشان است. شهر در بلندی 2000 متر از سطح دريا قرار داشته و در پشت رودخانه گُنت قرار دارد.
 
==== 2-6-3. آثار مهم تاریخی و فرهنگی ====
[[تاجیکستان]] مانند ساير مناطق آسياي مركزي آثار تاریخی زیادی دارد. پنج کنت، یکی از مهمترین مراکز باستانی آسیای مرکزی است که از نفوذ هنر ایرانی حکایت می‌کند. این شهر باستانی که اکنون از مراکز طراز اول مطالعات باستان شناسی و هنری آسیای مرکزی به شمار می رود و در 56 کیلومتری شرق سمرقند واقع شده است، در زمان ساسانیان مرکز مهم بازرگانی و سوق¬الجیشی سرزمین سغدیان به شمار می¬رفت. در قرن 8-5 م این شهر از رونق فراوانی برخوردار بود. نقاشی‌های دیوار قصر پنج کنت که به صورتی کاملاً سالم به دست آمده از عالی¬ترین آثار نقاشی باقی مانده از دوران باستان است. یکی از این نقاشی¬های تالار 41، تجسم کامل هفت خان رستم است که چند قرن بعد از آن شرح مبسوط آن را در شاهنامه می¬توان دید. مهم‌ترین محل تاریخی تاجیکستان، آرامگاه رودکی در قریه پنج رودک از توابع سمرقند است که ساختمان کنونی آن در سال 1958 با حضور نمایندگان 38 کشور از جمله ایران گشایش یافت. از دیگر آثار مهم تاریخی و فرهنگی تاجیکستان می¬توان به موارد زیر اشاره نمود.   


- مزار خواجه علاءالدین محمد را می‌توان به عنوان یک اثر تاریخی مهم دیگر در جنوب «ده نو» نام برد.
- مزار خواجه علاءالدین محمد را می‌توان به عنوان یک اثر تاریخی مهم دیگر در جنوب «ده نو» نام برد.


- در قشلاق بابک واقع در پامیر، خانه ای به نام «خانه کتاب» وجود دارد که اکنون به صورت یک مرکز بازدید توریستی درآمده است. این خانه در قرن گذشته توسط استاد علی محمد بخارا ساخته شده و تابلوهای آن به سبک مینیاتورسازی ایرانی به دست استادی به نام عبدالمطلب نقاشی شده و پیرامون اتاقها به اشعاری به [[زبان تاجیکی]] و فارسی از غلام نبی و مبارک قدم از شعرای محلی مزین شده است.
- در قشلاق بابک واقع در پامیر، خانه‌‌ای به نام «خانه کتاب» وجود دارد که اکنون به صورت یک مرکز بازدید توریستی درآمده است. این خانه در قرن گذشته توسط استاد علی محمد بخارا ساخته شده و تابلوهای آن به سبک مینیاتورسازی ایرانی به دست استادی به نام عبدالمطلب نقاشی شده و پیرامون اتاق‌ها به اشعاری به [[زبان تاجیکی]] و فارسی از غلام نبی و مبارک قدم از شعرای محلی مزین شده است.
 
- در 8 کیلومتری خجند که کمال¬الدین مسعود خجندی شاعر بزرگ پارسی گوی منسوب به آن است اخیراً رصد خانه ای قدیمی متعلق به قرون 1 تا 3 هجری کشف شده است.


- در آچیه تپه واقع در جنوب تاجیکستان، که آنرا گنجینه زیر زمینی شاهکارها لقب داده¬اند، از چند سال قبل کاوش‌هایی توسط هیأت‌های باستان‌شناسی مؤسسه تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان صورت گرفته و تا کنون بسیاری از آثار قرون اولیه اسلامی در این کاوش‌ها به دست آمده است. هیات اعزامی زمین شناسی مؤسسه تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان اخیراً در [[کوه‌های پامیر]] در ساحل راست رودخانه بازار دره به کشف شهری قدیمی نائل شده است در کاروانسرای آن مجموعه ای از سکه‌های فرغانه متعلق به یک هزار سال پیش، پارچه‌های مختلف و بیش از 40 صفحه نسخه خطی فارسی به دست آمده است. در سالهای 66 - 1956 هیات اعزامی آکادمی علوم تاجیکستان در منطقه کوهستانی پامیر در ناحیه بدخشان مجموعه ای از نسخه‌های خطی فارسی را کشف کرد. در میان نسخه‌های پیدا شده، شرح حال حسن صباح به قلم خود او، آفاق نامه ناصرخسرو، ام الخطاب از طوسی و آثار بسیاری درباره تاریخ و جغرافیای بدخشان که در همان جا کتابت شده وجود داشت.
- در 8 کیلومتری خجند که کمال‌الدین مسعود خجندی شاعر بزرگ پارسی گوی منسوب به آن است اخیراً رصد خانه‌ای قدیمی متعلق به قرون 1 تا 3 هجری کشف شده است.


- یکی دیگر از آثار تاریخی تاجیکستان، بقایای شهر باستانی حصار واقع در 5 کیلومتری شمال غربی دوشنبه است. از این شهر فقط یک دروازه با دو برج دیده‌بانی که در بین دو کوه ساخته شده باقی مانده است. در فاصله 500 متری این بنا ساختمان یک مسجد دو طبقه دیده می‌شود که سالها متروک بوده و اخیراً احیا شده است.
- در آچیه تپه واقع در جنوب [[تاجیکستان]]، که آن را گنجینه زیر زمینی شاهکارها لقب داده‌اند، از چند سال قبل کاوش‌هایی توسط هیأت‌های باستان‌شناسی مؤسسه تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان صورت گرفته و تا کنون بسیاری از آثار قرون اولیه اسلامی در این کاوش‌ها به دست آمده است. هیات اعزامی زمین شناسی مؤسسه تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان اخیراً در [[کوه‌های پامیر]] در ساحل راست رودخانه بازار دره به کشف شهری قدیمی نائل شده است در کاروانسرای آن مجموعه ای از سکه‌های فرغانه متعلق به یک هزار سال پیش، پارچه‌های مختلف و بیش از 40 صفحه نسخه خطی فارسی به دست آمده است. در سال‌های 66 - 1956 هیات اعزامی آکادمی علوم [[تاجیکستان]] در [[کوه‌های پامیر|منطقه کوهستانی پامیر]] در ناحیه بدخشان مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی فارسی را کشف کرد. در میان نسخه‌های پیدا شده، شرح حال حسن صباح به قلم خود او، آفاق نامه ناصرخسرو، ام الخطاب از طوسی و آثار بسیاری درباره تاریخ و جغرافیای بدخشان که در همان جا کتابت شده وجود داشت.


- یکی دیگر از آثار تاریخی [[تاجیکستان]]، بقایای شهر باستانی حصار واقع در 5 کیلومتری شمال غربی [[شهر دوشنبه|دوشنبه]] است. از این شهر فقط یک دروازه با دو برج دیده‌بانی که در بین دو کوه ساخته شده باقی مانده است. در فاصله 500 متری این بنا ساختمان یک مسجد دو طبقه دیده می‌شود که سال‌ها متروک بوده و اخیراً احیا شده است<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)، ص. 50-51</ref>.


نمایی از شهر حصار
نمایی از شهر حصار


=== آثار مهم مذهبی و تاریخی ===


3-6-3. آثار مهم مذهبی و تاریخی
==== مدارس تاجیکستان ====
 
جدول شماره 3 (مدارس تاریخی [[تاجیکستان]])
1-3-6-3 . مدارس تاجيكستان
 
جدول شماره 3 (مدارس تاریخی تاجیکستان)
 
رديف نام مدرسه تاريخ ساختمان مكان
 
روستا شهر/ ناحيه استان
 
1 مدرسة كهنه قرون 18-19 ناحيه حصار 25 كيلومتري غرب دوشنبه
 
2 مدرسةميرعالم دادخواه قرن 18 شهر پنجكنت سغد
 
3 مدرسة ميررجب دادخواه قرن 17 لَب جر كان‌بادام سغد


4 مدرسة نو قرن 19 ناحية حصار 25 كيلومتري غربي دوشنبه
ردیف نام مدرسه تاریخ ساختمان مکان


5 مدرسة آييم قرن 16-17 ناحية كان‌بادام سغد
روستا شهر/ ناحیه استان


6 مدرسة خواجه مشهد قرن 9-12 صياد ناحية شهر توس ختلان
1 مدرسه کهنه قرون 18-19 ناحیه حصار 25 کیلومتری غرب [[شهر دوشنبه|دوشنبه]]


2 مدرسه میرعالم دادخواه قرن 18 شهر پنجکنت سغد


مدرسة كُهنه
3 مدرسه میررجب دادخواه قرن 17 لَب جر کان‌بادام سغد


مدرسة كهنه متعلق به قرون 18- 19 .م واقع در منطقة حصار (25 كيلومتري غرب دوشنبه) می-باشد. این مدرسه در اواخر قرن 18 و اوايل  قرن 19 م. در سمت جنوبي «قلعة حصار» در روبروي ارك، از آجر ساخته شده است. اين يادگاري، يك طبقة مربع 15×50 متر مي‌باشد. حيات بزرگ و مربع مدرسه را از سه طرف طاق‌هاي نه چندان بزرگي احاطه كرده‌اند. در سه گوشة حيات مدرسه، رواق و طاق‌هاي پنج ضلعي بنا شده‌اند. در سمت شمال و شرق، ايوان رواق‌دار ساخته شده‌ است. محراب مدرسه در يكي از چهار طاق‌ واقع است. در پهلوي مدرسه، كاروان سراي بزرگي وجود داشته كه اكنون از بين رفته است.
4 مدرسه نو قرن 19 ناحیه حصار 25 کیلومتری غربی [[شهر دوشنبه|دوشنبه]]


مدرسة ميرعالم دادخواه
5 مدرسه آییم قرن 16-17 ناحیه کان‌بادام سغد


از آثار معماري قرن 18 م. واقع در شهر پنج¬كنت «مدرسة مير‌عالم دادخواه» می¬باشد. این مدرسه در عصر 18 در قسمت جنوب شرقي شهر پنجكنت بنا شده كه داراي تالار بزرگ گنبددار است. در سه سمت مدرسه، ايوان‌هاي گنبددار اركي كه در مجموع 6/17×22 متر را تشكيل مي‌دهند، ساخته شده است. در يك كنار مدرسه منارة نه چندان بزرگي، يك حوض و 12 حجره (اتاق طالب‌علمان) وجود داشته است.
6 مدرسه خواجه مشهد قرن 9-12 صیاد ناحیه شهر توس ختلان


مدرسة ميررجب دادخواه
مدرسه کُهنه


از آثار معماري قرن 17 .م واقع در روستاي لَب جر ناحية كاني‌بادام استان سغد «مدرسة ميررجب دادخواه»  می¬باشد که در سالهاي 1659-1660 .م در کنار لَب جر ناحية كاني‌بادام از خشت پخته (آجر) ساخته شده است. نماي اصلي بنا رو به شمال و پيش¬طاق بلند آن را از دو سمت با «گلدسته‌هاي قفسه‌دار» (نام يكي از قسمت¬هاي معماري) آراسته کرده¬اند.
مدرسه کهنه متعلق به قرون 18- 19 .م واقع در منطقه حصار (25 کیلومتری غرب [[شهر دوشنبه|دوشنبه]]) می‌باشد. این مدرسه در اواخر قرن 18 و اوایل  قرن 19 م. در سمت جنوبی «قلعه حصار» در روبروی ارک، از آجر ساخته شده است. این یادگاری، یک طبقه مربع 15×50 متر می‌باشد. حیات بزرگ و مربع مدرسه را از سه طرف طاق‌های نه چندان بزرگی احاطه کرده‌اند. در سه گوشه حیات مدرسه، رواق و طاق‌های پنج ضلعی بنا شده‌اند. در سمت شمال و شرق، ایوان رواق‌دار ساخته شده‌ است. محراب مدرسه در یکی از چهار طاق‌ واقع است. در پهلوی مدرسه، کاروان سرای بزرگی وجود داشته که اکنون از بین رفته است.


مدرسه داراي دو تالار خرد و كلان بود كه مربوط به مراسم¬هاي مختلف بودند. تالار بزرگ براي اداي نماز و تالار كوچك براي آموزش بود. نمازخانه داراي گنبد قفسه‌دار مي‌باشد. در سه سمت حيات مدرسه، اتاق¬هايي به اضلاع 20/3 در 65/4 متر ساخته شده است. در قسمت غربي حيات مدرسه، مسجد كوچكي در سال 1916 م. از جانب محمد شكور نجات بنا شده است.
مدرسه میرعالم دادخواه


مدرسة نو
از آثار معماری قرن 18 م. واقع در شهر پنج‌کنت «مدرسه میر‌عالم دادخواه» می‌باشد. این مدرسه در عصر 18 در قسمت جنوب شرقی شهر پنج‌کنت بنا شده که دارای تالار بزرگ گنبددار است. در سه سمت مدرسه، ایوان‌های گنبددار ارکی که در مجموع 17/6×22 متر را تشکیل می‌دهند، ساخته شده است. در یک کنار مدرسه مناره نه چندان بزرگی، یک حوض و 12 حجره (اتاق طالب‌علمان) وجود داشته است.


يكي از آثار قرن 19 .م واقع در منطقة حصار «مدرسة نو» می باشد. این اثر در عصر 19 در نزديك قلعة حصار از خشت پخته ساخته شده است كه داراي دو طبقه و در سمت چپ تالار مسجد و در سمت راست آن صليب شكل گنبددار قرار دارد. طبقة اول مدرسه، داراي اتاق‌هاي معمولي رو به طرف حيات و طبقة دوم نيز شامل ايوان‌ها و اتاق‌ها مي‌باشد. اين اصول مدرسه¬سازي در هنر معماري آسياي ميانه بی¬نظیر است.
مدرسه میررجب دادخواه


مدرسة خواجه مشهد
از آثار معماری قرن 17 .م واقع در روستای لَب جر ناحیه کانی‌بادام استان سغد «مدرسه میررجب دادخواه»  می‌باشد که در سال‌های 1659-1660 .م در کنار لَب جر ناحیه کانی‌بادام از خشت پخته (آجر) ساخته شده است. نمای اصلی بنا رو به شمال و پیش‌طاق بلند آن را از دو سمت با «گلدسته‌های قفسه‌دار» (نام یکی از قسمت‌های معماری) آراسته کرده‌اند.


يكي از آثار معماري قرون 9-12.م در روستاي صياد ناحية شهر توس استان ختلان «مدرسة خواجه مشهد» می باشد. اكنون از اين مجموعه، دو بناي رواق و گنبددار كه از خشت پخته ساخته شده، باقي مانده است. در دو گوشة بناها گلدسته‌هاي نه چندان بزرگي ساخته‌اند. مدرسة خواجه مشهد يكي از قديمی¬ترين مدارس آسياي مركزي به شمار مي‌آيد.
مدرسه دارای دو تالار خرد و کلان بود که مربوط به مراسم‌های مختلف بودند. تالار بزرگ برای ادای نماز و تالار کوچک برای آموزش بود. نمازخانه دارای گنبد قفسه‌دار می‌باشد. در سه سمت حیات مدرسه، اتاق‌هایی به اضلاع 3/20 در 4/65 متر ساخته شده است. در قسمت غربی حیات مدرسه، مسجد کوچکی در سال 1916 م. از جانب محمد شکور نجات بنا شده است.


2-3-6-3 مناره‌هاي تاجيكستان
مدرسه نو


جدول شماره 4 (مناره های تاریخی تاجیکستان)
یکی از آثار قرن 19 .م واقع در منطقه حصار «مدرسه نو» می‌باشد. این اثر در عصر 19 در نزدیک قلعه حصار از خشت پخته ساخته شده است که دارای دو طبقه و در سمت چپ تالار مسجد و در سمت راست آن صلیب شکل گنبددار قرار دارد. طبقه اول مدرسه، دارای اتاق‌های معمولی رو به طرف حیات و طبقه دوم نیز شامل ایوان‌ها و اتاق‌ها می‌باشد. این اصول مدرسه‌سازی در هنر معماری آسیای میانه بی‌نظیر است.


رديف نام مناره تاريخ بناي ساختمان مكان
مدرسه خواجه مشهد


روستا شهر/ ناحيه استان
یکی از آثار معماری قرون 9-12.م در روستای صیاد ناحیه شهر توس استان ختلان «مدرسه خواجه مشهد» می‌باشد. اکنون از این مجموعه، دو بنای رواق و گنبددار که از خشت پخته ساخته شده، باقی مانده است. در دو گوشه بناها گلدسته‌های نه چندان بزرگی ساخته‌اند. مدرسه خواجه مشهد یکی از قدیمی‌ترین مدارس آسیای مرکزی به شمار می‌آید<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)،ص. 52-53</ref>.


1 منارة ورز اواخر قرن 11 شهرك عيني ناحية عيني سغد
==== مناره‌های تاجیکستان ====
جدول شماره 4 (مناره‌های تاریخی [[تاجیکستان]])


2 منارة كان‌بادام ابتداي سدة 20 شهرك كان‌بادام سغد
ردیف نام مناره تاریخ بنای ساختمان مکان


3 منارة روستاي ررز قرنهاي 12-11 ررز ناحية عيني سغد
روستا شهر/ ناحیه استان


4 منارة روستاي فتميو اواخر قرن 12 فتميو ناحية عيني سغد
1 مناره ورز اواخر قرن 11 شهرک عینی ناحیه عینی سغد


2 مناره کان‌بادام ابتدای سده 20 شهرک کان‌بادام سغد


منارة ورز
3 مناره روستای ررز قرنهای 12-11 ررز ناحیه عینی سغد


يكي از آثار معماري و تاریخي، «منارة وَرز» در شهرك عيني ناحية عيني استان سغد واقه بوده، ساختمان آن در اواخر قرن 11 و اوايل قرن 12 ميلادي ساخته شده است. زيربناي اين مناره كه از خشت خام بنا شده، مربع شكل و طول بناي آن 5/13 متر است. منارة مزبور داراي چهار نوع آرايش بوده و داراي گنبدي است كه از طريق پله‌هاي مارپيچ (دايره‌اي) از آن بالا مي‌رفتند.
4 مناره روستای فتمیو اواخر قرن 12 فتمیو ناحیه عینی سغد


منارة كاني‌بادام
مناره ورز


از آثار معماري و تاريخی ابتداي سدة 20 .م واقع در شهر كاني‌بادام، «منارة كاني‌بادام» متعلق به ابتداي قرن 20 ميلادي است که در مركز شهر كاني‌بادام واقع می¬باشد. ارتفاع اين مناره 145 متر و [[قطر]] آن 2/4 متر و با شيوة معماري سنتي قرن‌هاي 10 و 12 ميلادي بنا شده است. ديوار اين مناره با نقش و نگار هندسي آراسته شده و آجرهاي قسمت پايين مناره به شكل عمودي و افقي جفت- جفت چيده شده است.
یکی از آثار معماری و تاریخی، «مناره وَرز» در شهرک عینی ناحیه عینی استان سغد واقه بوده، ساختمان آن در اواخر قرن 11 و اوایل قرن 12 میلادی ساخته شده است. زیربنای این مناره که از خشت خام بنا شده، مربع شکل و طول بنای آن 13/5 متر است. مناره مزبور دارای چهار نوع آرایش بوده و دارای گنبدی است که از طریق پله‌های مارپیچ (دایره‌ای) از آن بالا می‌رفتند.


منارة روستاي رَرز
مناره کانی‌بادام


از آثار معماري و تاریخي قرون11 و 12 واقع در ناحية عيني منارة روستاي رَرز متعلق به اواخر قرن‌ 11 و ابتداي قرن12 می¬باشد. مثل دو منارة ديگر اين ناحيه نیز خراب شده، و از آن همه بلندي آن تنها 5 متر باقي مانده است. قطر اين مناره 3 متر مي‌باشد. پلّه‌هاي مارپيچ داخل آن كاملاً خراب شده است.
از آثار معماری و تاریخی ابتدای سده 20 .م واقع در شهر کانی‌بادام، «مناره کانی‌بادام» متعلق به ابتدای قرن 20 میلادی است که در مرکز شهر کانی‌بادام واقع می‌باشد. ارتفاع این مناره 145 متر و [[قطر]] آن 4/2 متر و با شیوه معماری سنتی قرن‌های 10 و 12 میلادی بنا شده است. دیوار این مناره با نقش و نگار هندسی آراسته شده و آجرهای قسمت پایین مناره به شکل عمودی و افقی جفت- جفت چیده شده است.


3-3-6-3 مزارهاي تاجيكستان
مناره روستای رَرز


جدول شماره 5 (مزارهای تاریخی تاجیکستان)
از آثار معماری و تاریخی قرون 11 و 12 واقع در ناحیه عینی مناره روستای رَرز متعلق به اواخر قرن‌ 11 و ابتدای قرن12 می‌باشد. مثل دو مناره دیگر این ناحیه نیز خراب شده، و از آن همه بلندی آن تنها 5 متر باقی مانده است. قطر این مناره 3 متر می‌باشد. پلّه‌های مارپیچ داخل آن کاملاً خراب شده است<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)، ص. 53-54</ref>.


رديف نام مزار تاريخ ساختمان واقع در
==== مزارهای تاجیکستان ====
جدول شماره 5 (مزارهای تاریخی [[تاجیکستان]])


روستا شهر/ناحيه استان
ردیف نام مزار تاریخ ساختمان واقع در


1 مزار ياري قرن‌هاي 17-18 ياري ناحية پنجكنت سغد
روستا شهر/ناحیه استان


2 مزار مولانا محمدعلي قرن 19 سمگستان ناحية عيني سغد
1 مزار یاری قرن‌های 17-18 یاری ناحیه پنجکنت سغد


3 مزار مولانا شمس‌الدين قرن 19 پسرود ناحية عيني سغد
2 مزار مولانا محمدعلی قرن 19 سمگستان ناحیه عینی سغد


4 مزار اُزون قُل بابا قرنهاي 18-19 ده ماي ناحية پراليتر سغد
3 مزار مولانا شمس‌الدین قرن 19 پسرود ناحیه عینی سغد


5 مزار ايشان مولانا قرن 19 اوراتپه سغد
4 مزار اُزون قُل بابا قرنهای 18-19 ده مای ناحیه پرالیتر سغد


5 مزار ایشان مولانا قرن 19 اوراتپه سغد


مزار ياري
مزار یاری


از آثار ماندگار قرن‌هاي 17-18 واقع در حدود قبرستان قديمي روستاي ياري ناحية پنجكنت استان سغد «مزار ياري» می¬باشد. این اثر متعلق به اواخر قرن 17 و اوايل قرن 18 بوده و در حدود آرامگاه قدیمي روستاي ياري ناحية پنجكنت قرار دارد. اين مزار چهار ضلعي گنبددار بوده و درب ورودي‌اش رو به جنوب است. گنبد بنا بر استوانة نه چندان بلندي قرار دارد. در وسط بنا قبري است كه هويت آن معلوم نيست. در طرف ديوار غربي بنا زيارت‌¬گاه وجود دارد. ديوار و گنبد مزار همه از آجر ساخته شده است.
از آثار ماندگار قرن‌های 17-18 واقع در حدود قبرستان قدیمی روستای یاری ناحیه پنجکنت استان سغد «مزار یاری» می‌باشد. این اثر متعلق به اواخر قرن 17 و اوایل قرن 18 بوده و در حدود آرامگاه قدیمی روستای یاری ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. این مزار چهار ضلعی گنبددار بوده و درب ورودی‌اش رو به جنوب است. گنبد بنا بر استوانه نه چندان بلندی قرار دارد. در وسط بنا قبری است که هویت آن معلوم نیست. در طرف دیوار غربی بنا زیارتگاه وجود دارد. دیوار و گنبد مزار همه از آجر ساخته شده است.


مزار مولانا محمدعلي
مزار مولانا محمدعلی


از آثار يادگاري قرن 19، واقع در روستاي سنگستان ناحية عيني استان سغد، مزار مولانا محمدعلي می¬باشد. اين مزار كه نزديك به صد سال قدمت دارد، در اواخر قرن 19 م. در روستاي سنگستان ناحية عيني بنا شده است. بناي مزبور داراي گورخانه¬هاي مستطيل‌شكل است كه ايوانش رو به شرق و ديوار آن از خشت خام و سقف آن از چوب تزيين شده است.
از آثار یادگاری قرن 19، واقع در روستای سنگستان ناحیه عینی استان سغد، مزار مولانا محمدعلی می‌باشد. این مزار که نزدیک به صد سال قدمت دارد، در اواخر قرن 19 م. در روستای سنگستان ناحیه عینی بنا شده است. بنای مزبور دارای گورخانه‌های مستطیل‌شکل است که ایوانش رو به شرق و دیوار آن از خشت خام و سقف آن از چوب تزیین شده است.


مزار كه در سمت شرق گورخانه واقع گرديده از طريق دروازه‌اي به ايوان وارد مي‌شوند. نقش و نگار نوك‌ سرستونها به شكل سر موجودات شاخدار تخيّلي ساخته شده‌اند. نقشهاي كنده‌كاري آن به شيوة نقاشي قرنهاي 8- 12 .م می¬باشد.
مزار که در سمت شرق گورخانه واقع گردیده از طریق دروازه‌ای به ایوان وارد می‌شوند. نقش و نگار نوک‌ سرستون‌ها به شکل سر موجودات شاخدار تخیّلی ساخته شده‌اند. نقش‌های کنده‌کاری آن به شیوه نقاشی قرن‌های 8- 12 .م می‌باشد.


مزار مولانا شمس‌الدين
مزار مولانا شمس‌الدین


از آثار ماندگار قرن 19، واقع در روستاي پسرود ناحية عيني مزار مولانا شمس‌الدين می¬باشد. مزار يادشده كه متعلق به قرن 19 ميلادي است در حوالي روستاي پسرود ناحية عيني (واقع در شمال تاجيكستان) قرار دارد.
از آثار ماندگار قرن 19، واقع در روستای پسرود ناحیه عینی مزار مولانا شمس‌الدین می‌باشد. مزار یاد شده که متعلق به قرن 19 میلادی است در حوالی روستای پسرود ناحیه عینی (واقع در شمال [[تاجیکستان]]) قرار دارد.


اين بنا مستطيل‌شكل بوده و از سمت شرق ايواني كه با ستون‌هايي به بلندي 4/1 متر و سرستون‌هاي چهار‌گوشة كنده كاري تزيين شده، قرار دارد. ستون و سرستون آن از چوب يكدست (كامل) ساخته شده‌اند.
این بنا مستطیل‌شکل بوده و از سمت شرق ایوانی که با ستون‌هایی به بلندی 1/4 متر و سرستون‌های چهار‌گوشه کنده کاری تزیین شده، قرار دارد. ستون و سرستون آن از چوب یکدست (کامل) ساخته شده‌اند.


مزار اُزون قل بابا
مزار اُزون قل بابا


از دیگر آثار قرن 18- 19 واقع در روستاي دِهماي، «مزار ازُون‌قول بابا» می باشد. این اثر متعلق به اواخر قرن 18 و ابتداي قرن 19 بوده در روستاي دهماي ناحية پراليتر (استان سغد) واقع شده است. اين بنا از آجر ساخته شده و گورخانة آن 83/2×70/3 متر اندازه دارد. در وسط بنا، زير گنبد مزار اُزون‌قول بابا قرار گرفته است.
از دیگر آثار قرن 18- 19 واقع در روستای دِهمای، «مزار ازُون‌قول بابا» می‌باشد. این اثر متعلق به اواخر قرن 18 و ابتدای قرن 19 بوده در روستای دهمای ناحیه پرالیتر (استان سغد) واقع شده است. این بنا از آجر ساخته شده و گورخانه آن 2/83×3/70 متر اندازه دارد. در وسط بنا، زیر گنبد مزار اُزون‌قول بابا قرار گرفته است.
 
مزار ايشان مولانا
 
از دیگر آثار قرن 19، واقع در استروشن (استان سغد) «مزار ايشان مولانا» می¬باشد. این اثر كه در شهر استروشن (استان سغد) واقع است، در آخر قرن 19 ساخته شده است. اندازة اين بنا 25×30/5 متر بوده و داراي سقف چهارگنبد است. در وسط آن، ستون و در دو پهلوي آن محراب و طاقچه‌ها ساخته شده است. گنبدهاي بنا با نقش و نگار و كنده كاري‌هاي زيبا تزيين شده‌اند. مزار مذكور را استادان ميرمنصور و ميرموسي، نقاشي آن را نسيم و كنده كاري آن را ايوب‌جان انجام داده‌اند.


مزار ایشان مولانا


4-3-6-4 . مقبره‌هاي تاجيكستان
از دیگر آثار قرن 19، واقع در استروشن (استان سغد) «مزار ایشان مولانا» می‌باشد. این اثر که در شهر استروشن (استان سغد) واقع است، در آخر قرن 19 ساخته شده است. اندازه این بنا 25×5/30 متر بوده و دارای سقف چهارگنبد است. در وسط آن، ستون و در دو پهلوی آن محراب و طاقچه‌ها ساخته شده است. گنبدهای بنا با نقش و نگار و کنده کاری‌های زیبا تزیین شده‌اند. مزار مذکور را استادان میرمنصور و میرموسی، نقاشی آن را نسیم و کنده کاری آن را ایوب‌جان انجام داده‌اند<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)، ص. 54-55</ref>.


==== مقبره‌های تاجیکستان ====
جدول شماره 6 (مقبره های تاریخی تاجیکستان)
جدول شماره 6 (مقبره های تاریخی تاجیکستان)


رديف نام مقبره تاريخ بناي ساختمان مكان
ردیف نام مقبره تاریخ بنای ساختمان مکان


روستا شهر/ ناحيه استان
روستا شهر/ ناحیه استان


1 عبدالقادر گيلاني قرن‌هاي 15 - 17 تُوتك استروشن سغد
1 عبدالقادر گیلانی قرن‌های 15 - 17 تُوتک استروشن سغد


2 صدرالدين عيني شهر دوشنبه
2 [[صدرالدین عینی]] [[شهر دوشنبه]]


3 سيّد علي همداني قرن 15 شهر كولاب ختلان
3 سیّد علی همدانی قرن 15 شهر کولاب ختلان


4 بابا تغا قرن 15 استروشن سغد
4 بابا تغا قرن 15 استروشن سغد


5 داملّا اكرم قرنهاي 18-19 لنگر كلان ناحية مؤمن‌آباد ختلان
5 داملّا اکرم قرنهای 18-19 لنگر کلان ناحیه مؤمن‌آباد ختلان


6 يار محمد ولي قرن 15 بهارك ناحية مسكو ختلان
6 یار محمد ولی قرن 15 بهارک ناحیه مسکو ختلان


7 لنگربابا قرنهاي 17-18 شهرك كاني‌بادام سغد
7 لنگربابا قرنهای 17-18 شهرک کانی‌بادام سغد


8 لنگرآته قرنهاي 16- 17 ناحية جبا رسول‌اف سغد
8 لنگرآته قرنهای 16- 17 ناحیه جبا رسول‌اف سغد


9 محمود اعظم قرن 16 ناحية حصار (25 كيلومتر غرب دوشنبه)
9 محمود اعظم قرن 16 ناحیه حصار (25 کیلومتر غرب دوشنبه)


10 ميرزا تورسون‌زاده دوشنبه
10 میرزا تورسون‌زاده [[شهر دوشنبه|دوشنبه]]


11 محمد بشارا قرنهاي 11-14 مزار شريف ناحية پنچكنت سغد
11 محمد بشارا قرنهای 11-14 مزار شریف ناحیه پنچکنت سغد


12 آق مزار قرن‌هاي 12-13 چچري ناحية شهر توس ختلان
12 آق مزار قرن‌های 12-13 چچری ناحیه شهر توس ختلان


13 رودكي قرن 10 پنجرود ناحية پنجكنت سغد
13 رودکی قرن 10 پنجرود ناحیه پنجکنت سغد


14 سر مزار قرن‌هاي 16 – 17 شهر استروشن سغد
14 سر مزار قرن‌های 16 – 17 شهر استروشن سغد


15 طلاّ حلاجي قرن‌هاي 11- 12 اَيوُج ناحية شهر توس ختلان
15 طلاّ حلاجی قرن‌های 11- 12 اَیوُج ناحیه شهر توس ختلان


16 خال بيقرا قرن‌هاي 18-19 «سيزد 22 پرتيه» (انجمن 22 حزب) ناحية كافرنهان (22 كيلومتري شرقي دوشنبه
16 خال بیقرا قرن‌های 18-19 «سیزد 22 پرتیه» (انجمن 22 حزب) ناحیه کافرنهان (22 کیلومتری شرقی [[شهر دوشنبه|دوشنبه]]


17 خواجه عبدالقادر گيلاني قرن‌هاي 15-17 پاچينگك گنبذ ناحية استروشن سغد
17 خواجه عبدالقادر گیلانی قرن‌های 15-17 پاچینگک گنبذ ناحیه استروشن سغد


18 خواجه محمد ابودردار آخر قرن 19 زوران ناحية پنجگنت سغد
18 خواجه محمد ابودردار آخر قرن 19 زوران ناحیه پنجگنت سغد


19 خواجه سرباز قرن‌هاي11-12 صياد ناحية شهر توس ختلان
19 خواجه سرباز قرن‌های 11-12 صیاد ناحیه شهر توس ختلان


20 خواجه بولحق قرن‌هاي 10-12 چاركوه ناحية اسفره سغد
20 خواجه بولحق قرن‌های 10-12 چارکوه ناحیه اسفره سغد


21 خواجه دوربار قرن‌هاي 12-13 صياد ناحية شهر توس ختلان
21 خواجه دوربار قرن‌های 12-13 صیاد ناحیه شهر توس ختلان


22 خواجه نقشران قرن‌هاي 11-12 ناحية تورسون‌زاده 60كيلومتري غربي دوشنبه
22 خواجه نقشران قرن‌های 11-12 ناحیه تورسون‌زاده 60کیلومتری غربی [[شهر دوشنبه|دوشنبه]]


23 خدايار ولعمي قرن‌هاي17-18 شهر استروشن سغد
23 خدایار ولعمی قرن‌های 17-18 شهر استروشن سغد


24 شيخ مصلح‌الدين آخر قرن 16 شهر خجند سغد
24 شیخ مصلح‌الدین آخر قرن 16 شهر خجند سغد


25 شاه‌خاموش قرن‌هاي 16-17 لنگر كلان ناحية مؤمن‌آباد ختلان
25 شاه‌خاموش قرن‌های 16-17 لنگر کلان ناحیه مؤمن‌آباد ختلان


26 حضرت شاه قرن 18 شهر استروشن سغد
26 حضرت شاه قرن 18 شهر استروشن سغد
خط ۲۲۳: خط ۲۰۷:
27 حضرت شاه‌پادشاه
27 حضرت شاه‌پادشاه


(حضرت بابا) قرن‌هاي 10-12 چاركوه ناحية اسفره سغد
(حضرت بابا) قرن‌های 10-12 چارکوه ناحیه اسفره سغد
 


مقبرة عبدالقادر گيلاني
مقبره عبدالقادر گیلانی


مقبرة عبدالقادر گيلاني متعلق به قرن 15-17 .م بوده، در روستای تُوتك ناحية استروشن قرار دارد. بناي اين مقبره چهارگوش و از هر چهار طرف درهاي ورودي ارگي (مثلث‌شكل) داشته كه بالاي اين دروازه‌ها، مشبكةاي منبّت¬كاري شده است. گنبد كوچك اين مقبره بر سه ستون سه‌گوش تكيه دارد.
مقبره عبدالقادر گیلانی متعلق به قرن 15-17 .م بوده، در روستای تُوتک ناحیه استروشن قرار دارد. بنای این مقبره چهارگوش و از هر چهار طرف درهای ورودی ارگی (مثلث‌شکل) داشته که بالای این دروازه‌ها، مشبک‌های منبّت‌کاری شده است. گنبد کوچک این مقبره بر سه ستون سه‌گوش تکیه دارد.


مقبرة صدرالدين عيني
مقبره صدرالدین عینی
 
مقبرة صدرالدين عيني در سال 1964 .م بر اساس طرح معماري سنيگافسكي در محل قبر شاعر بنا شده است. اين مقبره در باغ موسوم به عيني، واقع در قسمت شمالي شهر دوشنبه قرار دارد. بنا داراي گنبدي است كه بر شش ستون استوار و از سه سمت پله‌دار است. در وسط مقبره نيم پيكره صدرالدين عيني گذاشته شده است. مقبره از آهن و بتون و مرمر ساخته شده است.


مقبره [[صدرالدین عینی]] در سال 1964 .م بر اساس طرح معماری سنیگافسکی در محل قبر شاعر بنا شده است. این مقبره در باغ موسوم به عینی، واقع در قسمت شمالی [[شهر دوشنبه]] قرار دارد. بنا دارای گنبدی است که بر شش ستون استوار و از سه سمت پله‌دار است. در وسط مقبره نیم پیکره [[صدرالدین عینی]] گذاشته شده است. مقبره از آهن و بتون و مرمر ساخته شده است.


تندیس [[صدرالدین عینی]] در میدان عینی
تندیس [[صدرالدین عینی]] در میدان عینی


مقبره میرسیّدعلی همدانی


مقبرة ميرسيّدعلي همداني
مقبره میرسیّدعلی همدانی متعلق به قرن 15 .م بوده و در شهر کولاب قرار دارد. آرامگاه عارف بزرگ در قرن 12 میلادی بارها ترمیم گردیده است. قسمت اصلی و قدیم‌ترین آن قبرستانی کوچک است که زیارتخانه آن از سه طرف دارای پیش‌طاق است. در مرکز آن مزار مرمرین خاکستری‌رنگ کنده‌کاری جای دارد. در قرن 16 .م در بالای پیش‌طاق اصلی تالار بزرگ گنبدی ساخته‌اند.
 
مقبرة ميرسيّدعلي همداني متعلق به قرن 15 .م بوده و در شهر كولاب قرار دارد. آرامگاه عارف بزرگ در قرن 12 ميلادي بارها ترميم گرديده است. قسمت اصلي و قديمترين آن قبرستانی كوچك است كه زيارتخانة آن از سه طرف داراي پيش‌طاق است. در مركز آن مزار مرمرين خاكستري‌رنگ كنده‌كاري جاي دارد. در قرن 16 .م در بالاي پيش¬طاق اصلي تالار بزرگ گنبدي ساخته‌اند.
 
مقبرة بابا تغا
 
مقبرة بابا تغا به قرن 15 .م متعلق بوده و در شهر استروشن قرار دارد. اين بنا مربع‌شكل كوچك داراي گنبد گنبدي است كه پيش¬طاق اصلي¬اش تمام نماي ساختمان را فرا گرفته است. بارگاه نيز داراي گنبدي از آجري است. در قسمت شرقي بارگاه اتاق نه چندان بزرگ قبرستان واقع است. در قرن 19 .م در پيش نماي مقبره ايوان وسيع ساخته شد كه داراي چهار شاه‌ستون با سقف كنده‌كاري است.
 
مقبرة داملاّ اكرام
 
مقبرة داملاّ اكرام متعلق به اواخر قرن 18 و اوايل قرن 19 .م بوده و در روستای لنگركلان ناحية مؤمن‌آباد در بالاي تپه‌اي قرار دارد. نماي آن بسیار ساده است.


مقبرة يار محمد ولي
مقبره بابا تغا


مقبرة يار محمد ولي متعلق به قرن 15.م بوده، در ديهة بهارك ناحيه مسكو قرار دارد. اين مقبره داراي چندين گنبد است كه از خشت و پاسخه (ديوار گلي) ساخته‌اند. نماي عمومي مقبره روافشار است. اين مقبره شامل سه اتاق مربع‌شكل گنبددار، ميان سراي، پيش‌طاق و درآمدگاه است. كتيبه‌هاي ديوارهاي تالار غربي پرنقش و نگاراند. بعداً در دو طرف مقبره دو اتاق به شكل گنبد ساخته‌اند كه در حكم مسجداند.
مقبره بابا تغا به قرن 15.م متعلق بوده و در شهر استروشن قرار دارد. این بنا مربع‌شکل کوچک دارای گنبد گنبدی است که پیش‌طاق اصلی‌اش تمام نمای ساختمان را فرا گرفته است. بارگاه نیز دارای گنبدی از آجری است. در قسمت شرقی بارگاه اتاق نه چندان بزرگ قبرستان واقع است. در قرن 19 .م در پیش نمای مقبره ایوان وسیع ساخته شد که دارای چهار شاه‌ستون با سقف کنده‌کاری است.


مقبرة لنگر بابا
مقبره داملاّ اکرام


مقبرة لنگر بابا متعلق به قرن 17-18 .م و در جنوب غربي شهر كاني‌بادام قرار دارد. بنای آن از خشت ساخته شده، داراي گنبد و بدون پيش¬طاق است. مقبره مربع‌شكل بوده، اندازه‌اش 50/5×50/5 متر و در وسط مزار قرار گرفته است. نماها و گنبد آن گچ¬كاري شده‌اند. نماهاي مقبره‌ با رنگ¬هاي گوناگون تزيين شده‌اند و در سمت جنوب آن ديوارهاي ايوان خراب شده باقي مانده است.
مقبره داملاّ اکرام متعلق به اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 .م بوده و در روستای لنگرکلان ناحیه مؤمن‌آباد در بالای تپه‌ای قرار دارد. نمای آن بسیار ساده است.


مقبرة لنگرآته
مقبره یار محمد ولی


مقبرة لنگرآته متعلق به قرن 18-17 .م و در ناحية جبار رسول‌اف واقع گرديده و بناي آن از آجر گچكاري شده است. شكل آن مربع 3 × 3 متر است. گنبد مقبره دو روزن مستطيل‌شكل دارد که با رنگ روغني آبي تزيين گرديده است. در سمت غربي مقبره، زيارت¬¬گاهی شامل دو اتاق وجود دارد.
مقبره یار محمد ولی متعلق به قرن 15.م بوده، در دیهه بهارک ناحیه [[مسکو]] قرار دارد. این مقبره دارای چندین گنبد است که از خشت و پاسخه (دیوار گلی) ساخته‌اند. نمای عمومی مقبره روافشار است. این مقبره شامل سه اتاق مربع‌شکل گنبددار، میان سرای، پیش‌طاق و درآمدگاه است. کتیبه‌های دیوارهای تالار غربی پرنقش و نگاراند. بعداً در دو طرف مقبره دو اتاق به شکل گنبد ساخته‌اند که در حکم مسجداند.


مقبره لنگر بابا


مقبرة مخدوم اعظم
مقبره لنگر بابا متعلق به قرن 17-18 .م و در جنوب غربی شهر کانی‌بادام قرار دارد. بنای آن از خشت ساخته شده، دارای گنبد و بدون پیش‌طاق است. مقبره مربع‌شکل بوده، اندازه‌اش 5/50×5/50 متر و در وسط مزار قرار گرفته است. نماها و گنبد آن گچ‌کاری شده‌اند. نماهای مقبره‌ با رنگ‌های گوناگون تزیین شده‌اند و در سمت جنوب آن دیوارهای ایوان خراب شده باقی مانده است.


مقبرة مخدوم اعظم متعلق به قرن 16 .م و در حصار قرار دارد. اين بنا يكي از ساختمان¬هاي مجتمع معماري حصار و آرامگاه شيخ احمد كاشاني- يكي از پيشوايان نقشبنديه مي‌باشد. اوايل مقبره از دو قسمت- زيارتخانه و قبرستان تشکیل شده بود، بعداً از سمت غرب مقبره¬ی گنبددار ديگري ساخته شد. اين مقبره بسيار زيبا است.
مقبره لنگرآته


مقبرة ميرزا تورسون‌زاده
مقبره لنگرآته متعلق به قرن 18-17 .م و در ناحیه جبار رسول‌اف واقع گردیده و بنای آن از آجر گچکاری شده است. شکل آن مربع 3 × 3 متر است. گنبد مقبره دو روزن مستطیل‌شکل دارد که با رنگ روغنی آبی تزیین گردیده است. در سمت غربی مقبره، زیارتگاهی شامل دو اتاق وجود دارد.


مقبرة ميرزا تورسون‌زاده سال 1981 .م در کنار قبر شاعر در محلة لوچاب شهر دوشنبه ساخته شده است. بنای آن از سه برج تشکیل شده، با مرمر سفيد روپوش شده، ارتفاع ‌ستون مركزي¬اش 5/13 متر و دو ستون پهلويش 12 متري بوده، در کنار ‌ستون مركزي آن لوحة بالاي قبر و نیم تنه¬ی بدن شاعر قرار دارد.
مقبره مخدوم اعظم


مقبرة محمد بشارا
مقبره مخدوم اعظم متعلق به قرن 16 .م و در حصار قرار دارد. این بنا یکی از ساختمان‌های مجتمع معماری حصار و آرامگاه شیخ احمد کاشانی- یکی از پیشوایان نقش‌بندیه می‌باشد. اوایل مقبره از دو قسمت زیارتخانه و قبرستان تشکیل شده بود، بعداً از سمت غرب مقبره‌ی گنبددار دیگری ساخته شد. این مقبره بسیار زیبا است.


مقبرة محمد بشارا متعلق به قرون 11-14 .م بوده، در روستای مزار شريف ناحية پنجكنت قرار دارد. اين مقبره كه قبر خواجه محمد بشارا (783-866 .م) محدث بزرگ اسلام را در خود قرار داده از سه گروه اتاق¬هاي تو در تو تشکیل شده است. در مقبره تعدادی قبر وجود دارد كه در دخمه قرار دارند.
مقبره میرزا تورسون‌زاده


مقبرة آق‌مزار
مقبره میرزا تورسون‌زاده سال 1981 .م در کنار قبر شاعر در محله لوچاب [[شهر دوشنبه]] ساخته شده است. بنای آن از سه برج تشکیل شده، با مرمر سفید روپوش شده، ارتفاع ‌ستون مرکزی‌اش 13/5 متر و دو ستون پهلویش 12 متری بوده، در کنار ‌ستون مرکزی آن لوحه بالای قبر و نیم تنه‌ی بدن شاعر قرار دارد.


مقبرة آق‌مزار متعلق به قرون 12-11.م بوده، در روستای چچري ناحية شهر توس واقع گرديده. اين بنا از خشت و پيش¬تاق و گنبد آن از آجر ساخته شده است. طاق ورودی آرامگاه اصلي آن منقش است. در بالاي ديوار مقبره گنبد كوچك قرار دارد.
مقبره محمد بشارا


مقبرة رودكي
مقبره محمد بشارا متعلق به قرون 11-14 .م بوده، در روستای [[مزار شریف]] ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. این مقبره که قبر خواجه محمد بشارا (783-866 .م) محدث بزرگ اسلام را در خود قرار داده از سه گروه اتاق‌های تو در تو تشکیل شده است. در مقبره تعدادی قبر وجود دارد که در دخمه قرار دارند.


مقبرة رودكي سال 1958 .م در روستای پنجرود ناحية پنجكنت بر روي قبر شاعر بنا شده است. اين مقبره داراي گنبدي چهارضلعي است و ارتفاع آن 12 متر مي‌باشد كه به شيوة معماري زمان رودكي بنا شده است. سال 1999 .م مقبره ترميم گرديده است.
مقبره آق‌مزار


مقبره آق‌مزار متعلق به قرون 12-11.م بوده، در روستای چچری ناحیه شهر توس واقع گردیده. این بنا از خشت و پیش‌تاق و گنبد آن از آجر ساخته شده است. طاق ورودی آرامگاه اصلی آن منقش است. در بالای دیوار مقبره گنبد کوچک قرار دارد.


آرامگاه رودکی در شهر پنجکنت
مقبره رودکی


مقبره رودکی سال 1958 .م در روستای پنجرود ناحیه پنج‌کنت بر روی قبر شاعر بنا شده است. این مقبره دارای گنبدی چهارضلعی است و ارتفاع آن 12 متر می‌باشد که به شیوه معماری زمان رودکی بنا شده است. سال 1999 .م مقبره ترمیم گردیده است.


مقبرة سر مزار
آرامگاه رودکی در شهر پنج‌کنت


مقبرة سر مزار متعلق به قرن 16-17 .م بوده که در شهر استروشن قرار دارد. قديمی¬ترين قسمت اين مجموعه در قرن 16.م بنا شده است. در قرن 17.م بناي ديگري موسوم به اجنّه‌خانه در قسمت شمال شرقي مسجد بنا، ايواني با ستون¬هاي بسياري ديده مي‌شود كه سقف آن با نقش و نگارهاي سنتي تزيين شده است.
مقبره سر مزار


مقبرة طلا حلاجي
مقبره سر مزار متعلق به قرن 16-17 .م بوده که در شهر استروشن قرار دارد. قدیمی‌ترین قسمت این مجموعه در قرن 16.م بنا شده است. در قرن 17.م بنای دیگری موسوم به اجنّه‌خانه در قسمت شمال شرقی مسجد بنا، ایوانی با ستون‌های بسیاری دیده می‌شود که سقف آن با نقش و نگارهای سنتی تزیین شده است.


مقبرة طلا حلاجي متعلق به قرون 11-12 .م و در روستای اَيوُج ناحية شهر توس قرار دارد. بنای آن مربع بوده و از آجر ساخته شده است. گنبد آن خراب شده‌ است.
مقبره طلا حلاجی


مقبرة خال‌ بايقرا
مقبره طلا حلاجی متعلق به قرون 11-12 .م و در روستای اَیوُج ناحیه شهر توس قرار دارد. بنای آن مربع بوده و از آجر ساخته شده است. گنبد آن خراب شده‌ است.


مقبرة خال‌ بايقرا متعلق به قرون 19- 18 .م است كه در ناحية كافرنهان بنا شده است. خال‌ بايقرا داراي تالار مربع بوده كه پيش¬طاق بزرگش از دو طرف گلدسته‌ها دارد. قسمت بالاي مناره‌ها خراب شده است. این بنا به شيوة هنر معماري قرون 11-12 .م آجرچيني شده است. گنبدش به شيوة معماري قرن 15 .م ساخته شده است.
مقبره خال‌ بایقرا


مقبرة خواجه محمد ابودردار
مقبره خال‌ بایقرا متعلق به قرون 19- 18 .م است که در ناحیه کافرنهان بنا شده است. خال‌ بایقرا دارای تالار مربع بوده که پیش‌طاق بزرگش از دو طرف گلدسته‌ها دارد. قسمت بالای مناره‌ها خراب شده است. این بنا به شیوه هنر معماری قرون 11-12 .م آجرچینی شده است. گنبدش به شیوه معماری قرن 15 .م ساخته شده است.


مقبرة خواجه محمد ابودردار متعلق به اواخر قرن 19 .م و در روستای زَوران ناحية پنجكنت قرار دارد. مقبره داراي گنبد است. در داخل بنا 4 اتاق ديده مي شود و پيش¬طاق و گنبد آن كاشي‌كاري شده است.
مقبره خواجه محمد ابودردار


مقبرة خواجه سرباز
مقبره خواجه محمد ابودردار متعلق به اواخر قرن 19 .م و در روستای زَوران ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. مقبره دارای گنبد است. در داخل بنا 4 اتاق دیده می‌شود و پیش‌طاق و گنبد آن کاشی‌کاری شده است.


مقبرة خواجه سرباز متعلق به قرون 11-12 .م و در روستای صياد ناحية شهر توس قرار دارد. آن مربع‌شكل و گنبد دارد. اندازه‌اش 5/7 × 5/7 متر است. مقبره از خشت ساخته شده، در نماهاي غرب و شرق آن ستون‌هاي چهار تراش و دراي غربي 3 نمايه و در نماي شرقي 4 نمايه ديده مي‌شود. گنبد بنا گلي و شكل دايره بوده و در بالاي گنبد خشتي، رواق ساخته شده است.
مقبره خواجه سرباز


مقبرة خواجه بولحق
مقبره خواجه سرباز متعلق به قرون 11-12 .م و در روستای صیاد ناحیه شهر توس قرار دارد. آن مربع‌شکل و گنبد دارد. اندازه‌اش 7/5 × 7/5 متر است. مقبره از خشت ساخته شده، در نماهای غرب و شرق آن ستون‌های چهار تراش و درای غربی 3 نمایه و در نمای شرقی 4 نمایه دیده می‌شود. گنبد بنا گلی و شکل دایره بوده و در بالای گنبد خشتی، رواق ساخته شده است.


مقبرة خواجه بولحق متعلق به قرون 10- 12.م و در روستای چاركوه ناحية اسفره قرار دارد. اين بنا به شكل مربع و به ابعاد 35/6 × 35/6 متر است. ارتفاع آن سه متر بوده، از خشت ساخته شده و پيش¬طاق ندارد.
مقبره خواجه بولحق


مقبرة خواجه دورباد
مقبره خواجه بولحق متعلق به قرون 10- 12.م و در روستای چارکوه ناحیه اسفره قرار دارد. این بنا به شکل مربع و به ابعاد 6/35 × 6/35 متر است. ارتفاع آن سه متر بوده، از خشت ساخته شده و پیش‌طاق ندارد.


متعلق به قرون 12-13 م. و در حومة ديهة صياد ناحية شهر توس جاي داشته، از آجر بنا يافته است. در حال حاضر اين مقبره نيمه‌ويران است. سقف گنبد كاملاً خراب شده است. معماري مقبره خيلي جالب است.
مقبره خواجه دورباد


متعلق به قرون 12-13 م. و در حومه دیهه صیاد ناحیه شهر توس جای داشته، از آجر بنا یافته است. در حال حاضر این مقبره نیمه‌ویران است. سقف گنبد کاملاً خراب شده است. معماری مقبره خیلی جالب است.


مقبرة خواجة نقشران
مقبره خواجه نقشران


مقبرة خواجة نقشران متعلق به قرن‌هاي 11-12 .م و در ناحية تورسون‌زاده قرار دارد. اين مجموعه داراي دو مقبره است كه يكي از مقبره‌ها خيلي خراب شده است. ارتفاع ديوارهايش 80/2 متر بوده، مقبره شكل مربع و به اندازة 80/6 ×80/6 متر است. مقبرة دوّم كمتر خراب شده، ميدان آن 35/61 × 11 متر بوده و شامل پيش¬طاق می¬باشد. ارتفاع ديوار‌هايش 15/5 متر است. ميدان آرامگاه 30/8 ×10/8 متر ابعاد دارد. مقبره در قرون 16- 17 م. ترميم شده است. در آرامگاه مقبره دوم مزار قرار دارد كه از آجر بوده و روي سنگ يكي از آنها سوره‌هايي از قرآن حكاكي شده است.
مقبره خواجه نقشران متعلق به قرن‌های 11-12 .م و در ناحیه تورسون‌زاده قرار دارد. این مجموعه دارای دو مقبره است که یکی از مقبره‌ها خیلی خراب شده است. ارتفاع دیوارهایش 2/80 متر بوده، مقبره شکل مربع و به اندازه 6/80 ×6/80 متر است. مقبره دوّم کمتر خراب شده، میدان آن 61/35 × 11 متر بوده و شامل پیش‌طاق می‌باشد. ارتفاع دیوار‌هایش 5/15 متر است. میدان آرامگاه 8/30 ×8/10 متر ابعاد دارد. مقبره در قرون 16- 17 م. ترمیم شده است. در آرامگاه مقبره دوم مزار قرار دارد که از آجر بوده و روی سنگ یکی از آن‌ها سوره‌هایی از قرآن حکاکی شده است.


مقبرة خدايار ولعمي
مقبره خدایار ولعمی


مقبرة خدايار ولعمي متعلق به قرون 17-18 .م و در سلسلة مجموعه حضرت شاه استروشن قرار دارد. بنای آن داراي گنبد، پيش¬طاق و ميدان 4×4 متر است. در وسط مقبره، زير مزار داراي ميدان 05/4 × 15/3 متر ساخته شده است.
مقبره خدایار ولعمی متعلق به قرون 17-18 .م و در سلسله مجموعه حضرت شاه استروشن قرار دارد. بنای آن دارای گنبد، پیش‌طاق و میدان 4×4 متر است. در وسط مقبره، زیر مزار دارای میدان 4/05 × 3/15 متر ساخته شده است.


مقبرة شيخ مصلح‌الدين
مقبره شیخ مصلح‌الدین


مقبرة شيخ مصلح‌الدين متعلق به قرن 16 .م و در شهر خجند قرار دارد. بناي اين مقبره که بسيار وسيع مي‌باشد، شامل آرامگاه و اتاق¬هاي متعدد است. آرامگاه داراي سه درآمدگاه با پيش¬طاق و گنبد است. در جنب اين مقبره در قرن 19 .م مسجد باشكوهي ساخته شده كه اكنون نيز فعال است.
مقبره شیخ مصلح‌الدین متعلق به قرن 16 .م و در شهر خجند قرار دارد. بنای این مقبره که بسیار وسیع می‌باشد، شامل آرامگاه و اتاق‌های متعدد است. آرامگاه دارای سه درآمدگاه با پیش‌طاق و گنبد است. در جنب این مقبره در قرن 19 .م مسجد باشکوهی ساخته شده که اکنون نیز فعال است.


مقبرة شاه خاموش
مقبره شاه خاموش


مقبرة شاه خاموش متعلق به قرون 16-17.م و در روستای كلان ناحية مؤمن‌آباد قرار دارد. بنای آن داراي كنج¬هاي راست و ميدان 8/12 متر است. مقبره از آجر ساخته شده.
مقبره شاه خاموش متعلق به قرون 16-17.م و در روستای کلان ناحیه مؤمن‌آباد قرار دارد. بنای آن دارای کنج‌های راست و میدان 12/8 متر است. مقبره از آجر ساخته شده.


مقبرة حضرت شاه
مقبره حضرت شاه


مقبرة حضرت شاه متعلق به قرن 18 .م و در شهر استروشن قرار دارد. مردم استروشن آن را به مقبرة برادر قثم ابن عباس مي‌شناسند. بنای آن داراي گنبد آجري، و آرامگاه به ابعاد 5/3×5/3 متر بوده، در مركز آرامگاه مزار به شكل پله گچ¬كاري واقع است. مقبره سال‌هاي 70 قرن 20 م. ترميم شده، نماي اصليش را از دست داده است.
مقبره حضرت شاه متعلق به قرن 18 .م و در شهر استروشن قرار دارد. مردم استروشن آن را به مقبره برادر قثم ابن عباس می‌شناسند. بنای آن دارای گنبد آجری، و آرامگاه به ابعاد 3/5×3/5 متر بوده، در مرکز آرامگاه مزار به شکل پله گچ‌کاری واقع است. مقبره سال‌های 70 قرن 20 م. ترمیم شده، نمای اصلیش را از دست داده است.


مقبرة حضرت شاه پادشاه
مقبره حضرت شاه پادشاه


اين مقبره به نام¬هاي زير نيز مشهور است. حضرت بابا، لنگربابا، امير حمزة صاحبقران. مقبرة مزبور متعلق به قرون 12-10 .م و روستای چاركوه ناحية اسفره قرار دارد. مقبره 7 ستون، سقف چهار تالاره و سنجهايي كتيبه دارد. بالارهاي چهارتراش سققف آن از دو طرفش با خطي كوفي كتيبه‌ها دارد. ديوارهاي اين مقبره با نقش‌هاي ستاره‌هاي شش و هشت گوش تاج سر، قوش¬بادام، گرديني، خال‌گل، اسليمي سه برگه، موج دريا، دندانه، دم خروس، نقاب، انار، چاربرگه، محرابي، دوره و غيره مزين گرديده است.
این مقبره به نام‌های زیر نیز مشهور است. حضرت بابا، لنگربابا، امیر حمزه صاحب‌قران. مقبره مزبور متعلق به قرون 12-10 .م و روستای چارکوه ناحیه اسفره قرار دارد. مقبره 7 ستون، سقف چهار تالاره و سنج‌هایی کتیبه دارد. بالارهای چهارتراش سققف آن از دو طرفش با خطی کوفی کتیبه‌ها دارد. دیوارهای این مقبره با نقش‌های ستاره‌های شش و هشت گوش تاج سر، قوش‌بادام، گردینی، خال‌گل، اسلیمی سه برگه، موج دریا، دندانه، دم خروس، نقاب، انار، چاربرگه، محرابی، دوره و غیره مزین گردیده است<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)، ص. 55-61</ref>.


5-3-6-3  - مساجد مهم تاجيكستان
==== مساجد مهم تاجیکستان ====
جدول شماره 7 (مساجد مهم [[تاجیکستان]])


جدول شماره 7 (مساجد مهم تاجیکستان)
ردیف نام مسجد تاریخ بنای ساختمان مکان


رديف نام مسجد تاريخ بناي ساختمان مكان
روستا شهر/ ناحیه استان


روستا شهر/ ناحيه استان
1 عبدالله‌خان قرن 18 نوگلیم ناحیه اسفره سغد


1 عبدالله‌خان قرن 18 نوگليم ناحية اسفره سغد
2 برچُک قرن 19 نوگلیم استروشن سغد


2 برچُك قرن 19 نوگليم استروشن سغد
3 گذر بالا قرن 19 خوشیکت ناحیه عینی سغد


3 گذر بالا قرن 19 خوشيكت ناحية عيني سغد
4 گذر لنگر قرن 19 اُرمیتَن ناحیه عینی سغد


4 گذر لنگر قرن 19 اُرميتَن ناحية عيني سغد
5 گذر پایان قرن 19 قم ناحیه عینی سغد


5 گذر پايان قرن 19 قم ناحية عيني سغد
6 گذر سرچشمه قرن 19 ارمیتن ناحیه عینی سغد


6 گذر سرچشمه قرن 19 ارميتن ناحية عيني سغد
7 دَرغ قرن 19 ناحیه عینی سغد


7 دَرغ قرن 19 ناحية عيني سغد
8 وشیست قرن 19 وشیست ناحیه پنجکنت سغد


8 وشيست قرن 19 وشيست ناحية پنجكنت سغد
9 زین‌الدین خواجه ابتدای قرن 20 شهر استروشن سغد


9 زين‌الدين خواجه ابتداي قرن 20 شهر استروشن سغد
10 ایسک قرن 19 ارمیتن ناحیه عینی سغد


10 ايسك قرن 19 ارميتن ناحية عيني سغد
11 کاردگان ابتدای قرن 20 شهر استروشن سغد


11 كاردگان ابتداي قرن 20 شهر استروشن سغد
12 کوک گنید قرن 16 شهر استروشن سغد


12 كوك گنيد قرن 16 شهر استروشن سغد
13 لیله کویه قرن‌های 14-15 ناحیه قبادیان ختلان


13 ليله كويه قرن‌هاي 14-15 ناحية قباديان ختلان
14 مولانا رومی قرن 19 واروخ ناحیه اسفره سغد


14 مولانا رومي قرن 19 واروخ ناحية اسفره سغد
15 مولانا سیّد قرن 19 واروخ ناحیه اسفره سغد


15 مولانا سيّد قرن 19 واروخ ناحية اسفره سغد
16 مولانا یعقوب چرخی قرن‌ها 15-16 مولانا ناحیه لنین 10 کیلومتری شرق [[شهر دوشنبه|دوشنبه]]


16 مولانا يعقوب چرخي قرن‌ها 15-16 مولانا ناحية لنين 10 كيلومتري شرق دوشنبه
17 مسجد میانه سوجینه ناحیه پنجکنت سغد


17 مسجد ميانه سوجينه ناحية پنجكنت سغد
18 نوگلیم قرن 16 نوگلیم ناحیه اسفره سغد


18 نوگليم قرن 16 نوگليم ناحية اسفره سغد
19 آبادی قرن 16 استروشن سغد


19 آبادي قرن 16 استروشن سغد
20 آلکاران ابتدای قرن 20 استروشن سغد


20 آلكاران ابتداي قرن 20 استروشن سغد
21 مسجد پایان ابتدای قرن 20 غَزَن تَرُک ناحیه غانچی سغد


21 مسجد پايان ابتداي قرن 20 غَزَن تَرُك ناحية غانچي سغد
22 رستم‌بیک ابتدای قرن 20 استروشن سغد


22 رستم‌بيك ابتداي قرن 20 استروشن سغد
23 سروستان ابتدای قرن 20 رُغُند استروشن سغد


23 سروستان ابتداي قرن 20 رُغُند استروشن سغد
24 سنگین قرن‌های 17-18 ناحیه حصار 25 کیلومتری دوشنبه


24 سنگين قرن‌هاي 17-18 ناحية حصار 25 كيلومتري دوشنبه
25 سنگستان قرن 19 سنگستان ناحیه عینی سغد


25 سنگستان قرن 19 سنگستان ناحية عيني سغد
26 سرخاسار چارکوه ناحیه اسفره سغد


26 سرخاسار چاركوه ناحية اسفره سغد
27 سرخ قرن 19 واروخ ناحیه اسفره سغد


27 سرخ قرن 19 واروخ ناحية اسفره سغد
28 تگٍ راوود قرن 19 یاری ناحیه پنجکنت سغد


28 تگٍ راوود قرن 19 ياري ناحية پنجكنت سغد
29 تُختهُ قُل ابتدای قرن 20 تُخته قُل ناحیه اسفره سغد


29 تُختهُ قُل ابتداي قرن 20 تُخته قُل ناحية اسفره سغد
30 خواجه‌جان ابتدای قرن 20 شهر استروشن سغد


30 خواجه‌جان ابتداي قرن 20 شهر استروشن سغد
31 چارسده ابتدای قرن 20 استروشن سغد


31 چارسده ابتداي قرن 20 استروشن سغد
32 چقورَک قرن 19 ناحیه غانچی سغد


32 چقورَك قرن 19 ناحية غانچي سغد
33 شاه‌خاموش قرن16 لنگر کلان ناحیه مؤمن‌آباد ختلان


33 شاه‌خاموش قرن16 لنگر كلان ناحية مؤمن‌آباد ختلان
34 اشان بابا قرن 19 شورقرغان ناحیه کانی‌بادام سغد


34 اشان بابا قرن 19 شورقرغان ناحية كاني‌بادام سغد
35 قزاقان ابتدای قرن 20 ناحیه کانی‌بادام سغد


35 قزاقان ابتداي قرن 20 ناحية كاني‌بادام سغد
36 قلعه قرن 19 ناحیه اسفره سغد


36 قلعه قرن 19 ناحية اسفره سغد
37 قلعه‌چه گل‌رزد ابتدای قرن 20 قلعه گل زرد شهر استروشن سغد


37 قلعه‌چة گل‌رزد ابتداي قرن 20 قلعة گل زرد شهر استروشن سغد
38 قره مشکار ابتدای قرن 20 شهر دوشنبه


38 قره مشكار ابتداي قرن 20 شهر دوشنبه
39 قاری میر حسین قرن 14 زاسون ناحیه عینی سغد


39 قاري مير حسين قرن 14 زاسون ناحية عيني سغد
40 حوض سنگین ابتدای قرن 20 استروشن سغد


40 حوض سنگين ابتداي قرن 20 استروشن سغد
41 حاجی یعقوب ابتدای قرن 20 شهر دوشنبه
 
41 حاجي يعقوب ابتداي قرن 20 شهر دوشنبه


42 جنازه‌خانه قرن 19 استروشن سغد
42 جنازه‌خانه قرن 19 استروشن سغد


44 مسجد جامع قرن 19 وارو ناحية پنجكنت سغد
44 مسجد جامع قرن 19 وارو ناحیه پنجکنت سغد
 


مسجد عبدالله‌خان
مسجد عبدالله‌خان


مسجد عبدالله‌خان متعلق به قرن 18 .م و در روستای نوگليم ناحية اسفره در استان سغد قرار دارد. طبق روايت آن را عبدا...‌خان (1799-1757 .م) ساخته است. مسجد داراي گنبدي است و محرابش حاشيه‌هاي زيبا دارد. گنبدش به شكل دايره و سال 1909 .م در صحن مسجد مناره‌اي از آجر ساخته شده است. سقف و ستون‌هاي اصلي مسجد از چوب است و داراي نقش¬های زيبا به رنگهاي سبز و آبي و قرمز است.
مسجد عبدالله‌خان متعلق به قرن 18 .م و در روستای نوگلیم ناحیه اسفره در استان سغد قرار دارد. طبق روایت آن را عبدا...‌خان (1799-1757 .م) ساخته است. مسجد دارای گنبدی است و محرابش حاشیه‌های زیبا دارد. گنبدش به شکل دایره و سال 1909 .م در صحن مسجد مناره‌ای از آجر ساخته شده است. سقف و ستون‌های اصلی مسجد از چوب است و دارای نقش‌های زیبا به رنگ‌های سبز و آبی و قرمز است.


مسجد برچُك
مسجد برچُک
 
مسجد برچُك متعلق به قرن 19 .م و در شهر استروشن قرار دارد. داراي خانقاه و ايوان است. داخل و بيرون ساختمان و سقف خانقاه و ايوان منقش¬اند. نقش و نگار هندسي سقفها با رنگ سفيد حاشيه‌بندي شده است. ستون‌هاي مسجد و ستون‌هاي اصلي نيز نقاشي زياد دارند.


مسجد برچُک متعلق به قرن 19 .م و در شهر استروشن قرار دارد. دارای خانقاه و ایوان است. داخل و بیرون ساختمان و سقف خانقاه و ایوان منقش‌اند. نقش و نگار هندسی سقف‌ها با رنگ سفید حاشیه‌بندی شده است. ستون‌های مسجد و ستون‌های اصلی نیز نقاشی زیاد دارند.


مسجد گذر بالا
مسجد گذر بالا


مسجد گذر بالا متعلق به اواخر قرن 19 .م و در روستای خوشه‌كَت ناحية عيني قرار دراد. در وسط مسجد ستون و در دو طرفش ايوان قرار دارد كه ستون‌هاي آنها كنده‌كاري شده‌اند. مسجد داراي چهار در كنده‌كاري مي‌باشد.
مسجد گذر بالا متعلق به اواخر قرن 19 .م و در روستای خوشه‌کَت ناحیه عینی قرار دارد. در وسط مسجد ستون و در دو طرفش ایوان قرار دارد که ستون‌های آن‌ها کنده‌کاری شده‌اند. مسجد دارای چهار در کنده‌کاری می‌باشد.


مسجد گذر لنگر
مسجد گذر لنگر


مسجد گذر لنگر متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای اُرميتن ناحية عيني قرار دارد. داراي عبادت¬ گاهي بزرگ با چهار ستون و ايواني سه طرفه بوده، سقف بناي اصلي به رنگ‌هاي مختلف منقش شده است. در دو قسمت محراب طاقچه‌هاي مربع و در سمت شمال غربي نمازخانه و منبر قرار دارد. ايوان مسجد داراي 8 ستون كنده‌كاري و سقفش نيز منقش مي‌باشد در پيش¬طاق دروازه‌ها كتيبه‌اي به زبان و خط عربي به رنگ سياه قرار دارد.
مسجد گذر لنگر متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای اُرمیتن ناحیه عینی قرار دارد. دارای عبادتگاهی بزرگ با چهار ستون و ایوانی سه طرفه بوده، سقف بنای اصلی به رنگ‌های مختلف منقش شده است. در دو قسمت محراب طاقچه‌های مربع و در سمت شمال غربی نمازخانه و منبر قرار دارد. ایوان مسجد دارای 8 ستون کنده‌کاری و سقفش نیز منقش می‌باشد در پیش‌طاق دروازه‌ها کتیبه‌ای به زبان و خط عربی به رنگ سیاه قرار دارد.


مسجد گذر پايان (پايين)
مسجد گذر پایان (پایین)


مسجد گذر پايان متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای قم ناحية عيني قرار دارد. به شكل مربع بوده، در دو سمت ايوان دارد. ستون‌هاي ايوان كنده‌كاري و نقاشي شده، ديوارهاي جنوب و شرقي آن داراي سه طاقچه است. ايوان مسجد داراي ته كرسي بلند سنگي بوده، سقف¬اش بر روی 5 ستون كنده‌كاري قرار گرفته است. مسجد همچنين داراي محراب چوبي كنده‌كاري شده مي¬باشد.
مسجد گذر پایان متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای قم ناحیه عینی قرار دارد. به شکل مربع بوده، در دو سمت ایوان دارد. ستون‌های ایوان کنده‌کاری و نقاشی شده، دیوارهای جنوب و شرقی آن دارای سه طاقچه است. ایوان مسجد دارای ته کرسی بلند سنگی بوده، سقف‌اش بر روی 5 ستون کنده‌کاری قرار گرفته است. مسجد همچنین دارای محراب چوبی کنده‌کاری شده می‌باشد.


مسجد گذر سرچشمه
مسجد گذر سرچشمه


مسجد گذر سرچشمه متعلق به اول قرن 19 .م و در روستای اُرميتن ناحية عيني قرار دارد. مسجد داراي خانقاه مربع با محراب‌هايي به شكل مستطيل بوده، در مقابل خانقاه طاقي قرار دارد. سقف بنا كنده‌كاري شده است.
مسجد گذر سرچشمه متعلق به اول قرن 19 .م و در روستای اُرمیتن ناحیه عینی قرار دارد. مسجد دارای خانقاه مربع با محراب‌هایی به شکل مستطیل بوده، در مقابل خانقاه طاقی قرار دارد. سقف بنا کنده‌کاری شده است.


مسجد دَرغ
مسجد دَرغ


بين سالهاي 19094-1930 ساخته شده و در روستای دَرغ ناحية عيني قرار دارد. از عبادت¬گاه¬های زمستانه و داراي 4 ستون كنده‌كاري بوده، نقاشي اتاق‌هاي آن با هم متفاوت است. چوبكاري، كنده‌كاري و پنجره‌هاي مسجد را نجاران استادی چون غفور، اويتا عبدالخالق، عبدالرجب‌باي و صادق‌باي انجام داده‌اند. نقاشي سقف به قلم استاد مير مقصود صاليوف(صالح‌اف) است.
بین سال‌های 19094-1930 ساخته شده و در روستای دَرغ ناحیه عینی قرار دارد. از عبادتگاه‌های زمستانه و دارای 4 ستون کنده‌کاری بوده، نقاشی اتاق‌های آن با هم متفاوت است. چوبکاری، کنده‌کاری و پنجره‌های مسجد را نجاران استادی چون غفور، اویتا عبدالخالق، عبدالرجب‌بای و صادق‌بای انجام داده‌اند. نقاشی سقف به قلم استاد میر مقصود صالیوف(صالح‌اف) است.
 
مسجد ديهة وِشيست
 
متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای وِيشست ناحية پنجكنت قرار دارد. شامل يك اتاق مربع‌شكل، ديوار غربي آن داراي نقاشي است. ديوارهاي مسجد نقاشي زياد دارند. هر ايوان آن دو درب كنده‌كاري شده دارد.
 


مسجد ايسك‌آباد
مسجد دیهه وِشیست


متعلق به قرن 19 .م و در روستای اُرميتن ناحية عيني قرار دارد. مربع‌شكل بوده، سقف¬اش به 4 ستون كنده‌كاري تكيه مي‌كند. محراب آن از دو طرف داراي طاق‌هايي به شكل مستطيل و ارتفاع 5/3 متر است. ديوارهايش گچكاري است و سقفش نقاشي دارد. سقف و ستون‌هاي ايوان مسجد نيز نقاشي دارند.این  مسجد داراي چندين اتاق و حوض مستطيل شكل مي‌باشد.
متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای وِیشست ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. شامل یک اتاق مربع‌شکل، دیوار غربی آن دارای نقاشی است. دیوارهای مسجد نقاشی زیاد دارند. هر ایوان آن دو درب کنده‌کاری شده دارد.


مسجد كاردگران
مسجد ایسک‌آباد


متعلق به اوايل قرن 20 .م و در شهر استروشن قرار دارد. ستون‌ها و سقف آن كنده‌كاري و نقاشي و محرابش گچكاري شده است. سقف مسجد و ايوان آن با رنگ¬هاي لاجوردي و قرمز و طلايي تزيين شده است.
متعلق به قرن 19 .م و در روستای اُرمیتن ناحیه عینی قرار دارد. مربع‌شکل بوده، سقف‌اش به 4 ستون کنده‌کاری تکیه می‌کند. محراب آن از دو طرف دارای طاق‌هایی به شکل مستطیل و ارتفاع 3/5 متر است. دیوارهایش گچکاری است و سقفش نقاشی دارد. سقف و ستون‌های ایوان مسجد نیز نقاشی دارند.این  مسجد دارای چندین اتاق و حوض مستطیل شکل می‌باشد.


مسجد كوك گنبد
مسجد کاردگران


در سمت غربي شهر استروشن می¬باشد كه در دوران سلطان ابولطيف تيموري (1531-1530 .م) ساخته شده است. شامل تالار مركزي و دو بناي جنبي بوده، تالار مركزی از آجر بنا شده است. ابعاد تالار 05/7 × 95/6 متر و در چهار طرفش 4 اتاق دارد. درب آن كنده‌كاري و داراي گنبد و پيش-طاق محتشم رواق¬دار مي‌باشد. اين مسجد كه در زلزلة قرن 19 .م خيلي خراب شده بوده، اكنون بخشي از آن ترميم شده است.
متعلق به اوایل قرن 20 .م و در شهر استروشن قرار دارد. ستون‌ها و سقف آن کنده‌کاری و نقاشی و محرابش گچکاری شده است. سقف مسجد و ایوان آن با رنگ‌های لاجوردی و قرمز و طلایی تزیین شده است.


مسجد ليله كويه
مسجد کوک گنبد


متعلق به قرون 15-14 .م و در روستای لَيله كوية ناحية قباديان استان ختلان قرار دارد. شامل دو اتاق و از  خشت ساخته شده و داراي گنبد گلي است. مسجد داراي ميدان 54 × 12 متر بوده كه دارای سه قسمت است. نماي بنا داراي دو درب و محراب مي‌باشد.
در سمت غربی شهر استروشن می‌باشد که در دوران سلطان ابولطیف تیموری (1531-1530 .م) ساخته شده است. شامل تالار مرکزی و دو بنای جنبی بوده، تالار مرکزی از آجر بنا شده است. ابعاد تالار 7/05 × 6/95 متر و در چهار طرفش 4 اتاق دارد. درب آن کنده‌کاری و دارای گنبد و پیش‌طاق محتشم رواق‌دار می‌باشد. این مسجد که در زلزله قرن 19 .م خیلی خراب شده بوده، اکنون بخشی از آن ترمیم شده است.


مسجد مولانا رومي
مسجد لیله کویه


متعلق به اوايل قرن 19 .م و در روستای واروخ ناحية اسفره قرار دارد. مسجد جامع بوده، سقفش منقش كه بيشتر با زر تزیین شده است. در حياط، حوض، خانقاه و دو ايوان وجود دارد. داخل آن نيز شامل عبادتگاه و ايوان و محراب است.
متعلق به قرون 15-14 .م و در روستای لَیله کویه ناحیه قبادیان استان ختلان قرار دارد. شامل دو اتاق و از خشت ساخته شده و دارای گنبد گلی است. مسجد دارای میدان 54 × 12 متر بوده که دارای سه قسمت است. نمای بنا دارای دو درب و محراب می‌باشد.


مسجد آبادي
مسجد مولانا رومی


متعلق به ابتداي قرن 20 .م و در محل آبادي شهر استروشن قرار دارد. داراي عبادت¬گاهي مربع‌شكل با سه ايوان است. در وسط عبادتگاه، ستون منقش وجود دارد، دو چوب بزرگ كنده‌كاري سقف را به چهار قسمت تقسیم كرده‌اند.
متعلق به اوایل قرن 19 .م و در روستای واروخ ناحیه اسفره قرار دارد. مسجد جامع بوده، سقفش منقش که بیشتر با زر تزیین شده است. در حیاط، حوض، خانقاه و دو ایوان وجود دارد. داخل آن نیز شامل عبادتگاه و ایوان و محراب است.


مسجد آبادی


متعلق به ابتدای قرن 20 .م و در محل آبادی شهر استروشن قرار دارد. دارای عبادتگاهی مربع‌شکل با سه ایوان است. در وسط عبادتگاه، ستون منقش وجود دارد، دو چوب بزرگ کنده‌کاری سقف را به چهار قسمت تقسیم کرده‌اند.


مسجد آلكاران
مسجد آلکاران


متعلق به ابتداي قرن 20 و در شهر استروشن قرار دارد. ايوان شمالي آن دو رديف و ايوان شرقي آن يك رديف ستون داشته، درب¬هايش كنده‌كاري شده‌اند. سقفش به 5 قسمت جدا تقسیم شده است كه چوب¬كاري‌هاي آن منقش مي‌باشد.
متعلق به ابتدای قرن 20 و در شهر استروشن قرار دارد. ایوان شمالی آن دو ردیف و ایوان شرقی آن یک ردیف ستون داشته، درب‌هایش کنده‌کاری شده‌اند. سقفش به 5 قسمت جدا تقسیم شده است که چوب‌کاری‌های آن منقش می‌باشد.


مسجد پايان
مسجد پایان


اول قرن 20 .م و در روستای غَزَن‌تَرك ناحية غانچي استان سغد قرار دارد، در دو طرف آن دو ايوان است و سقف¬ آن بر 5 ستون كنده‌كاري قرار دارد. همة 18 ستون ايوان‌ها كنده‌كاري، سقف و ستون‌هاي اصلي منقش¬اند. مسجد را استاد شراف ساخته است.
اول قرن 20 .م و در روستای غَزَن‌تَرک ناحیه غانچی استان سغد قرار دارد، در دو طرف آن دو ایوان است و سقف آن بر 5 ستون کنده‌کاری قرار دارد. همه 18 ستون ایوان‌ها کنده‌کاری، سقف و ستون‌های اصلی منقش‌اند. مسجد را استاد شراف ساخته است.


مسجد رستم بيك
مسجد رستم بیک


متعلق به اول قرن 20 .م و در محلة رستم‌بيك شهر استروشن است. داراي گنبد نقاشي شده و ايوان 9 ستونة كنده‌كاري مي‌باشد. نقش‌هاي ديوار مسجد خراب شده است.
متعلق به اول قرن 20 .م و در محله رستم‌بیک شهر استروشن است. دارای گنبد نقاشی شده و ایوان 9 ستونه کنده‌کاری می‌باشد. نقش‌های دیوار مسجد خراب شده است.


مسجد سروستان
مسجد سروستان


متعلق به اوايل قرن 20 .م و در روستای رُغُند ناحية استروشن قرار دارد. مسقف و منقش بوده و ستون¬هاي ايوان‌هايش داراي كنده‌كاري است. در جنب مسجد، مقبره‌اي با بارگاه و يك اتاق وجود دارد كه ايواني آنها را به هم ‌پيوندد مي¬دهد.
متعلق به اوایل قرن 20 .م و در روستای رُغُند ناحیه استروشن قرار دارد. مسقف و منقش بوده و ستون‌های ایوان‌هایش دارای کنده‌کاری است. در جنب مسجد، مقبره‌ای با بارگاه و یک اتاق وجود دارد که ایوانی آن‌ها را به هم ‌پیوند می‌دهد.


مسجد سنگين (سنگي)
مسجد سنگین (سنگی)


متعلق به قرون 17- 18.م و در نزدكي قلعة قديمي ناحية حصار قرار دارد. زير بنا و قسمت پايين ديوار آن از سنگ قرمز، ديوارها، رواق‌ها و طاق‌هاي آن از خشت ساخته شده‌اند. اين مسجد داراي تالار مربع‌شكل است.
متعلق به قرون 17- 18.م و در نزدکی قلعه قدیمی ناحیه حصار قرار دارد. زیر بنا و قسمت پایین دیوار آن از سنگ قرمز، دیوارها، رواق‌ها و طاق‌های آن از خشت ساخته شده‌اند. این مسجد دارای تالار مربع‌شکل است.


مسجد سنگستان
مسجد سنگستان


در آخر قرن 19 .م در روستای سنگستان ناحية عيني قرار دارد. بنای آن در زير بناي سنگي بلند ساخته شده است. پيش‌ايوان آن دو طرف دارد كه ستون‌هايش كنده‌كاري است.
در آخر قرن 19 .م در روستای سنگستان ناحیه عینی قرار دارد. بنای آن در زیر بنای سنگی بلند ساخته شده است. پیش‌ایوان آن دو طرف دارد که ستون‌هایش کنده‌کاری است.


مسجد سر خاسار
مسجد سر خاسار


در روستای چاركوه ناحية اسفره قرار داشته، ديوار شمالي آن داراي 7 طاق پر از نقاشی و ديوار شرقي¬اش داراي 3 طاق مي‌باشد. ايوانش داراي محراب بوده، در دو پهلويش چهار طاق آرايش شده وجود دارد. دو ستون داخل ايوان كنده‌كاري بوده، در حيات مسجد چشمه و حوض قرار دارد.
در روستای چارکوه ناحیه اسفره قرار داشته، دیوار شمالی آن دارای 7 طاق پر از نقاشی و دیوار شرقی‌اش دارای 3 طاق می‌باشد. ایوانش دارای محراب بوده، در دو پهلویش چهار طاق آرایش شده وجود دارد. دو ستون داخل ایوان کنده‌کاری بوده، در حیات مسجد چشمه و حوض قرار دارد.
 
 


مسجد تَگ رووُد
مسجد تَگ رووُد


متعلق به آخر قرن 19.م و در روستای ياري ناحية پنجكنت قرار دارد. اين مسجد شامل خانقاه و ايوان بوده و بر يك زيربناي بلند سنگي ساخته شده است. خانقاه مسجد داراي دو پيش‌ايوان و در وسط¬اش ستون كنده‌كاري مي‌باشد. درب‌هاي مسجد نيز كنده‌كاري شده‌اند.
متعلق به آخر قرن 19.م و در روستای یاری ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. این مسجد شامل خانقاه و ایوان بوده و بر یک زیربنای بلند سنگی ساخته شده است. خانقاه مسجد دارای دو پیش‌ایوان و در وسطش ستون کنده‌کاری می‌باشد. درب‌های مسجد نیز کنده‌کاری شده‌اند.


مسجد تُخته قل
مسجد تُخته قل


متعلق به اوايل قرن 20 .م و در محلة تُخته‌قل ناحية اسفره قرار دارد. داراي عبادتگاه و دو ايوان بوده، ايوان قسمت شرقي¬اش اصلي محسوب شده، دو رديف ستون دارد. از سمت شرق و شمال دو پیشگاه داشته، در وسط آنها طاق¬هایي قرار دارند. ساختمان¬ها نقاشي ندارد. ستونهاي آن كنده‌كاري دارند.
متعلق به اوایل قرن 20 .م و در محله تُخته‌قل ناحیه اسفره قرار دارد. دارای عبادتگاه و دو ایوان بوده، ایوان قسمت شرقی‌اش اصلی محسوب شده، دو ردیف ستون دارد. از سمت شرق و شمال دو پیشگاه داشته، در وسط آن‌ها طاق‌هایی قرار دارند. ساختمان‌ها نقاشی ندارد. ستون‌های آن کنده‌کاری دارند.


[[مسجد خواجه]] جان
[[مسجد خواجه]] جان


متعلق به اوايل قرن 20 .م و در محلة خواجه‌جان شهر استروشن ساخته شده، تنها دارای يك عبادتگاه است. استاد رجب آن را ساخته و بابجان آن را نقاشی کرده است. ساختمان ايوان 9/5 × 9/5 متر بوده، سقفش كاملاً نقاشي شده، در يك كنج سقف ساختمان تاريخ 1368 ه. ق ثبت گرديده است.
متعلق به اوایل قرن 20 .م و در محله خواجه‌جان شهر استروشن ساخته شده، تنها دارای یک عبادتگاه است. استاد رجب آن را ساخته و بابجان آن را نقاشی کرده است. ساختمان ایوان 5/9 × 5/9 متر بوده، سقفش کاملاً نقاشی شده، در یک کنج سقف ساختمان تاریخ 1368 ه. ق ثبت گردیده است.


مسجد چارسده
مسجد چارسده


متعلق به قرن 20 .م و در محلة چارسدة استروشن قرار دارد. داراي عبادتگاه، دو گنبد و ايوان بوده. چوب¬كاري‌هاي سقف، ايوان و مسجد نقاشي شده‌اند.
متعلق به قرن 20 .م و در محله چارسده استروشن قرار دارد. دارای عبادتگاه، دو گنبد و ایوان بوده. چوبکاری‌های سقف، ایوان و مسجد نقاشی شده‌اند.


مسجد چقورك
مسجد چقورک


در آخر قرن 19.م در ناحية عيني غانچي بناشده، از قسمت شمال و شرق ايوان دارد. درب‌هاي مسجد كنده‌كاري بوده، بالارهايش بر 4 ستون كنده‌كاري تكيه دارند.
در آخر قرن 19.م در ناحیه عینی غانچی بناشده، از قسمت شمال و شرق ایوان دارد. درب‌های مسجد کنده‌کاری بوده، بالارهایش بر 4 ستون کنده‌کاری تکیه دارند.


مسجد شاه خاموش
مسجد شاه خاموش


متعلق به قرن 16 .م و در روستای لنگر كلان ناحية مؤمن‌آباد قرار دارد. از تالاري بزرگ و شش ستون كه از دو طرف داراي ايوان است، تشکیل شده، ستون¬هايش كنده‌كاري شده‌اند. داخل مسجد نقاشي شده، دور ديوارش را تا كمر گچ¬كاري گرفته است. محراب آن نيز نقاشي جالبی دارد.
متعلق به قرن 16 .م و در روستای لنگر کلان ناحیه مؤمن‌آباد قرار دارد. از تالاری بزرگ و شش ستون که از دو طرف دارای ایوان است، تشکیل شده، ستون‌هایش کنده‌کاری شده‌اند. داخل مسجد نقاشی شده، دور دیوارش را تا کمر گچ‌کاری گرفته است. محراب آن نیز نقاشی جالبی دارد.
 
مسجد ايشان بابا


در آخر قرن 19.م در روستای شورقُرغان ناحية كاني‌بادام ساخته شده است. داراي 9 ستون كنده‌كاري شده است. ايوان مسجد بر 10 ستون نقاشي شده تكيه مي‌كند. ديوار دو قسمت ايوان دو درب داشته، يكي از آنها به سوي محراب باز مي‌شود. ديوارهاي قسمت جنوب و غرب ايوان نماية گچي حاشيه‌اي دارند. ميدان حيات مسجد 27 × 45 متر بوده كه دور آن ديوار دارد.
مسجد ایشان بابا


در آخر قرن 19.م در روستای شورقُرغان ناحیه کانی‌بادام ساخته شده است. دارای 9 ستون کنده‌کاری شده است. ایوان مسجد بر 10 ستون نقاشی شده تکیه می‌کند. دیوار دو قسمت ایوان دو درب داشته، یکی از آن‌ها به سوی محراب باز می‌شود. دیوارهای قسمت جنوب و غرب ایوان نمایه گچی حاشیه‌ای دارند. میدان حیات مسجد 27 × 45 متر بوده که دور آن دیوار دارد.


مسجد قزّاقان
مسجد قزّاقان


در ابتداي قرن 20 .م در محلة قزّاقان شهر كاني‌بادام ساخته شده است. از قسمت شرق داراي پيش‌ايوان، از قسمت شمال داراي ايوان شش ستون و محراب مي‌باشد. سقف مسجد بر دو ستون تكيه مي‌كند. طاق‌ها، درب‌ها، نماهاي مسجد با حاشية گچي مشخص شده¬اند.
در ابتدای قرن 20 .م در محله قزّاقان شهر کانی‌بادام ساخته شده است. از قسمت شرق دارای پیش‌ایوان، از قسمت شمال دارای ایوان شش ستون و محراب می‌باشد. سقف مسجد بر دو ستون تکیه می‌کند. طاق‌ها، درب‌ها، نماهای مسجد با حاشیه گچی مشخص شده‌اند.


مسجد قلعه
مسجد قلعه


متعلق به قرن 20 .م و در شهر اسفره قرار دارد. مسجد داراي دو ايوان نقاشي شده مي‌باشد. سقف كنده‌كاري شده است. نماي شرقي ايوان مسجد داراي 6 ستون كنده‌كاري مي‌باشد.
متعلق به قرن 20 .م و در شهر اسفره قرار دارد. مسجد دارای دو ایوان نقاشی شده می‌باشد. سقف کنده‌کاری شده است. نمای شرقی ایوان مسجد دارای 6 ستون کنده‌کاری می‌باشد.


مسجد قلعه‌چة گل زرد
مسجد قلعه‌چه گل زرد


مسجد قلعه‌چه گل زرد كه در ناحية استروشن ساخته شده، بر دو ستون تكيه داشته، ديوارها و محرابش نقاشي شده‌اند. سقف تخته‌بندي تزیین¬شده دارد.
مسجد قلعه‌چه گل زرد که در ناحیه استروشن ساخته شده، بر دو ستون تکیه داشته، دیوارها و محرابش نقاشی شده‌اند. سقف تخته‌بندی تزیین‌شده دارد.


مسجد قره ميشكار
مسجد قره میشکار


در ابتداي قرن 20.م در قسمت جنوب شهر دوشنبه ساخته شده است. شامل عبادتگاه و ايوان جنبي بوده، چهار ستون كنده‌كاري دارد. بالاي محرابش با نقش¬هاي مستطيل و نيم‌دايره تزیین شده است. ستون‌هاي ايوان شرقي¬اش كنده‌كاري شده و در سالهاي اخير ترميم شده است.
در ابتدای قرن 20.م در قسمت جنوب [[شهر دوشنبه]] ساخته شده است. شامل عبادتگاه و ایوان جنبی بوده، چهار ستون کنده‌کاری دارد. بالای محرابش با نقش‌های مستطیل و نیم‌دایره تزیین شده است. ستون‌های ایوان شرقی‌اش کنده‌کاری شده و در سال‌های اخیر ترمیم شده است.


مسجد قاري ميرحسين
مسجد قاری میرحسین


متعلق به قرن 14.م و تا اول قرن 20.م بارها ترميم شده است، در روستای زاسون ناحية عيني قرار دارد. در وسط اين مجتمع بناي چارسو و وسطش داراي ستون بوده و درب شرقي¬اش به خانقاه ايوان پوشيده منتهي مي‌شود. در ايوان جنبي مقبره‌اي قرار دارد كه از خشت بنا شده است. اين مجتمع مدرسه، حمام، حوض و … دارد. داخل ايوان سنگفرش بوده، فرش منبر خاتم‌كاري است.
متعلق به قرن 14.م و تا اول قرن 20.م بارها ترمیم شده است، در روستای زاسون ناحیه عینی قرار دارد. در وسط این مجتمع بنای چارسو و وسطش دارای ستون بوده و درب شرقی‌اش به خانقاه ایوان پوشیده منتهی می‌شود. در ایوان جنبی مقبره‌ای قرار دارد که از خشت بنا شده است. این مجتمع مدرسه، حمام، حوض و … دارد. داخل ایوان سنگفرش بوده، فرش منبر خاتم‌کاری است.


مسجد حوض سنگين (سنگي)
مسجد حوض سنگین (سنگی)


در اول قرن 20.م در شهر استروشن ساخته شده است. در محوطة آن مقبره‌اي است كه ديوارهايش از آجر بوده، در پيش¬طاق جنوبي¬اش ايوانچه (ايوان كوچك) دارد. قسمت عمدة مسجد را خانقاه تشكيل مي‌دهد كه 4 طرف ستون كنده‌كاري دارد. خانقاه از طریق 6 ورودی به ايوان وصل و ديوارهاي آن گچكاري شده است. سقف گنبد خانقاه بالاي 4 ستون كنده‌كاري شده قرار دارد.
در اول قرن 20.م در شهر استروشن ساخته شده است. در محوطه آن مقبره‌ای است که دیوارهایش از آجر بوده، در پیش‌طاق جنوبی‌اش ایوانچه (ایوان کوچک) دارد. قسمت عمده مسجد را خانقاه تشکیل می‌دهد که 4 طرف ستون کنده‌کاری دارد. خانقاه از طریق 6 ورودی به ایوان وصل و دیوارهای آن گچکاری شده است. سقف گنبد خانقاه بالای 4 ستون کنده‌کاری شده قرار دارد.


مسجد حاجي يعقوب
مسجد حاجی یعقوب


در ابتداي قرن20 م. در شهر دوشنبه ساخته شده، داراي بنايي مربع‌شكل و تنها يك ستون دارد. قسمت جنوب و شرق آن دو ايوان داشت. مسجد كنده‌كاري و منقش بوده، ديوارهاي غربي¬اش محراب داشته، در دو قسمت آن طاق‌هاي گچكاري قرار دارد. ايوان شرقي 4 ستون كنده‌كاري و ديوار غربي آن محراب دارد. در جنوب ايوان خانة دو طبقه بنا شده است. در قسمت شرقي حياط، بناي دو طبقه و مهمان‌خانه قرار دارد. اخيراً مسجد بازسازي شده است. در اين مجتمع دانشگاه اسلامي امام ترميزي و مفتيات جمهوري قرار دارد.
در ابتدای قرن20 م. در [[شهر دوشنبه]] ساخته شده، دارای بنایی مربع‌شکل و تنها یک ستون دارد. قسمت جنوب و شرق آن دو ایوان داشت. مسجد کنده‌کاری و منقش بوده، دیوارهای غربی‌اش محراب داشته، در دو قسمت آن طاق‌های گچکاری قرار دارد. ایوان شرقی 4 ستون کنده‌کاری و دیوار غربی آن محراب دارد. در جنوب ایوان خانه دو طبقه بنا شده است. در قسمت شرقی حیاط، بنای دو طبقه و مهمان‌خانه قرار دارد. اخیراً مسجد بازسازی شده است. در این مجتمع دانشگاه اسلامی امام ترمیزی و مفتیات جمهوری قرار دارد.


مسجد جنازه‌خانه
مسجد جنازه‌خانه


در آخر قرن 19.م در شهر استروشن ساخته شده، شامل خانقاه و چند ستون و ايوان است كه 8 ستون آن كنده‌كاري دارد.
در آخر قرن 19.م در شهر استروشن ساخته شده، شامل خانقاه و چند ستون و ایوان است که 8 ستون آن کنده‌کاری دارد.


مسجد جامع
مسجد جامع


در آخر قرن 19.م در روستای واروي ناحية پنچكنت ساخته¬شده، داراي ديوار بلند سنگي، دو درب كنده‌كاري شده، ايوان منقش مي‌باشد. محراب و ديوارهايش با طاق‌هاي آرايشي تزيين شده¬اند.
در آخر قرن 19.م در روستای واروی ناحیه پنچ‌کنت ساخته شده، دارای دیوار بلند سنگی، دو درب کنده‌کاری شده، ایوان منقش می‌باشد. محراب و دیوارهایش با طاق‌های آرایشی تزیین شده‌اند<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)، ص. 61-69</ref>.
 
 
4-6-3 . آثار و اشياء باستاني
 
در تاجیکستان به علت پیشینه¬ی تاریخی بسیار زیاد آثار و اشياء باستاني فراوانی وجود دارد که به اختصار به چندین نمونه از آن¬ها اشاره می¬کنیم.


1- سيمی گنج
=== آثار و اشیاء باستانی ===
در [[تاجیکستان]] به علت پیشینه‌ی تاریخی بسیار زیاد آثار و اشیاء باستانی فراوانی وجود دارد که به اختصار به چندین نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم.


1. قسمتی از تخت شاهی در شکل گوسفند کوهی، برنجی، سده 5 تا 6 ميلاد؛
==== سیمی گنج ====
1. قسمتی از تخت شاهی در شکل گوسفند کوهی، برنجی، سده 5 تا 6 میلاد؛


2. قسمتی از تخت شاهی در شکل گاو وحشی، برنجی، سده 5 تا 6 ميلاد.
2. قسمتی از تخت شاهی در شکل گاو وحشی، برنجی، سده 5 تا 6 میلاد.


2- شهرک دوشنبه
==== شهرک [[شهر دوشنبه|دوشنبه]] ====
1. خم سفالی، سده 2 - 3 میلادی؛


1. خم سفالی، سده 2 - 3 ميلادی؛
2. تصویر دیونس (Dionis) برنجی زراندود، سده 1 تا یک میلادی؛


2. تصوير ديونس (Dionis) برنجی زراندود، سده 1 تا يک ميلادی؛
3. سکه مس، سده 15 میلادی؛


3. سکه مس، سده 15 ميلادی؛
4. حکاکی در سنگ، سده یک تا 3 میلادی؛


4. حکاکی در سنگ، سده يک تا 3 ميلادی؛
5. گوشواره با تصویر ابوالهول طلا، سده 1 تا 2 میلادی؛


5. گوشواره با تصوير ابوالهول طلا، سده 1 تا 2 ميلادی؛
6. دسته ظرف در شکل اسب سفالی سده 3 تا 3 میلادی؛


6. دسته ظرف در شکل اسب سفالی سده 3 تا 3 ميلادی؛
7. پرنده سفالی، سده 3 تا 3 میلادی؛


7. پرنده سفالی، سده 3 تا 3 ميلادی؛
8. الهه، سده  2 تا 3 میلادی؛


8. الهه، سده  2 تا 3 ميلادی؛
9. پاره کاسه سفالی، سده 2 تا 3 میلادی؛


9. پاره کاسه سفالی، سده 2 تا 3 ميلادی؛
10. محر سفالی، سده 2 تا 3 میلادی.


10. محر سفالی، سده 2 تا 3 ميلادی.
==== فند طلایی ====
1. گوشواره طلا شهرک سکسناخور، سده 2-1 میلادی؛


3- فند طلايي
2. گوشواره در شکل خروس طلا، نقره، گوهر گورخانه کسیروف ناحیه دنغره، سده 1 تا 2 میلادی؛


1. گوشواره طلا شهرک سکسناخور، سده 2-1 ميلادی؛
3. سکه‌ها طلا سده 2 میلادی؛


2. گوشواره در شکل خروس طلا، نقره، گوهر گورخانه کسيروف ناحيه دنغره، سده 1 تا 2 ميلادی؛
4. گوشواره طلا، برنجی، فیروزه، گوهر گورخانه بشکنت، سده 2 تا 1 میلادی؛


3. سکه‌ها طلا سده 2 ميلادی؛
5. گوشواره طلا، فیروزه گورخانه لیخش، سده 7 تا 6 میلادی؛


4. گوشواره طلا، برنجی، فيروزه، گوهر گورخانه بشکنت، سده 2 تا 1 ميلادی؛
6. گوشواره طلا، نقره، گورخانه توپخانه، سده 3 تا 1 میلادی؛


5. گوشواره طلا، فيروزه گورخانه ليخش، سده 7 تا 6 ميلادی؛
7. انگشتر طلا، سده 7-6 میلادی؛


6. گوشواره طلا، نقره، گورخانه توپخانه، سده 3 تا 1 ميلادی؛
8. سگک کمربند طلا گورخانه بشکنت، سده 2 میلادی؛


7. انگشتر طلا، سده 7-6 ميلادی؛
9. آرایش کمربند طلا شهرک سکسناخور، سده 2-1 میلادی؛


8. سگک کمربند طلا گورخانه بشکنت، سده 2 ميلادی؛
10. ساربان طلا، فیروزه، عقیق تخت سنگین، سده 4 تا 6 میلادی؛


9. آرايش کمربند طلا شهرک سکسناخور، سده 2-1 ميلادی؛
11. آرایش کمربند با تصویر ببر تخت سنگین، سده 2 تا 3 میلادی؛


10. ساربان طلا، فيروزه، عقيق تخت سنگين، سده 4 تا 6 ميلادی؛
12. ایرات استخوان فیل تخت سنگین، سده 2 تا 3 میلادی؛


11. آرايش کمربند با تصوير ببر تخت سنگين، سده 2 تا 3 ميلادی؛
13. سکه‌های طلایی حلقه جر، سده 2 میلادی؛


12. ايرات استخوان فيل تخت سنگين، سده 2 تا 3 ميلادی؛
14. آرایش کمربند طلا، مرجان بیتو دشت، سده 7 تا 8 میلادی؛


13. سکه‌های طلايي حلقه جر، سده 2 ميلادی؛
15. سکه‌ها نقره تخت سنگین معبد آکس، سال های 3 تا 9 میلادی.


14. آرايش کمربند طلا، مرجان بيتو دشت، سده 7 تا 8 ميلادی؛
==== عهد انیولیت ====
1. گور زن به همراه وسایل سرزم، هزارساله 3 تا 4 میلاد؛


15. سکه‌ها نقره تخت سنگين معبد آکس، سال های 3 تا 9 ميلادی.
2. آرایش طلایی سرزم، هزارساله 2 تا 4 میلاد؛


4- عهد انيوليت
3. آویزه منقش سرزم، هزارساله 2 تا 4 میلاد؛


1. گور زن به همراه وسايل سرزم، هزارساله 3 تا 4 ميلاد؛
4. بازوبند سنگ سرزم، هزارساله 2 تا 4 میلاد؛


2. آرايش طلايي سرزم، هزارساله 2 تا 4 ميلاد؛
5. قالب تیر سنگ سرزم، هزارساله 2 تا 4 میلاد؛


3. آويزه منقش سرزم، هزارساله 2 تا 4 ميلاد؛
6. آئنه برنجی ناحیه حصار، سده 10 تا 12 میلاد؛


4. بازوبند سنگ سرزم، هزارساله 2 تا 4 ميلاد؛
7. صنم یکره مرد گل گورستان تندریول، سده 10 تا 12 میلاد؛


5. قالب تير سنگ سرزم، هزارساله 2 تا 4 ميلاد؛
8. محر با تصویر برزگاو سنگ سرزم، هزارساله سده 2 تا 4 میلاد؛


6. آئنه برنجی ناحيه حصار، سده 10 تا 12 ميلاد؛
9. نشان قدرت سنگ سرزم، هزارساله سده 2 تا 4 میلاد؛


7. صنم يکره مرد گل گورستان تندريول، سده 10 تا 12 ميلاد؛
10. پیکره گل، سده 10 تا 12 میلاد؛


8. محر با تصوير برزگاو سنگ سرزم، هزارساله سده 2 تا 4 ميلاد؛
11. ظرف با تصویر بزهای کوهی گل گورستان جرکول، سده 10 تا 12 میلاد.


9. نشان قدرت سنگ سرزم، هزارساله سده 2 تا 4 ميلاد؛
==== استروشن ====
1. نگین نقشدار عقیق سفید، طلا شهرک شیرین، سده 5-4 تا میلاد؛


10. پيکره گل، سده 10 تا 12 ميلاد؛
2. سر گوسفند، قسم تخت برنجی وادی اسفره، سده 3-7 تا میلاد؛


11. ظرف با تصوير بزهای کوهی گل گورستان جرکول، سده 10 تا 12 ميلاد.
3. کاسه سفالی قلعه بالا ناحیه اسفره، سده 13-12 میلادی؛


5- استروشن
4. گردنبند طلا، نقره، مرجان شهر شیرین، سده 5-4 میلادی؛


1. نگين نقشدار عقيق سفيد، طلا شهرک شيرين، سده 5-4 تا ميلاد؛
5. ظرف سفالی استروشن، سده 12-10 میلادی.


2. سر گوسفند، قسم تخت برنجی وادی اسفره، سده 3-7 تا ميلاد؛
==== بنجیکت ====
1. سر حاکم دیوارنگاره، سده 9-8 میلادی؛


3. کاسه سفالی قلعه بالا ناحيه اسفره، سده 13-12 ميلادی؛
2. سر دیو سده، 9- 8 میلادی؛


4. گردنبند طلا، نقره، مرجان شهر شيرين، سده 5-4 ميلادی؛
3. الهه سه‌سره، سده 9-8 میلادی؛


5. ظرف سفالی استروشن، سده 12-10 ميلادی.
4. کاسه سفالی، سده 9-7 میلادی؛


6- بنجيکت
5. آفتابه سفالی سیردار، سده 10 میلادی؛


1. سر حاکم ديوارنگاره، سده 9-8 ميلادی؛
6. مهراب سفالی، سده 9 میلادی؛


2. سر ديو سده، 9- 8 ميلادی؛
7. نماع، چوبکاری، سده 9-8 میلادی؛


3. الهة سه‌سره، سده 9-8 ميلادی؛
9. کارزار دیوارنگاره، سده 9-7 میلادی.


4. کاسه سفالی، سده 9-7 ميلادی؛
==== هلبک ====
1. آرایش بنا با تصویر شیر گچ، سده 11-10 میلادی؛


5. آفتابه سفالی سيردار، سده 10 ميلادی؛
2. آرایش بنا گچ، سده 11-10 میلادی؛


6. مهراب سفالی، سده 9 ميلادی؛
3. کوزه با تصویر شیر سفالی، سده 11-10 میلادی؛


7. نماع، چوبکاری، سده 9-8 ميلادی؛
4. شاهکاسه سفالی، سده 11-10 میلادی؛


9. کارزار ديوارنگاره، سده 9-7 ميلادی.
5. مجمر با نوشته عربی برنجی، سده 11 میلادی؛


7- هلبک
6. سر کوزه سفالی، سده 11-10 میلادی؛


1. آرايش بنا با تصوير شير گچ، سده 11-10 ميلادی؛
7. اسبچه‌ها گیل پخته، سده 11-10 میلادی؛


2. آرايش بنا گچ، سده 11-10 ميلادی؛
8. پیلته چراغ برنجی، سده11-10 میلادی؛


3. کوزه با تصوير شير سفالی، سده 11-10 ميلادی؛
9. دستگیره دروازه در شکل پرنده برنجی، سده 11 میلادی.


4. شاهکاسه سفالی، سده 11-10 ميلادی؛
==== پیکره‌های گلی ====
1. سر مرد زکات تپه ناحیه تورسون‌زاده، سده 4 میلادی؛


5. مجمر با نوشته عربی برنجی، سده 11 ميلادی؛
2. سر بودا جنوب تاجیکستان، سده 8-7 میلادی؛


6. سر کوزه سفالی، سده 11-10 ميلادی؛
3. سر اله تپه‌‌شاه، سده 3-2 میلادی؛


7. اسبچه‌ها گيل پخته، سده 11-10 ميلادی؛
4. سر اله جنوب تاجیکستان، سده 8-7 میلادی؛


8. پيلته چراغ برنجی، سده11-10 ميلادی؛
5. پاره سفالین، صحنه شکار شیر کافرقلعه، سده 8 میلادی؛


9. دستگيره دروازه در شکل پرنده برنجی، سده 11 ميلادی.
6. الهه جنوب تاجیکستان، سده 8-7 میلادی؛


8- پيکره‌های گلی
7. پاره سفالین با تصویر مرد شهرک یاوان، سده 4-3 میلادی؛


1. سر مرد زکات تپه ناحيه تورسون‌زاده، سده 4 ميلادی؛
8. سواره شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 میلادی؛


2. سر بودا جنوب تاجيکستان، سده 8-7 ميلادی؛
9. پاره سفالین با تصویر مرد شهرک یاوان، سده 4-3 میلادی؛


3. سر الة تپه‌‌شاه، سده 3-2 ميلادی؛
10. سواره شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 میلادی؛


4. سر الة جنوب تاجيکستان، سده 8-7 ميلادی؛
11. قالب شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 میلادی؛


5. پاره سفالين، صحنه شکار شير کافرقلعه، سده 8 ميلادی؛
12. پاره سفالین با تصویر مرد مرد گرز به دست قره قپچاق ناحیه حصار، سده 4-3 میلادی.


6. الهة جنوب تاجيکستان، سده 8-7 ميلادی؛
==== سنگ‌نوشته‌ها ====
1. بلبل سنگ ناحیه جرگتال، سده 8-7 میلادی؛


7. پاره سفالين با تصوير مرد شهرک ياوان، سده 4-3 ميلادی؛
2. کتیبه سلطان بابور آبردان ناحیه مست‌چاه، سال‌های 1512-1511؛


8. سواره شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 ميلادی؛
3. بلبل سنگ آب کیک ناحیه غازی ملک، سده 8-6 میلادی؛
 
9. پاره سفالين با تصوير مرد شهرک ياوان، سده 4-3 ميلادی؛
 
10. سواره شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 ميلادی؛
 
11. قالب شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 ميلادی؛
 
12. پاره سفالين با تصوير مرد مرد گرز به دست قره قپچاق ناحيه حصار، سده 4-3 ميلادی.
 
9- سنگ‌نوشته‌ها
 
1. بلبل سنگ ناحيه جرگتال، سده 8-7 ميلادی؛
 
2. کتيبه سلطان بابور آبردان ناحيه مست‌چاه، سال‌های 1512-1511؛
 
3. بلبل سنگ آب کيک ناحيه غازی ملک، سده 8-6 ميلادی؛


4. سنگ‌های روی قبروادی زرافشان، سده 13-12؛
4. سنگ‌های روی قبروادی زرافشان، سده 13-12؛


5. سنگ‌نگاره ناحيه اشت، سده 2-1 ميلادی.
5. سنگ‌نگاره ناحیه اشت، سده 2-1 میلادی.
 
10- تخت سنگي
 
1. آپالون گل، سده 2-3 تا ميلاد؛
 
2. غلاف آکيناک با تصوير شير و آهو استخوان فيل، سده 5 تا 6 ميلاد؛
 
3. چهره اسکندر مقدونی در سيمای هراکل استخوان فيل، سده 5-6 ميلاد؛
 
4. دسته شمشير استخوان فيل، سده 5 تا 6 ميلاد؛


5. مهراب با پيکره سيلن مارسي برنجی استخوان فيل، سده 2 تا ميلاد؛
==== تخت سنگی ====
1. آپالون گل، سده 2-3 تا میلاد؛


6. پاره تاج طلا، سده 1 تا 3 ميلاد؛
2. غلاف آکیناک با تصویر شیر و آهو استخوان فیل، سده 5 تا 6 میلاد؛


7. پنجه برنده استخوان فيل، سده 3 تا 1 ميلاد؛
3. چهره اسکندر مقدونی در سیمای هراکل استخوان فیل، سده 5-6 میلاد؛


8. تصوير ايرات و پرنده‌ها برنجی و مس، سده 1ميلاد؛
4. دسته شمشیر استخوان فیل، سده 5 تا 6 میلاد؛


9. سرسوزن با تصوير گرگ اژدها يشم لاجورد، سده، 1 ميلاد؛
5. مهراب با پیکره سیلن مارسی برنجی استخوان فیل، سده 2 تا میلاد؛


10. پاره تاج، طلا سده 1 تا 3 ميلاد.
6. پاره تاج طلا، سده 1 تا 3 میلاد؛


11- پنج¬کنت قديم
7. پنجه برنده استخوان فیل، سده 3 تا 1 میلاد؛


1. در نزد دروازه، ديوارنگاره سده 8- 5 ميلادی؛
8. تصویر ایرات و پرنده‌ها برنجی و مس، سده 1میلاد؛


2. سکه با تصوير ماده گرگ که دو کودک را شير می‌دهد، طلا سده 8-6 ميلادی؛
9. سرسوزن با تصویر گرگ اژدها یشم لاجورد، سده، 1 میلاد؛


3. صحنه رزم، ديوارنگاره سده 8- 5 ميلادی؛
10. پاره تاج، طلا سده 1 تا 3 میلاد.


4. عودنواز، ديوارنگاره سده 8- 5 ميلادی؛
==== پنج‌کنت قدیم ====
1. در نزد دروازه، دیوارنگاره سده 8- 5 میلادی؛


5. در زير خيمه، ديوارنگاره سده 8- 5 ميلادی.
2. سکه با تصویر ماده گرگ که دو کودک را شیر می‌دهد، طلا سده 8-6 میلادی؛


12- بودائی
3. صحنه رزم، دیوارنگاره سده 8- 5 میلادی؛


1. تصوير بودا، ديوارنگاره اجنه تپه، سده 8- 7 ميلادی؛
4. عودنواز، دیوارنگاره سده 8- 5 میلادی؛


2. سر بودا گل اجينه تپه، سده 8- 7 ميلادی؛
5. در زیر خیمه، دیوارنگاره سده 8- 5 میلادی.


3. سر بودا گل قلعه کافرنهان، سده 8- 7 ميلادی؛
==== بودائی ====
1. تصویر بودا، دیوارنگاره اجنه تپه، سده 8- 7 میلادی؛


4. سر اشرافزن گل اجينه تپه، سده 8- 7 ميلادی؛
2. سر بودا گل اجینه تپه، سده 8- 7 میلادی؛


5. بودا در نيروانا (طول 13 متر)، سده 8- 7 ميلادی.
3. سر بودا گل قلعه کافرنهان، سده 8- 7 میلادی؛


در نوشتار حاضر در مبحث فرهنگ عامه قسمت موزه ها بیشتر به آثار و اشیاء باستانی، محل کشف و نگهداری آنها پرداخته خواهد شد.
4. سر اشرافزن گل اجینه تپه، سده 8- 7 میلادی؛


5. بودا در نیروانا (طول 13 متر)، سده 8- 7 میلادی.


در نوشتار حاضر در مبحث فرهنگ عامه قسمت موزه‌ها بیشتر به آثار و اشیاء باستانی، محل کشف و نگهداری آن‌ها پرداخته خواهد شد<ref>زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار)، ص. 69-72</ref>.


7-3.
== کتابشناسی ==

نسخهٔ ‏۲ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۲۱:۰۵

مناطق تاریخی

در محدوده تاجیکستان امروز شهرهای قدیمی پنجیکت (قرن 6)، خجند، استروشن، اسفره، کانی بادام و ... وجود دارند و نیز آثار معماری شهرهای ازبکستان سمرقند و بخارا از دستاوردهای بزرگ تاریخ و فرهنگ تاجیکان است. آثار باستانی و معماری قلعه حصار، مقبره خواجه مشهد، اجینه تپه با دیرهای بودای (قرون 7 و 8) نیز توجه جهانگردان جهان را به خود جلب می‌کند.

دوشنبه: پایتخت تاجیکستان شهر دوشنبه در منطقه‌ی سرسبز حصار در بلندی 750-930 متر از سطح دریا قرار دارد. نخستین نسخه‌های کتبی در مورد شهر دوشنبه منسوب به قرن 17 بوده(در محدوده شهر آثار باستان‌شناسی یونانی باختری زیادی قرن 2 قبل از میلاد و بازمانده‌های قصبه‌های قرونی وسطای) است. در واقع شهر دوشنبه در سال 1924 میلادی در نتیجه متحدشدن سه روستای سر آسیا و شاه منصور و دوشنبه به وجود آمد. دوشنبه شهری زیبا و سرسبز و خوش آب و هوا است که یکی از مراکز فرهنگی آسیای مرکزی محسوب می‌شود.

رودخانه ورزاب- شمال شهر دوشنبه

خجند: پایتخت تاجیکستان شمالی و دومین شهر بزرگ کشور و یکی از کهن‌ترین شهرهای آسیای مرکزی محسوب می‌شود[۱].

شهر باستانی خجند

طبق روایت‌ها اسکندر مقدونی این شهر را بیش از 2300 سال قبل بنا کرده است. خجند در وادی فرغانه قرار دارد که در طول تاریخ شکوفا و آباد بوده و از مراکز‌ اساسی جاده بزرگ ابریشم محسوب می‌شده است.

امروز این شهر یکی از قسمت‌های ثروتمند تاجیکستان بوده و نصف محصولات صنعتی کل تاجیکستان را تولید می‌نماید. شهر دارای باغ و پارک‌های زیاد است و از وسط شهر رودخانه سیردریا عبور می‌نماید که به آن شادی و طراوت تازه می‌بخشد. بازار قدیمی‌شهر بازار پنجشنبه می‌باشد که در آن انواع و اقسام میوه و تنقلات عرضه می‌شود. مسجد شیخ مصلح الدین شهر نیز یکی از مکان‌های دیدنی شهر است.

پنج‌کنت: یکی از شهرهای بسیار آباد و باستانی در آسیای مرکزی می‌باشد. آثار معماری سغد(قرون 5 و 7 میلادی) از شاهکارهایی می‌باشند که نقش و جایگاه هنر تاجیکان را در میان دستاوردهای مردم شرق معین می‌نماید. ساختار معماری کاخ‌ها و معبدهای پنجیکت از جمله آثار شاخص و  منحصر به فرد بوده که نه در آسیای مرکزی و نه دیگر کشورهای شرق بی‌نظیر است.

آرامگاه رودکی در شهر پنج‌کنت

پامیر: که معروف به «بام جهان» است همان کوهی می‌باشد که از آن تمام سلسله کوه‌های بلند جهان آغاز می‌گردند. فراقروم‌، همالای در جنوب، هندوکش در غرب، تیان‌شان در شمال و شرق. دره‌های عمیق و دشت‌های وسیع که در میان قله‌ها که بیشتر از 7000 متر بلندی دارند قرار گرفته‌اند. پامیری‌ها که جمعیت اساسی این نواحی را تشکیل می‌دهند به لهجه‌های گوناگون پامیری صحبت می‌کنند و پیرو مذهب اسماعیلی هستند و دارای زندگی خیلی عادی و ساده می‌باشند. ولی با این حال مردم خیلی میهمان نواز و خونگرم هستند که توجه گردشگران را جلب نموده‌اند. مرکز پامیر شهر خاروغ پایتخت ولایت خودمختار بدخشان است. شهر در بلندی 2000 متر از سطح دریا قرار داشته و در پشت رودخانه گُنت قرار دارد[۲].

آثار مهم تاریخی و فرهنگی

تاجیکستان مانند سایر مناطق آسیای مرکزی آثار تاریخی زیادی دارد. پنج‌کنت، یکی از مهم‌ترین مراکز باستانی آسیای مرکزی است که از نفوذ هنر ایرانی حکایت می‌کند. این شهر باستانی که اکنون از مراکز طراز اول مطالعات باستان شناسی و هنری آسیای مرکزی به شمار می‌رود و در 56 کیلومتری شرق سمرقند واقع شده است، در زمان ساسانیان مرکز مهم بازرگانی و سوق‌الجیشی سرزمین سغدیان به شمار می‌رفت. در قرن 8-5 م این شهر از رونق فراوانی برخوردار بود. نقاشی‌های دیوار قصر پنج‌کنت که به صورتی کاملاً سالم به دست آمده از عالی‌ترین آثار نقاشی باقی مانده از دوران باستان است. یکی از این نقاشی‌های تالار 41، تجسم کامل هفت خان رستم است که چند قرن بعد از آن شرح مبسوط آن را در شاهنامه می‌توان دید. مهم‌ترین محل تاریخی تاجیکستان، آرامگاه رودکی در قریه پنج رودک از توابع سمرقند است که ساختمان کنونی آن در سال 1958 با حضور نمایندگان 38 کشور از جمله ایران گشایش یافت. از دیگر آثار مهم تاریخی و فرهنگی تاجیکستان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.   

- مزار خواجه علاءالدین محمد را می‌توان به عنوان یک اثر تاریخی مهم دیگر در جنوب «ده نو» نام برد.

- در قشلاق بابک واقع در پامیر، خانه‌‌ای به نام «خانه کتاب» وجود دارد که اکنون به صورت یک مرکز بازدید توریستی درآمده است. این خانه در قرن گذشته توسط استاد علی محمد بخارا ساخته شده و تابلوهای آن به سبک مینیاتورسازی ایرانی به دست استادی به نام عبدالمطلب نقاشی شده و پیرامون اتاق‌ها به اشعاری به زبان تاجیکی و فارسی از غلام نبی و مبارک قدم از شعرای محلی مزین شده است.

- در 8 کیلومتری خجند که کمال‌الدین مسعود خجندی شاعر بزرگ پارسی گوی منسوب به آن است اخیراً رصد خانه‌ای قدیمی متعلق به قرون 1 تا 3 هجری کشف شده است.

- در آچیه تپه واقع در جنوب تاجیکستان، که آن را گنجینه زیر زمینی شاهکارها لقب داده‌اند، از چند سال قبل کاوش‌هایی توسط هیأت‌های باستان‌شناسی مؤسسه تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان صورت گرفته و تا کنون بسیاری از آثار قرون اولیه اسلامی در این کاوش‌ها به دست آمده است. هیات اعزامی زمین شناسی مؤسسه تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان اخیراً در کوه‌های پامیر در ساحل راست رودخانه بازار دره به کشف شهری قدیمی نائل شده است در کاروانسرای آن مجموعه ای از سکه‌های فرغانه متعلق به یک هزار سال پیش، پارچه‌های مختلف و بیش از 40 صفحه نسخه خطی فارسی به دست آمده است. در سال‌های 66 - 1956 هیات اعزامی آکادمی علوم تاجیکستان در منطقه کوهستانی پامیر در ناحیه بدخشان مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی فارسی را کشف کرد. در میان نسخه‌های پیدا شده، شرح حال حسن صباح به قلم خود او، آفاق نامه ناصرخسرو، ام الخطاب از طوسی و آثار بسیاری درباره تاریخ و جغرافیای بدخشان که در همان جا کتابت شده وجود داشت.

- یکی دیگر از آثار تاریخی تاجیکستان، بقایای شهر باستانی حصار واقع در 5 کیلومتری شمال غربی دوشنبه است. از این شهر فقط یک دروازه با دو برج دیده‌بانی که در بین دو کوه ساخته شده باقی مانده است. در فاصله 500 متری این بنا ساختمان یک مسجد دو طبقه دیده می‌شود که سال‌ها متروک بوده و اخیراً احیا شده است[۳].

نمایی از شهر حصار

آثار مهم مذهبی و تاریخی

مدارس تاجیکستان

جدول شماره 3 (مدارس تاریخی تاجیکستان)

ردیف نام مدرسه تاریخ ساختمان مکان

روستا شهر/ ناحیه استان

1 مدرسه کهنه قرون 18-19 ناحیه حصار 25 کیلومتری غرب دوشنبه

2 مدرسه میرعالم دادخواه قرن 18 شهر پنجکنت سغد

3 مدرسه میررجب دادخواه قرن 17 لَب جر کان‌بادام سغد

4 مدرسه نو قرن 19 ناحیه حصار 25 کیلومتری غربی دوشنبه

5 مدرسه آییم قرن 16-17 ناحیه کان‌بادام سغد

6 مدرسه خواجه مشهد قرن 9-12 صیاد ناحیه شهر توس ختلان

مدرسه کُهنه

مدرسه کهنه متعلق به قرون 18- 19 .م واقع در منطقه حصار (25 کیلومتری غرب دوشنبه) می‌باشد. این مدرسه در اواخر قرن 18 و اوایل  قرن 19 م. در سمت جنوبی «قلعه حصار» در روبروی ارک، از آجر ساخته شده است. این یادگاری، یک طبقه مربع 15×50 متر می‌باشد. حیات بزرگ و مربع مدرسه را از سه طرف طاق‌های نه چندان بزرگی احاطه کرده‌اند. در سه گوشه حیات مدرسه، رواق و طاق‌های پنج ضلعی بنا شده‌اند. در سمت شمال و شرق، ایوان رواق‌دار ساخته شده‌ است. محراب مدرسه در یکی از چهار طاق‌ واقع است. در پهلوی مدرسه، کاروان سرای بزرگی وجود داشته که اکنون از بین رفته است.

مدرسه میرعالم دادخواه

از آثار معماری قرن 18 م. واقع در شهر پنج‌کنت «مدرسه میر‌عالم دادخواه» می‌باشد. این مدرسه در عصر 18 در قسمت جنوب شرقی شهر پنج‌کنت بنا شده که دارای تالار بزرگ گنبددار است. در سه سمت مدرسه، ایوان‌های گنبددار ارکی که در مجموع 17/6×22 متر را تشکیل می‌دهند، ساخته شده است. در یک کنار مدرسه مناره نه چندان بزرگی، یک حوض و 12 حجره (اتاق طالب‌علمان) وجود داشته است.

مدرسه میررجب دادخواه

از آثار معماری قرن 17 .م واقع در روستای لَب جر ناحیه کانی‌بادام استان سغد «مدرسه میررجب دادخواه»  می‌باشد که در سال‌های 1659-1660 .م در کنار لَب جر ناحیه کانی‌بادام از خشت پخته (آجر) ساخته شده است. نمای اصلی بنا رو به شمال و پیش‌طاق بلند آن را از دو سمت با «گلدسته‌های قفسه‌دار» (نام یکی از قسمت‌های معماری) آراسته کرده‌اند.

مدرسه دارای دو تالار خرد و کلان بود که مربوط به مراسم‌های مختلف بودند. تالار بزرگ برای ادای نماز و تالار کوچک برای آموزش بود. نمازخانه دارای گنبد قفسه‌دار می‌باشد. در سه سمت حیات مدرسه، اتاق‌هایی به اضلاع 3/20 در 4/65 متر ساخته شده است. در قسمت غربی حیات مدرسه، مسجد کوچکی در سال 1916 م. از جانب محمد شکور نجات بنا شده است.

مدرسه نو

یکی از آثار قرن 19 .م واقع در منطقه حصار «مدرسه نو» می‌باشد. این اثر در عصر 19 در نزدیک قلعه حصار از خشت پخته ساخته شده است که دارای دو طبقه و در سمت چپ تالار مسجد و در سمت راست آن صلیب شکل گنبددار قرار دارد. طبقه اول مدرسه، دارای اتاق‌های معمولی رو به طرف حیات و طبقه دوم نیز شامل ایوان‌ها و اتاق‌ها می‌باشد. این اصول مدرسه‌سازی در هنر معماری آسیای میانه بی‌نظیر است.

مدرسه خواجه مشهد

یکی از آثار معماری قرون 9-12.م در روستای صیاد ناحیه شهر توس استان ختلان «مدرسه خواجه مشهد» می‌باشد. اکنون از این مجموعه، دو بنای رواق و گنبددار که از خشت پخته ساخته شده، باقی مانده است. در دو گوشه بناها گلدسته‌های نه چندان بزرگی ساخته‌اند. مدرسه خواجه مشهد یکی از قدیمی‌ترین مدارس آسیای مرکزی به شمار می‌آید[۴].

مناره‌های تاجیکستان

جدول شماره 4 (مناره‌های تاریخی تاجیکستان)

ردیف نام مناره تاریخ بنای ساختمان مکان

روستا شهر/ ناحیه استان

1 مناره ورز اواخر قرن 11 شهرک عینی ناحیه عینی سغد

2 مناره کان‌بادام ابتدای سده 20 شهرک کان‌بادام سغد

3 مناره روستای ررز قرنهای 12-11 ررز ناحیه عینی سغد

4 مناره روستای فتمیو اواخر قرن 12 فتمیو ناحیه عینی سغد

مناره ورز

یکی از آثار معماری و تاریخی، «مناره وَرز» در شهرک عینی ناحیه عینی استان سغد واقه بوده، ساختمان آن در اواخر قرن 11 و اوایل قرن 12 میلادی ساخته شده است. زیربنای این مناره که از خشت خام بنا شده، مربع شکل و طول بنای آن 13/5 متر است. مناره مزبور دارای چهار نوع آرایش بوده و دارای گنبدی است که از طریق پله‌های مارپیچ (دایره‌ای) از آن بالا می‌رفتند.

مناره کانی‌بادام

از آثار معماری و تاریخی ابتدای سده 20 .م واقع در شهر کانی‌بادام، «مناره کانی‌بادام» متعلق به ابتدای قرن 20 میلادی است که در مرکز شهر کانی‌بادام واقع می‌باشد. ارتفاع این مناره 145 متر و قطر آن 4/2 متر و با شیوه معماری سنتی قرن‌های 10 و 12 میلادی بنا شده است. دیوار این مناره با نقش و نگار هندسی آراسته شده و آجرهای قسمت پایین مناره به شکل عمودی و افقی جفت- جفت چیده شده است.

مناره روستای رَرز

از آثار معماری و تاریخی قرون 11 و 12 واقع در ناحیه عینی مناره روستای رَرز متعلق به اواخر قرن‌ 11 و ابتدای قرن12 می‌باشد. مثل دو مناره دیگر این ناحیه نیز خراب شده، و از آن همه بلندی آن تنها 5 متر باقی مانده است. قطر این مناره 3 متر می‌باشد. پلّه‌های مارپیچ داخل آن کاملاً خراب شده است[۵].

مزارهای تاجیکستان

جدول شماره 5 (مزارهای تاریخی تاجیکستان)

ردیف نام مزار تاریخ ساختمان واقع در

روستا شهر/ناحیه استان

1 مزار یاری قرن‌های 17-18 یاری ناحیه پنجکنت سغد

2 مزار مولانا محمدعلی قرن 19 سمگستان ناحیه عینی سغد

3 مزار مولانا شمس‌الدین قرن 19 پسرود ناحیه عینی سغد

4 مزار اُزون قُل بابا قرنهای 18-19 ده مای ناحیه پرالیتر سغد

5 مزار ایشان مولانا قرن 19 اوراتپه سغد

مزار یاری

از آثار ماندگار قرن‌های 17-18 واقع در حدود قبرستان قدیمی روستای یاری ناحیه پنجکنت استان سغد «مزار یاری» می‌باشد. این اثر متعلق به اواخر قرن 17 و اوایل قرن 18 بوده و در حدود آرامگاه قدیمی روستای یاری ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. این مزار چهار ضلعی گنبددار بوده و درب ورودی‌اش رو به جنوب است. گنبد بنا بر استوانه نه چندان بلندی قرار دارد. در وسط بنا قبری است که هویت آن معلوم نیست. در طرف دیوار غربی بنا زیارتگاه وجود دارد. دیوار و گنبد مزار همه از آجر ساخته شده است.

مزار مولانا محمدعلی

از آثار یادگاری قرن 19، واقع در روستای سنگستان ناحیه عینی استان سغد، مزار مولانا محمدعلی می‌باشد. این مزار که نزدیک به صد سال قدمت دارد، در اواخر قرن 19 م. در روستای سنگستان ناحیه عینی بنا شده است. بنای مزبور دارای گورخانه‌های مستطیل‌شکل است که ایوانش رو به شرق و دیوار آن از خشت خام و سقف آن از چوب تزیین شده است.

مزار که در سمت شرق گورخانه واقع گردیده از طریق دروازه‌ای به ایوان وارد می‌شوند. نقش و نگار نوک‌ سرستون‌ها به شکل سر موجودات شاخدار تخیّلی ساخته شده‌اند. نقش‌های کنده‌کاری آن به شیوه نقاشی قرن‌های 8- 12 .م می‌باشد.

مزار مولانا شمس‌الدین

از آثار ماندگار قرن 19، واقع در روستای پسرود ناحیه عینی مزار مولانا شمس‌الدین می‌باشد. مزار یاد شده که متعلق به قرن 19 میلادی است در حوالی روستای پسرود ناحیه عینی (واقع در شمال تاجیکستان) قرار دارد.

این بنا مستطیل‌شکل بوده و از سمت شرق ایوانی که با ستون‌هایی به بلندی 1/4 متر و سرستون‌های چهار‌گوشه کنده کاری تزیین شده، قرار دارد. ستون و سرستون آن از چوب یکدست (کامل) ساخته شده‌اند.

مزار اُزون قل بابا

از دیگر آثار قرن 18- 19 واقع در روستای دِهمای، «مزار ازُون‌قول بابا» می‌باشد. این اثر متعلق به اواخر قرن 18 و ابتدای قرن 19 بوده در روستای دهمای ناحیه پرالیتر (استان سغد) واقع شده است. این بنا از آجر ساخته شده و گورخانه آن 2/83×3/70 متر اندازه دارد. در وسط بنا، زیر گنبد مزار اُزون‌قول بابا قرار گرفته است.

مزار ایشان مولانا

از دیگر آثار قرن 19، واقع در استروشن (استان سغد) «مزار ایشان مولانا» می‌باشد. این اثر که در شهر استروشن (استان سغد) واقع است، در آخر قرن 19 ساخته شده است. اندازه این بنا 25×5/30 متر بوده و دارای سقف چهارگنبد است. در وسط آن، ستون و در دو پهلوی آن محراب و طاقچه‌ها ساخته شده است. گنبدهای بنا با نقش و نگار و کنده کاری‌های زیبا تزیین شده‌اند. مزار مذکور را استادان میرمنصور و میرموسی، نقاشی آن را نسیم و کنده کاری آن را ایوب‌جان انجام داده‌اند[۶].

مقبره‌های تاجیکستان

جدول شماره 6 (مقبره های تاریخی تاجیکستان)

ردیف نام مقبره تاریخ بنای ساختمان مکان

روستا شهر/ ناحیه استان

1 عبدالقادر گیلانی قرن‌های 15 - 17 تُوتک استروشن سغد

2 صدرالدین عینی شهر دوشنبه

3 سیّد علی همدانی قرن 15 شهر کولاب ختلان

4 بابا تغا قرن 15 استروشن سغد

5 داملّا اکرم قرنهای 18-19 لنگر کلان ناحیه مؤمن‌آباد ختلان

6 یار محمد ولی قرن 15 بهارک ناحیه مسکو ختلان

7 لنگربابا قرنهای 17-18 شهرک کانی‌بادام سغد

8 لنگرآته قرنهای 16- 17 ناحیه جبا رسول‌اف سغد

9 محمود اعظم قرن 16 ناحیه حصار (25 کیلومتر غرب دوشنبه)

10 میرزا تورسون‌زاده دوشنبه

11 محمد بشارا قرنهای 11-14 مزار شریف ناحیه پنچکنت سغد

12 آق مزار قرن‌های 12-13 چچری ناحیه شهر توس ختلان

13 رودکی قرن 10 پنجرود ناحیه پنجکنت سغد

14 سر مزار قرن‌های 16 – 17 شهر استروشن سغد

15 طلاّ حلاجی قرن‌های 11- 12 اَیوُج ناحیه شهر توس ختلان

16 خال بیقرا قرن‌های 18-19 «سیزد 22 پرتیه» (انجمن 22 حزب) ناحیه کافرنهان (22 کیلومتری شرقی دوشنبه

17 خواجه عبدالقادر گیلانی قرن‌های 15-17 پاچینگک گنبذ ناحیه استروشن سغد

18 خواجه محمد ابودردار آخر قرن 19 زوران ناحیه پنجگنت سغد

19 خواجه سرباز قرن‌های 11-12 صیاد ناحیه شهر توس ختلان

20 خواجه بولحق قرن‌های 10-12 چارکوه ناحیه اسفره سغد

21 خواجه دوربار قرن‌های 12-13 صیاد ناحیه شهر توس ختلان

22 خواجه نقشران قرن‌های 11-12 ناحیه تورسون‌زاده 60کیلومتری غربی دوشنبه

23 خدایار ولعمی قرن‌های 17-18 شهر استروشن سغد

24 شیخ مصلح‌الدین آخر قرن 16 شهر خجند سغد

25 شاه‌خاموش قرن‌های 16-17 لنگر کلان ناحیه مؤمن‌آباد ختلان

26 حضرت شاه قرن 18 شهر استروشن سغد

27 حضرت شاه‌پادشاه

(حضرت بابا) قرن‌های 10-12 چارکوه ناحیه اسفره سغد

مقبره عبدالقادر گیلانی

مقبره عبدالقادر گیلانی متعلق به قرن 15-17 .م بوده، در روستای تُوتک ناحیه استروشن قرار دارد. بنای این مقبره چهارگوش و از هر چهار طرف درهای ورودی ارگی (مثلث‌شکل) داشته که بالای این دروازه‌ها، مشبک‌های منبّت‌کاری شده است. گنبد کوچک این مقبره بر سه ستون سه‌گوش تکیه دارد.

مقبره صدرالدین عینی

مقبره صدرالدین عینی در سال 1964 .م بر اساس طرح معماری سنیگافسکی در محل قبر شاعر بنا شده است. این مقبره در باغ موسوم به عینی، واقع در قسمت شمالی شهر دوشنبه قرار دارد. بنا دارای گنبدی است که بر شش ستون استوار و از سه سمت پله‌دار است. در وسط مقبره نیم پیکره صدرالدین عینی گذاشته شده است. مقبره از آهن و بتون و مرمر ساخته شده است.

تندیس صدرالدین عینی در میدان عینی

مقبره میرسیّدعلی همدانی

مقبره میرسیّدعلی همدانی متعلق به قرن 15 .م بوده و در شهر کولاب قرار دارد. آرامگاه عارف بزرگ در قرن 12 میلادی بارها ترمیم گردیده است. قسمت اصلی و قدیم‌ترین آن قبرستانی کوچک است که زیارتخانه آن از سه طرف دارای پیش‌طاق است. در مرکز آن مزار مرمرین خاکستری‌رنگ کنده‌کاری جای دارد. در قرن 16 .م در بالای پیش‌طاق اصلی تالار بزرگ گنبدی ساخته‌اند.

مقبره بابا تغا

مقبره بابا تغا به قرن 15.م متعلق بوده و در شهر استروشن قرار دارد. این بنا مربع‌شکل کوچک دارای گنبد گنبدی است که پیش‌طاق اصلی‌اش تمام نمای ساختمان را فرا گرفته است. بارگاه نیز دارای گنبدی از آجری است. در قسمت شرقی بارگاه اتاق نه چندان بزرگ قبرستان واقع است. در قرن 19 .م در پیش نمای مقبره ایوان وسیع ساخته شد که دارای چهار شاه‌ستون با سقف کنده‌کاری است.

مقبره داملاّ اکرام

مقبره داملاّ اکرام متعلق به اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 .م بوده و در روستای لنگرکلان ناحیه مؤمن‌آباد در بالای تپه‌ای قرار دارد. نمای آن بسیار ساده است.

مقبره یار محمد ولی

مقبره یار محمد ولی متعلق به قرن 15.م بوده، در دیهه بهارک ناحیه مسکو قرار دارد. این مقبره دارای چندین گنبد است که از خشت و پاسخه (دیوار گلی) ساخته‌اند. نمای عمومی مقبره روافشار است. این مقبره شامل سه اتاق مربع‌شکل گنبددار، میان سرای، پیش‌طاق و درآمدگاه است. کتیبه‌های دیوارهای تالار غربی پرنقش و نگاراند. بعداً در دو طرف مقبره دو اتاق به شکل گنبد ساخته‌اند که در حکم مسجداند.

مقبره لنگر بابا

مقبره لنگر بابا متعلق به قرن 17-18 .م و در جنوب غربی شهر کانی‌بادام قرار دارد. بنای آن از خشت ساخته شده، دارای گنبد و بدون پیش‌طاق است. مقبره مربع‌شکل بوده، اندازه‌اش 5/50×5/50 متر و در وسط مزار قرار گرفته است. نماها و گنبد آن گچ‌کاری شده‌اند. نماهای مقبره‌ با رنگ‌های گوناگون تزیین شده‌اند و در سمت جنوب آن دیوارهای ایوان خراب شده باقی مانده است.

مقبره لنگرآته

مقبره لنگرآته متعلق به قرن 18-17 .م و در ناحیه جبار رسول‌اف واقع گردیده و بنای آن از آجر گچکاری شده است. شکل آن مربع 3 × 3 متر است. گنبد مقبره دو روزن مستطیل‌شکل دارد که با رنگ روغنی آبی تزیین گردیده است. در سمت غربی مقبره، زیارتگاهی شامل دو اتاق وجود دارد.

مقبره مخدوم اعظم

مقبره مخدوم اعظم متعلق به قرن 16 .م و در حصار قرار دارد. این بنا یکی از ساختمان‌های مجتمع معماری حصار و آرامگاه شیخ احمد کاشانی- یکی از پیشوایان نقش‌بندیه می‌باشد. اوایل مقبره از دو قسمت زیارتخانه و قبرستان تشکیل شده بود، بعداً از سمت غرب مقبره‌ی گنبددار دیگری ساخته شد. این مقبره بسیار زیبا است.

مقبره میرزا تورسون‌زاده

مقبره میرزا تورسون‌زاده سال 1981 .م در کنار قبر شاعر در محله لوچاب شهر دوشنبه ساخته شده است. بنای آن از سه برج تشکیل شده، با مرمر سفید روپوش شده، ارتفاع ‌ستون مرکزی‌اش 13/5 متر و دو ستون پهلویش 12 متری بوده، در کنار ‌ستون مرکزی آن لوحه بالای قبر و نیم تنه‌ی بدن شاعر قرار دارد.

مقبره محمد بشارا

مقبره محمد بشارا متعلق به قرون 11-14 .م بوده، در روستای مزار شریف ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. این مقبره که قبر خواجه محمد بشارا (783-866 .م) محدث بزرگ اسلام را در خود قرار داده از سه گروه اتاق‌های تو در تو تشکیل شده است. در مقبره تعدادی قبر وجود دارد که در دخمه قرار دارند.

مقبره آق‌مزار

مقبره آق‌مزار متعلق به قرون 12-11.م بوده، در روستای چچری ناحیه شهر توس واقع گردیده. این بنا از خشت و پیش‌تاق و گنبد آن از آجر ساخته شده است. طاق ورودی آرامگاه اصلی آن منقش است. در بالای دیوار مقبره گنبد کوچک قرار دارد.

مقبره رودکی

مقبره رودکی سال 1958 .م در روستای پنجرود ناحیه پنج‌کنت بر روی قبر شاعر بنا شده است. این مقبره دارای گنبدی چهارضلعی است و ارتفاع آن 12 متر می‌باشد که به شیوه معماری زمان رودکی بنا شده است. سال 1999 .م مقبره ترمیم گردیده است.

آرامگاه رودکی در شهر پنج‌کنت

مقبره سر مزار

مقبره سر مزار متعلق به قرن 16-17 .م بوده که در شهر استروشن قرار دارد. قدیمی‌ترین قسمت این مجموعه در قرن 16.م بنا شده است. در قرن 17.م بنای دیگری موسوم به اجنّه‌خانه در قسمت شمال شرقی مسجد بنا، ایوانی با ستون‌های بسیاری دیده می‌شود که سقف آن با نقش و نگارهای سنتی تزیین شده است.

مقبره طلا حلاجی

مقبره طلا حلاجی متعلق به قرون 11-12 .م و در روستای اَیوُج ناحیه شهر توس قرار دارد. بنای آن مربع بوده و از آجر ساخته شده است. گنبد آن خراب شده‌ است.

مقبره خال‌ بایقرا

مقبره خال‌ بایقرا متعلق به قرون 19- 18 .م است که در ناحیه کافرنهان بنا شده است. خال‌ بایقرا دارای تالار مربع بوده که پیش‌طاق بزرگش از دو طرف گلدسته‌ها دارد. قسمت بالای مناره‌ها خراب شده است. این بنا به شیوه هنر معماری قرون 11-12 .م آجرچینی شده است. گنبدش به شیوه معماری قرن 15 .م ساخته شده است.

مقبره خواجه محمد ابودردار

مقبره خواجه محمد ابودردار متعلق به اواخر قرن 19 .م و در روستای زَوران ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. مقبره دارای گنبد است. در داخل بنا 4 اتاق دیده می‌شود و پیش‌طاق و گنبد آن کاشی‌کاری شده است.

مقبره خواجه سرباز

مقبره خواجه سرباز متعلق به قرون 11-12 .م و در روستای صیاد ناحیه شهر توس قرار دارد. آن مربع‌شکل و گنبد دارد. اندازه‌اش 7/5 × 7/5 متر است. مقبره از خشت ساخته شده، در نماهای غرب و شرق آن ستون‌های چهار تراش و درای غربی 3 نمایه و در نمای شرقی 4 نمایه دیده می‌شود. گنبد بنا گلی و شکل دایره بوده و در بالای گنبد خشتی، رواق ساخته شده است.

مقبره خواجه بولحق

مقبره خواجه بولحق متعلق به قرون 10- 12.م و در روستای چارکوه ناحیه اسفره قرار دارد. این بنا به شکل مربع و به ابعاد 6/35 × 6/35 متر است. ارتفاع آن سه متر بوده، از خشت ساخته شده و پیش‌طاق ندارد.

مقبره خواجه دورباد

متعلق به قرون 12-13 م. و در حومه دیهه صیاد ناحیه شهر توس جای داشته، از آجر بنا یافته است. در حال حاضر این مقبره نیمه‌ویران است. سقف گنبد کاملاً خراب شده است. معماری مقبره خیلی جالب است.

مقبره خواجه نقشران

مقبره خواجه نقشران متعلق به قرن‌های 11-12 .م و در ناحیه تورسون‌زاده قرار دارد. این مجموعه دارای دو مقبره است که یکی از مقبره‌ها خیلی خراب شده است. ارتفاع دیوارهایش 2/80 متر بوده، مقبره شکل مربع و به اندازه 6/80 ×6/80 متر است. مقبره دوّم کمتر خراب شده، میدان آن 61/35 × 11 متر بوده و شامل پیش‌طاق می‌باشد. ارتفاع دیوار‌هایش 5/15 متر است. میدان آرامگاه 8/30 ×8/10 متر ابعاد دارد. مقبره در قرون 16- 17 م. ترمیم شده است. در آرامگاه مقبره دوم مزار قرار دارد که از آجر بوده و روی سنگ یکی از آن‌ها سوره‌هایی از قرآن حکاکی شده است.

مقبره خدایار ولعمی

مقبره خدایار ولعمی متعلق به قرون 17-18 .م و در سلسله مجموعه حضرت شاه استروشن قرار دارد. بنای آن دارای گنبد، پیش‌طاق و میدان 4×4 متر است. در وسط مقبره، زیر مزار دارای میدان 4/05 × 3/15 متر ساخته شده است.

مقبره شیخ مصلح‌الدین

مقبره شیخ مصلح‌الدین متعلق به قرن 16 .م و در شهر خجند قرار دارد. بنای این مقبره که بسیار وسیع می‌باشد، شامل آرامگاه و اتاق‌های متعدد است. آرامگاه دارای سه درآمدگاه با پیش‌طاق و گنبد است. در جنب این مقبره در قرن 19 .م مسجد باشکوهی ساخته شده که اکنون نیز فعال است.

مقبره شاه خاموش

مقبره شاه خاموش متعلق به قرون 16-17.م و در روستای کلان ناحیه مؤمن‌آباد قرار دارد. بنای آن دارای کنج‌های راست و میدان 12/8 متر است. مقبره از آجر ساخته شده.

مقبره حضرت شاه

مقبره حضرت شاه متعلق به قرن 18 .م و در شهر استروشن قرار دارد. مردم استروشن آن را به مقبره برادر قثم ابن عباس می‌شناسند. بنای آن دارای گنبد آجری، و آرامگاه به ابعاد 3/5×3/5 متر بوده، در مرکز آرامگاه مزار به شکل پله گچ‌کاری واقع است. مقبره سال‌های 70 قرن 20 م. ترمیم شده، نمای اصلیش را از دست داده است.

مقبره حضرت شاه پادشاه

این مقبره به نام‌های زیر نیز مشهور است. حضرت بابا، لنگربابا، امیر حمزه صاحب‌قران. مقبره مزبور متعلق به قرون 12-10 .م و روستای چارکوه ناحیه اسفره قرار دارد. مقبره 7 ستون، سقف چهار تالاره و سنج‌هایی کتیبه دارد. بالارهای چهارتراش سققف آن از دو طرفش با خطی کوفی کتیبه‌ها دارد. دیوارهای این مقبره با نقش‌های ستاره‌های شش و هشت گوش تاج سر، قوش‌بادام، گردینی، خال‌گل، اسلیمی سه برگه، موج دریا، دندانه، دم خروس، نقاب، انار، چاربرگه، محرابی، دوره و غیره مزین گردیده است[۷].

مساجد مهم تاجیکستان

جدول شماره 7 (مساجد مهم تاجیکستان)

ردیف نام مسجد تاریخ بنای ساختمان مکان

روستا شهر/ ناحیه استان

1 عبدالله‌خان قرن 18 نوگلیم ناحیه اسفره سغد

2 برچُک قرن 19 نوگلیم استروشن سغد

3 گذر بالا قرن 19 خوشیکت ناحیه عینی سغد

4 گذر لنگر قرن 19 اُرمیتَن ناحیه عینی سغد

5 گذر پایان قرن 19 قم ناحیه عینی سغد

6 گذر سرچشمه قرن 19 ارمیتن ناحیه عینی سغد

7 دَرغ قرن 19 ناحیه عینی سغد

8 وشیست قرن 19 وشیست ناحیه پنجکنت سغد

9 زین‌الدین خواجه ابتدای قرن 20 شهر استروشن سغد

10 ایسک قرن 19 ارمیتن ناحیه عینی سغد

11 کاردگان ابتدای قرن 20 شهر استروشن سغد

12 کوک گنید قرن 16 شهر استروشن سغد

13 لیله کویه قرن‌های 14-15 ناحیه قبادیان ختلان

14 مولانا رومی قرن 19 واروخ ناحیه اسفره سغد

15 مولانا سیّد قرن 19 واروخ ناحیه اسفره سغد

16 مولانا یعقوب چرخی قرن‌ها 15-16 مولانا ناحیه لنین 10 کیلومتری شرق دوشنبه

17 مسجد میانه سوجینه ناحیه پنجکنت سغد

18 نوگلیم قرن 16 نوگلیم ناحیه اسفره سغد

19 آبادی قرن 16 استروشن سغد

20 آلکاران ابتدای قرن 20 استروشن سغد

21 مسجد پایان ابتدای قرن 20 غَزَن تَرُک ناحیه غانچی سغد

22 رستم‌بیک ابتدای قرن 20 استروشن سغد

23 سروستان ابتدای قرن 20 رُغُند استروشن سغد

24 سنگین قرن‌های 17-18 ناحیه حصار 25 کیلومتری دوشنبه

25 سنگستان قرن 19 سنگستان ناحیه عینی سغد

26 سرخاسار چارکوه ناحیه اسفره سغد

27 سرخ قرن 19 واروخ ناحیه اسفره سغد

28 تگٍ راوود قرن 19 یاری ناحیه پنجکنت سغد

29 تُختهُ قُل ابتدای قرن 20 تُخته قُل ناحیه اسفره سغد

30 خواجه‌جان ابتدای قرن 20 شهر استروشن سغد

31 چارسده ابتدای قرن 20 استروشن سغد

32 چقورَک قرن 19 ناحیه غانچی سغد

33 شاه‌خاموش قرن16 لنگر کلان ناحیه مؤمن‌آباد ختلان

34 اشان بابا قرن 19 شورقرغان ناحیه کانی‌بادام سغد

35 قزاقان ابتدای قرن 20 ناحیه کانی‌بادام سغد

36 قلعه قرن 19 ناحیه اسفره سغد

37 قلعه‌چه گل‌رزد ابتدای قرن 20 قلعه گل زرد شهر استروشن سغد

38 قره مشکار ابتدای قرن 20 شهر دوشنبه

39 قاری میر حسین قرن 14 زاسون ناحیه عینی سغد

40 حوض سنگین ابتدای قرن 20 استروشن سغد

41 حاجی یعقوب ابتدای قرن 20 شهر دوشنبه

42 جنازه‌خانه قرن 19 استروشن سغد

44 مسجد جامع قرن 19 وارو ناحیه پنجکنت سغد

مسجد عبدالله‌خان

مسجد عبدالله‌خان متعلق به قرن 18 .م و در روستای نوگلیم ناحیه اسفره در استان سغد قرار دارد. طبق روایت آن را عبدا...‌خان (1799-1757 .م) ساخته است. مسجد دارای گنبدی است و محرابش حاشیه‌های زیبا دارد. گنبدش به شکل دایره و سال 1909 .م در صحن مسجد مناره‌ای از آجر ساخته شده است. سقف و ستون‌های اصلی مسجد از چوب است و دارای نقش‌های زیبا به رنگ‌های سبز و آبی و قرمز است.

مسجد برچُک

مسجد برچُک متعلق به قرن 19 .م و در شهر استروشن قرار دارد. دارای خانقاه و ایوان است. داخل و بیرون ساختمان و سقف خانقاه و ایوان منقش‌اند. نقش و نگار هندسی سقف‌ها با رنگ سفید حاشیه‌بندی شده است. ستون‌های مسجد و ستون‌های اصلی نیز نقاشی زیاد دارند.

مسجد گذر بالا

مسجد گذر بالا متعلق به اواخر قرن 19 .م و در روستای خوشه‌کَت ناحیه عینی قرار دارد. در وسط مسجد ستون و در دو طرفش ایوان قرار دارد که ستون‌های آن‌ها کنده‌کاری شده‌اند. مسجد دارای چهار در کنده‌کاری می‌باشد.

مسجد گذر لنگر

مسجد گذر لنگر متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای اُرمیتن ناحیه عینی قرار دارد. دارای عبادتگاهی بزرگ با چهار ستون و ایوانی سه طرفه بوده، سقف بنای اصلی به رنگ‌های مختلف منقش شده است. در دو قسمت محراب طاقچه‌های مربع و در سمت شمال غربی نمازخانه و منبر قرار دارد. ایوان مسجد دارای 8 ستون کنده‌کاری و سقفش نیز منقش می‌باشد در پیش‌طاق دروازه‌ها کتیبه‌ای به زبان و خط عربی به رنگ سیاه قرار دارد.

مسجد گذر پایان (پایین)

مسجد گذر پایان متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای قم ناحیه عینی قرار دارد. به شکل مربع بوده، در دو سمت ایوان دارد. ستون‌های ایوان کنده‌کاری و نقاشی شده، دیوارهای جنوب و شرقی آن دارای سه طاقچه است. ایوان مسجد دارای ته کرسی بلند سنگی بوده، سقف‌اش بر روی 5 ستون کنده‌کاری قرار گرفته است. مسجد همچنین دارای محراب چوبی کنده‌کاری شده می‌باشد.

مسجد گذر سرچشمه

مسجد گذر سرچشمه متعلق به اول قرن 19 .م و در روستای اُرمیتن ناحیه عینی قرار دارد. مسجد دارای خانقاه مربع با محراب‌هایی به شکل مستطیل بوده، در مقابل خانقاه طاقی قرار دارد. سقف بنا کنده‌کاری شده است.

مسجد دَرغ

بین سال‌های 19094-1930 ساخته شده و در روستای دَرغ ناحیه عینی قرار دارد. از عبادتگاه‌های زمستانه و دارای 4 ستون کنده‌کاری بوده، نقاشی اتاق‌های آن با هم متفاوت است. چوبکاری، کنده‌کاری و پنجره‌های مسجد را نجاران استادی چون غفور، اویتا عبدالخالق، عبدالرجب‌بای و صادق‌بای انجام داده‌اند. نقاشی سقف به قلم استاد میر مقصود صالیوف(صالح‌اف) است.

مسجد دیهه وِشیست

متعلق به آخر قرن 19 .م و در روستای وِیشست ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. شامل یک اتاق مربع‌شکل، دیوار غربی آن دارای نقاشی است. دیوارهای مسجد نقاشی زیاد دارند. هر ایوان آن دو درب کنده‌کاری شده دارد.

مسجد ایسک‌آباد

متعلق به قرن 19 .م و در روستای اُرمیتن ناحیه عینی قرار دارد. مربع‌شکل بوده، سقف‌اش به 4 ستون کنده‌کاری تکیه می‌کند. محراب آن از دو طرف دارای طاق‌هایی به شکل مستطیل و ارتفاع 3/5 متر است. دیوارهایش گچکاری است و سقفش نقاشی دارد. سقف و ستون‌های ایوان مسجد نیز نقاشی دارند.این  مسجد دارای چندین اتاق و حوض مستطیل شکل می‌باشد.

مسجد کاردگران

متعلق به اوایل قرن 20 .م و در شهر استروشن قرار دارد. ستون‌ها و سقف آن کنده‌کاری و نقاشی و محرابش گچکاری شده است. سقف مسجد و ایوان آن با رنگ‌های لاجوردی و قرمز و طلایی تزیین شده است.

مسجد کوک گنبد

در سمت غربی شهر استروشن می‌باشد که در دوران سلطان ابولطیف تیموری (1531-1530 .م) ساخته شده است. شامل تالار مرکزی و دو بنای جنبی بوده، تالار مرکزی از آجر بنا شده است. ابعاد تالار 7/05 × 6/95 متر و در چهار طرفش 4 اتاق دارد. درب آن کنده‌کاری و دارای گنبد و پیش‌طاق محتشم رواق‌دار می‌باشد. این مسجد که در زلزله قرن 19 .م خیلی خراب شده بوده، اکنون بخشی از آن ترمیم شده است.

مسجد لیله کویه

متعلق به قرون 15-14 .م و در روستای لَیله کویه ناحیه قبادیان استان ختلان قرار دارد. شامل دو اتاق و از خشت ساخته شده و دارای گنبد گلی است. مسجد دارای میدان 54 × 12 متر بوده که دارای سه قسمت است. نمای بنا دارای دو درب و محراب می‌باشد.

مسجد مولانا رومی

متعلق به اوایل قرن 19 .م و در روستای واروخ ناحیه اسفره قرار دارد. مسجد جامع بوده، سقفش منقش که بیشتر با زر تزیین شده است. در حیاط، حوض، خانقاه و دو ایوان وجود دارد. داخل آن نیز شامل عبادتگاه و ایوان و محراب است.

مسجد آبادی

متعلق به ابتدای قرن 20 .م و در محل آبادی شهر استروشن قرار دارد. دارای عبادتگاهی مربع‌شکل با سه ایوان است. در وسط عبادتگاه، ستون منقش وجود دارد، دو چوب بزرگ کنده‌کاری سقف را به چهار قسمت تقسیم کرده‌اند.

مسجد آلکاران

متعلق به ابتدای قرن 20 و در شهر استروشن قرار دارد. ایوان شمالی آن دو ردیف و ایوان شرقی آن یک ردیف ستون داشته، درب‌هایش کنده‌کاری شده‌اند. سقفش به 5 قسمت جدا تقسیم شده است که چوب‌کاری‌های آن منقش می‌باشد.

مسجد پایان

اول قرن 20 .م و در روستای غَزَن‌تَرک ناحیه غانچی استان سغد قرار دارد، در دو طرف آن دو ایوان است و سقف آن بر 5 ستون کنده‌کاری قرار دارد. همه 18 ستون ایوان‌ها کنده‌کاری، سقف و ستون‌های اصلی منقش‌اند. مسجد را استاد شراف ساخته است.

مسجد رستم بیک

متعلق به اول قرن 20 .م و در محله رستم‌بیک شهر استروشن است. دارای گنبد نقاشی شده و ایوان 9 ستونه کنده‌کاری می‌باشد. نقش‌های دیوار مسجد خراب شده است.

مسجد سروستان

متعلق به اوایل قرن 20 .م و در روستای رُغُند ناحیه استروشن قرار دارد. مسقف و منقش بوده و ستون‌های ایوان‌هایش دارای کنده‌کاری است. در جنب مسجد، مقبره‌ای با بارگاه و یک اتاق وجود دارد که ایوانی آن‌ها را به هم ‌پیوند می‌دهد.

مسجد سنگین (سنگی)

متعلق به قرون 17- 18.م و در نزدکی قلعه قدیمی ناحیه حصار قرار دارد. زیر بنا و قسمت پایین دیوار آن از سنگ قرمز، دیوارها، رواق‌ها و طاق‌های آن از خشت ساخته شده‌اند. این مسجد دارای تالار مربع‌شکل است.

مسجد سنگستان

در آخر قرن 19 .م در روستای سنگستان ناحیه عینی قرار دارد. بنای آن در زیر بنای سنگی بلند ساخته شده است. پیش‌ایوان آن دو طرف دارد که ستون‌هایش کنده‌کاری است.

مسجد سر خاسار

در روستای چارکوه ناحیه اسفره قرار داشته، دیوار شمالی آن دارای 7 طاق پر از نقاشی و دیوار شرقی‌اش دارای 3 طاق می‌باشد. ایوانش دارای محراب بوده، در دو پهلویش چهار طاق آرایش شده وجود دارد. دو ستون داخل ایوان کنده‌کاری بوده، در حیات مسجد چشمه و حوض قرار دارد.

مسجد تَگ رووُد

متعلق به آخر قرن 19.م و در روستای یاری ناحیه پنج‌کنت قرار دارد. این مسجد شامل خانقاه و ایوان بوده و بر یک زیربنای بلند سنگی ساخته شده است. خانقاه مسجد دارای دو پیش‌ایوان و در وسطش ستون کنده‌کاری می‌باشد. درب‌های مسجد نیز کنده‌کاری شده‌اند.

مسجد تُخته قل

متعلق به اوایل قرن 20 .م و در محله تُخته‌قل ناحیه اسفره قرار دارد. دارای عبادتگاه و دو ایوان بوده، ایوان قسمت شرقی‌اش اصلی محسوب شده، دو ردیف ستون دارد. از سمت شرق و شمال دو پیشگاه داشته، در وسط آن‌ها طاق‌هایی قرار دارند. ساختمان‌ها نقاشی ندارد. ستون‌های آن کنده‌کاری دارند.

مسجد خواجه جان

متعلق به اوایل قرن 20 .م و در محله خواجه‌جان شهر استروشن ساخته شده، تنها دارای یک عبادتگاه است. استاد رجب آن را ساخته و بابجان آن را نقاشی کرده است. ساختمان ایوان 5/9 × 5/9 متر بوده، سقفش کاملاً نقاشی شده، در یک کنج سقف ساختمان تاریخ 1368 ه. ق ثبت گردیده است.

مسجد چارسده

متعلق به قرن 20 .م و در محله چارسده استروشن قرار دارد. دارای عبادتگاه، دو گنبد و ایوان بوده. چوبکاری‌های سقف، ایوان و مسجد نقاشی شده‌اند.

مسجد چقورک

در آخر قرن 19.م در ناحیه عینی غانچی بناشده، از قسمت شمال و شرق ایوان دارد. درب‌های مسجد کنده‌کاری بوده، بالارهایش بر 4 ستون کنده‌کاری تکیه دارند.

مسجد شاه خاموش

متعلق به قرن 16 .م و در روستای لنگر کلان ناحیه مؤمن‌آباد قرار دارد. از تالاری بزرگ و شش ستون که از دو طرف دارای ایوان است، تشکیل شده، ستون‌هایش کنده‌کاری شده‌اند. داخل مسجد نقاشی شده، دور دیوارش را تا کمر گچ‌کاری گرفته است. محراب آن نیز نقاشی جالبی دارد.

مسجد ایشان بابا

در آخر قرن 19.م در روستای شورقُرغان ناحیه کانی‌بادام ساخته شده است. دارای 9 ستون کنده‌کاری شده است. ایوان مسجد بر 10 ستون نقاشی شده تکیه می‌کند. دیوار دو قسمت ایوان دو درب داشته، یکی از آن‌ها به سوی محراب باز می‌شود. دیوارهای قسمت جنوب و غرب ایوان نمایه گچی حاشیه‌ای دارند. میدان حیات مسجد 27 × 45 متر بوده که دور آن دیوار دارد.

مسجد قزّاقان

در ابتدای قرن 20 .م در محله قزّاقان شهر کانی‌بادام ساخته شده است. از قسمت شرق دارای پیش‌ایوان، از قسمت شمال دارای ایوان شش ستون و محراب می‌باشد. سقف مسجد بر دو ستون تکیه می‌کند. طاق‌ها، درب‌ها، نماهای مسجد با حاشیه گچی مشخص شده‌اند.

مسجد قلعه

متعلق به قرن 20 .م و در شهر اسفره قرار دارد. مسجد دارای دو ایوان نقاشی شده می‌باشد. سقف کنده‌کاری شده است. نمای شرقی ایوان مسجد دارای 6 ستون کنده‌کاری می‌باشد.

مسجد قلعه‌چه گل زرد

مسجد قلعه‌چه گل زرد که در ناحیه استروشن ساخته شده، بر دو ستون تکیه داشته، دیوارها و محرابش نقاشی شده‌اند. سقف تخته‌بندی تزیین‌شده دارد.

مسجد قره میشکار

در ابتدای قرن 20.م در قسمت جنوب شهر دوشنبه ساخته شده است. شامل عبادتگاه و ایوان جنبی بوده، چهار ستون کنده‌کاری دارد. بالای محرابش با نقش‌های مستطیل و نیم‌دایره تزیین شده است. ستون‌های ایوان شرقی‌اش کنده‌کاری شده و در سال‌های اخیر ترمیم شده است.

مسجد قاری میرحسین

متعلق به قرن 14.م و تا اول قرن 20.م بارها ترمیم شده است، در روستای زاسون ناحیه عینی قرار دارد. در وسط این مجتمع بنای چارسو و وسطش دارای ستون بوده و درب شرقی‌اش به خانقاه ایوان پوشیده منتهی می‌شود. در ایوان جنبی مقبره‌ای قرار دارد که از خشت بنا شده است. این مجتمع مدرسه، حمام، حوض و … دارد. داخل ایوان سنگفرش بوده، فرش منبر خاتم‌کاری است.

مسجد حوض سنگین (سنگی)

در اول قرن 20.م در شهر استروشن ساخته شده است. در محوطه آن مقبره‌ای است که دیوارهایش از آجر بوده، در پیش‌طاق جنوبی‌اش ایوانچه (ایوان کوچک) دارد. قسمت عمده مسجد را خانقاه تشکیل می‌دهد که 4 طرف ستون کنده‌کاری دارد. خانقاه از طریق 6 ورودی به ایوان وصل و دیوارهای آن گچکاری شده است. سقف گنبد خانقاه بالای 4 ستون کنده‌کاری شده قرار دارد.

مسجد حاجی یعقوب

در ابتدای قرن20 م. در شهر دوشنبه ساخته شده، دارای بنایی مربع‌شکل و تنها یک ستون دارد. قسمت جنوب و شرق آن دو ایوان داشت. مسجد کنده‌کاری و منقش بوده، دیوارهای غربی‌اش محراب داشته، در دو قسمت آن طاق‌های گچکاری قرار دارد. ایوان شرقی 4 ستون کنده‌کاری و دیوار غربی آن محراب دارد. در جنوب ایوان خانه دو طبقه بنا شده است. در قسمت شرقی حیاط، بنای دو طبقه و مهمان‌خانه قرار دارد. اخیراً مسجد بازسازی شده است. در این مجتمع دانشگاه اسلامی امام ترمیزی و مفتیات جمهوری قرار دارد.

مسجد جنازه‌خانه

در آخر قرن 19.م در شهر استروشن ساخته شده، شامل خانقاه و چند ستون و ایوان است که 8 ستون آن کنده‌کاری دارد.

مسجد جامع

در آخر قرن 19.م در روستای واروی ناحیه پنچ‌کنت ساخته شده، دارای دیوار بلند سنگی، دو درب کنده‌کاری شده، ایوان منقش می‌باشد. محراب و دیوارهایش با طاق‌های آرایشی تزیین شده‌اند[۸].

آثار و اشیاء باستانی

در تاجیکستان به علت پیشینه‌ی تاریخی بسیار زیاد آثار و اشیاء باستانی فراوانی وجود دارد که به اختصار به چندین نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

سیمی گنج

1. قسمتی از تخت شاهی در شکل گوسفند کوهی، برنجی، سده 5 تا 6 میلاد؛

2. قسمتی از تخت شاهی در شکل گاو وحشی، برنجی، سده 5 تا 6 میلاد.

شهرک دوشنبه

1. خم سفالی، سده 2 - 3 میلادی؛

2. تصویر دیونس (Dionis) برنجی زراندود، سده 1 تا یک میلادی؛

3. سکه مس، سده 15 میلادی؛

4. حکاکی در سنگ، سده یک تا 3 میلادی؛

5. گوشواره با تصویر ابوالهول طلا، سده 1 تا 2 میلادی؛

6. دسته ظرف در شکل اسب سفالی سده 3 تا 3 میلادی؛

7. پرنده سفالی، سده 3 تا 3 میلادی؛

8. الهه، سده  2 تا 3 میلادی؛

9. پاره کاسه سفالی، سده 2 تا 3 میلادی؛

10. محر سفالی، سده 2 تا 3 میلادی.

فند طلایی

1. گوشواره طلا شهرک سکسناخور، سده 2-1 میلادی؛

2. گوشواره در شکل خروس طلا، نقره، گوهر گورخانه کسیروف ناحیه دنغره، سده 1 تا 2 میلادی؛

3. سکه‌ها طلا سده 2 میلادی؛

4. گوشواره طلا، برنجی، فیروزه، گوهر گورخانه بشکنت، سده 2 تا 1 میلادی؛

5. گوشواره طلا، فیروزه گورخانه لیخش، سده 7 تا 6 میلادی؛

6. گوشواره طلا، نقره، گورخانه توپخانه، سده 3 تا 1 میلادی؛

7. انگشتر طلا، سده 7-6 میلادی؛

8. سگک کمربند طلا گورخانه بشکنت، سده 2 میلادی؛

9. آرایش کمربند طلا شهرک سکسناخور، سده 2-1 میلادی؛

10. ساربان طلا، فیروزه، عقیق تخت سنگین، سده 4 تا 6 میلادی؛

11. آرایش کمربند با تصویر ببر تخت سنگین، سده 2 تا 3 میلادی؛

12. ایرات استخوان فیل تخت سنگین، سده 2 تا 3 میلادی؛

13. سکه‌های طلایی حلقه جر، سده 2 میلادی؛

14. آرایش کمربند طلا، مرجان بیتو دشت، سده 7 تا 8 میلادی؛

15. سکه‌ها نقره تخت سنگین معبد آکس، سال های 3 تا 9 میلادی.

عهد انیولیت

1. گور زن به همراه وسایل سرزم، هزارساله 3 تا 4 میلاد؛

2. آرایش طلایی سرزم، هزارساله 2 تا 4 میلاد؛

3. آویزه منقش سرزم، هزارساله 2 تا 4 میلاد؛

4. بازوبند سنگ سرزم، هزارساله 2 تا 4 میلاد؛

5. قالب تیر سنگ سرزم، هزارساله 2 تا 4 میلاد؛

6. آئنه برنجی ناحیه حصار، سده 10 تا 12 میلاد؛

7. صنم یکره مرد گل گورستان تندریول، سده 10 تا 12 میلاد؛

8. محر با تصویر برزگاو سنگ سرزم، هزارساله سده 2 تا 4 میلاد؛

9. نشان قدرت سنگ سرزم، هزارساله سده 2 تا 4 میلاد؛

10. پیکره گل، سده 10 تا 12 میلاد؛

11. ظرف با تصویر بزهای کوهی گل گورستان جرکول، سده 10 تا 12 میلاد.

استروشن

1. نگین نقشدار عقیق سفید، طلا شهرک شیرین، سده 5-4 تا میلاد؛

2. سر گوسفند، قسم تخت برنجی وادی اسفره، سده 3-7 تا میلاد؛

3. کاسه سفالی قلعه بالا ناحیه اسفره، سده 13-12 میلادی؛

4. گردنبند طلا، نقره، مرجان شهر شیرین، سده 5-4 میلادی؛

5. ظرف سفالی استروشن، سده 12-10 میلادی.

بنجیکت

1. سر حاکم دیوارنگاره، سده 9-8 میلادی؛

2. سر دیو سده، 9- 8 میلادی؛

3. الهه سه‌سره، سده 9-8 میلادی؛

4. کاسه سفالی، سده 9-7 میلادی؛

5. آفتابه سفالی سیردار، سده 10 میلادی؛

6. مهراب سفالی، سده 9 میلادی؛

7. نماع، چوبکاری، سده 9-8 میلادی؛

9. کارزار دیوارنگاره، سده 9-7 میلادی.

هلبک

1. آرایش بنا با تصویر شیر گچ، سده 11-10 میلادی؛

2. آرایش بنا گچ، سده 11-10 میلادی؛

3. کوزه با تصویر شیر سفالی، سده 11-10 میلادی؛

4. شاهکاسه سفالی، سده 11-10 میلادی؛

5. مجمر با نوشته عربی برنجی، سده 11 میلادی؛

6. سر کوزه سفالی، سده 11-10 میلادی؛

7. اسبچه‌ها گیل پخته، سده 11-10 میلادی؛

8. پیلته چراغ برنجی، سده11-10 میلادی؛

9. دستگیره دروازه در شکل پرنده برنجی، سده 11 میلادی.

پیکره‌های گلی

1. سر مرد زکات تپه ناحیه تورسون‌زاده، سده 4 میلادی؛

2. سر بودا جنوب تاجیکستان، سده 8-7 میلادی؛

3. سر اله تپه‌‌شاه، سده 3-2 میلادی؛

4. سر اله جنوب تاجیکستان، سده 8-7 میلادی؛

5. پاره سفالین، صحنه شکار شیر کافرقلعه، سده 8 میلادی؛

6. الهه جنوب تاجیکستان، سده 8-7 میلادی؛

7. پاره سفالین با تصویر مرد شهرک یاوان، سده 4-3 میلادی؛

8. سواره شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 میلادی؛

9. پاره سفالین با تصویر مرد شهرک یاوان، سده 4-3 میلادی؛

10. سواره شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 میلادی؛

11. قالب شهرک سکسن‌آخور، سده 3-1 میلادی؛

12. پاره سفالین با تصویر مرد مرد گرز به دست قره قپچاق ناحیه حصار، سده 4-3 میلادی.

سنگ‌نوشته‌ها

1. بلبل سنگ ناحیه جرگتال، سده 8-7 میلادی؛

2. کتیبه سلطان بابور آبردان ناحیه مست‌چاه، سال‌های 1512-1511؛

3. بلبل سنگ آب کیک ناحیه غازی ملک، سده 8-6 میلادی؛

4. سنگ‌های روی قبروادی زرافشان، سده 13-12؛

5. سنگ‌نگاره ناحیه اشت، سده 2-1 میلادی.

تخت سنگی

1. آپالون گل، سده 2-3 تا میلاد؛

2. غلاف آکیناک با تصویر شیر و آهو استخوان فیل، سده 5 تا 6 میلاد؛

3. چهره اسکندر مقدونی در سیمای هراکل استخوان فیل، سده 5-6 میلاد؛

4. دسته شمشیر استخوان فیل، سده 5 تا 6 میلاد؛

5. مهراب با پیکره سیلن مارسی برنجی استخوان فیل، سده 2 تا میلاد؛

6. پاره تاج طلا، سده 1 تا 3 میلاد؛

7. پنجه برنده استخوان فیل، سده 3 تا 1 میلاد؛

8. تصویر ایرات و پرنده‌ها برنجی و مس، سده 1میلاد؛

9. سرسوزن با تصویر گرگ اژدها یشم لاجورد، سده، 1 میلاد؛

10. پاره تاج، طلا سده 1 تا 3 میلاد.

پنج‌کنت قدیم

1. در نزد دروازه، دیوارنگاره سده 8- 5 میلادی؛

2. سکه با تصویر ماده گرگ که دو کودک را شیر می‌دهد، طلا سده 8-6 میلادی؛

3. صحنه رزم، دیوارنگاره سده 8- 5 میلادی؛

4. عودنواز، دیوارنگاره سده 8- 5 میلادی؛

5. در زیر خیمه، دیوارنگاره سده 8- 5 میلادی.

بودائی

1. تصویر بودا، دیوارنگاره اجنه تپه، سده 8- 7 میلادی؛

2. سر بودا گل اجینه تپه، سده 8- 7 میلادی؛

3. سر بودا گل قلعه کافرنهان، سده 8- 7 میلادی؛

4. سر اشرافزن گل اجینه تپه، سده 8- 7 میلادی؛

5. بودا در نیروانا (طول 13 متر)، سده 8- 7 میلادی.

در نوشتار حاضر در مبحث فرهنگ عامه قسمت موزه‌ها بیشتر به آثار و اشیاء باستانی، محل کشف و نگهداری آن‌ها پرداخته خواهد شد[۹].

کتابشناسی

  1. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص. 48-49
  2. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص. 49-50
  3. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص. 50-51
  4. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)،ص. 52-53
  5. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص. 53-54
  6. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص. 54-55
  7. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص. 55-61
  8. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص. 61-69
  9. ↑ زهریی، حسن(1391). جامعه و فرهنگ تاجیکستان. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی (در دست انتشار)، ص. 69-72
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=آثار_باستانی_و_تاریخی_تاجیکستان&oldid=54772»