جغرافیای طبیعی ترکیه: تفاوت میان نسخهها
صفحهای تازه حاوی « = جغرافیای طبیعی ترکیه = نویسنده : علی حکیم پور ویرایش: دانشنامه ملل ترکیه کشوری است که در نقطهٔ تلاقی دو قارهٔ آسیا و اروپا قرار دارد و از نظر طبیعی تنوعی کمنظیر را در خود جای داده است. گسترهٔ سرزمینی آن از کوههای مرتفع و فلاتهای پهناور...» ایجاد کرد |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
ترکیه کشوری است که در نقطه تلاقی دو قاره آسیا و اروپا قرار دارد و از نظر طبیعی تنوعی کمنظیر را در خود جای دادهاست. گستره سرزمینی آن از کوههای مرتفع و فلاتهای پهناور گرفته تا سواحل طولانی و دریاچههای درخشان، مجموعهای از زیستبومهای متنوع را پدید آوردهاست. بررسی جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست و منابع طبیعی کشور اهمیت دارد، بلکه درک بهتری از الگوهای سکونت، کشاورزی و شکلگیری فرهنگهای محلی نیز به دست میدهد<ref>General Directorate of Mapping (HGM). (2023). ''National atlas of Türkiye''. <nowiki>https://atlas.harita.gov.tr</nowiki></ref><ref>General Directorate of Mapping (HGM). (2023). ''Topographic data page''. <nowiki>https://harita.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
ترکیه کشوری است که در | |||
جاذبه های توریستی و طبیعی ترکیه، قابل بازیابی از: https://www.happytourturkey.com/tours/turkey_maps<nowiki/>/ | |||
از سوی | === جایگاه جغرافیایی و مختصات === | ||
بدنه اصلی ترکیه در فلات آناتولی و بخش کوچکتری در تراکیه شرقی قرار دارد. این کشور از سه سوی با دریا احاطه شدهاست: در شمال دریای سیاه، در غرب دریای اژه و در جنوب دریای مدیترانه. در میانه کشور نیز دریای مرمره جای گرفته که پیوندگاه طبیعی میان دریای سیاه و مدیترانه است<ref>Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). ''Synopsis of Turkish foreign policy: Geostrategic position''. <nowiki>https://www.mfa.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
مختصات جغرافیایی میانگین ترکیه حدود ۳۹ درجه عرض شمالی و ۳۵ درجه طول شرقی است. این موقعیت سبب شده کشور در کمربند معتدل نیمکره شمالی قرار گیرد و از تنوع اقلیمی گستردهای برخوردار باشد<ref>Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). ''Statistical yearbook of Türkiye – Data portal''. <nowiki>https://data.tuik.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
=== مساحت و شکل سرزمین === | |||
مساحت رسمی ترکیه ۷۸۳٬۵۶۲ کیلومتر مربع است<ref>Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). ''Twelfth development plan (2024–2028) [PDF]''. <nowiki>https://www.sbb.gov.tr</nowiki></ref>. شکل کلی سرزمین مستطیلوار و کشیده از شرق به غرب است؛ بیشینه طول آن حدود ۱۶۶۰ کیلومتر و میانگین عرض نزدیک به ۵۵۰ کیلومتر برآورد میشود<ref>General Directorate of Mapping (HGM). (2023). ''Topographic and geodetic data book''. <nowiki>https://harita.gov.tr</nowiki></ref>. حدود ۹۷ درصد مساحت در فلات آناتولی و نزدیک به ۳ درصد در تراکیه شرقی قرار دارد<ref>Grand National Assembly of Türkiye (TBMM). (2023). ''Border and territorial affairs report''. <nowiki>https://www.tbmm.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
==== مرزهای زمینی و دریایی ==== | |||
ترکیه با هشت کشور هممرز است: یونان و بلغارستان در شمالغرب، [[گرجستان]] در شمالشرق، ارمنستان، جمهوری آذربایجان (نخجوان) و ایران در شرق، و [[عراق]] و [[سوریه]] در جنوبشرق. طول کل مرزهای زمینی در منابع رسمی میان ۲۶۴۸ تا ۲۸۱۶ کیلومتر برآورد شدهاست<ref>Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography (SHOD). (2023). ''Maritime infrastructure and ports handbook''. <nowiki>https://www.shodb.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
از سوی دیگر، ترکیه دارای خط ساحلی بسیار گسترده است: حدود ۱۷۰۰ کیلومتر در دریای سیاه، ۲۸۰۰ کیلومتر در دریای اژه، ۱۵۷۰ کیلومتر در دریای مدیترانه و ۱۲۰۰ کیلومتر در دریای مرمره. در مجموع، طول خط ساحلی کشور بیش از ۷۲۰۰ کیلومتر برآورد میشود<ref>Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). ''Implementation of the Montreux Convention''. <nowiki>https://www.mfa.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
=== تقسیمات طبیعی هفتگانه === | |||
بر اساس مصوبات «کنگره جغرافیایی ترکیه» (۱۹۴۱)، کشور به هفت ناحیه طبیعی تقسیم شده است: | |||
# مرمره: اقلیم معتدل، زمینهای حاصلخیز، تراکم بالای جمعیت. | |||
# اژه: سواحل دندانهدار، اقلیم مدیترانهای، کشت زیتون و انگور. | |||
# مدیترانه: جلگههای باریک ساحلی، رشتهکوههای توروس، اقلیم گرم و مرطوب. | |||
# دریای سیاه: بارندگی فراوان، جنگلهای انبوه، کشت چای و فندق. | |||
# آناتولی مرکزی: فلات مرتفع، اقلیم قارهای، قطب تولید غلات. | |||
# آناتولی شرقی: کوهستانیترین بخش کشور، بلندترین قلهها، اقلیم سرد. | |||
# آناتولی جنوبشرقی: دشتهای پهناور، اقلیم نیمهخشک، محل اجرای پروژه GAP<ref>Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (1936/2021). ''Montreux Convention document archive''. <nowiki>https://www.mfa.gov.tr</nowiki></ref><ref>Turkish Geographical Society. (1941–2022). ''Congress proceedings''. <nowiki>https://tck.org.tr</nowiki></ref>. | |||
کوه آرارات بلندترین کوه ترکیه )در ترکیه معروف است که کشتی نوح (ع) پس از طوفان در آنجا به گل نشسته است ). قابل بازیابی از : | === ناهمواریها و ریختزمینساخت === | ||
بیش از دو سوم مساحت ترکیه ارتفاعی بالاتر از ۱۰۰۰ متر دارد و همین ویژگی، کشور را در زمره سرزمینهای کوهستانی قرار میدهد<ref>General Directorate of Mineral Research and Exploration (MTA). (2023). ''General review of the geology of Türkiye [PDF]''. <nowiki>https://www.mta.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
* | [[پرونده:کوه ترکیه.webp|بندانگشتی|کوه آرارات بلندترین کوه ترکیه)در ترکیه معروف است که کشتی نوح (ع) پس از طوفان در آنجا به گل نشسته است). قابل بازیابی از : https://www.explore-share.com/trip/mount-ararat-ascent-turkey/?step=0]] | ||
* | * رشتهکوههای آناتولی شمالی (پونتیک): در امتداد ساحل دریای سیاه کشیده شدهاند و مانعی طبیعی میان فلات مرکزی و سواحل شمالی ایجاد میکنند. این رشتهکوهها بارندگی فراوان در کرانههای دریای سیاه را توضیح میدهند. | ||
* | * رشتهکوههای توروس: در جنوب کشور و موازی با دریای مدیترانه قرار دارند. این کوهها با ارتفاعات بلند و درههای عمیق، جلگههای باریک ساحلی مانند آدانا و آنتالیا را از فلات مرکزی جدا میکنند. | ||
* | * فلات آناتولی: میان این دو کمربند کوهستانی قرار دارد و ارتفاع متوسط آن حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ متر است. این فلات، مرکز کشاورزی غلات و زیستگاه استپهای وسیع است. | ||
* قلههای شاخص: بلندترین قله ترکیه کوه آرارات (آغریداغی) با ارتفاع ۵۱۳۷ متر است<ref>Disaster and Emergency Management Authority (AFAD). (2023). ''Earthquake and seismic data''. <nowiki>https://deprem.afad.gov.tr</nowiki></ref>. کوههای کاچکار در شمالشرق و کوههای سِپان در شرق نیز از دیگر ارتفاعات مهماند. | |||
این ناهمواریها عامل اصلی تنوع اقلیمی و پراکندگی زیستبومها هستند و در عین حال، مسیرهای ارتباطی و حملونقل را دشوار ساختهاند. | این ناهمواریها عامل اصلی تنوع اقلیمی و پراکندگی زیستبومها هستند و در عین حال، مسیرهای ارتباطی و حملونقل را دشوار ساختهاند. | ||
== | === رودها و منابع آب === | ||
شبکه رودخانهای ترکیه جوان و کوهزاد است و بیشتر رودها مسیرهای پرشیب و کوتاه دارند<ref>State Hydraulic Works (DSİ). (2023). ''River basins of Türkiye''. <nowiki>https://www.dsi.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
* | * دجله و فرات: سرچشمه در شرق ترکیه دارند و پس از عبور از [[عراق]] به خلیج فارس میریزند. این دو رود از نظر تاریخی و اقتصادی اهمیت فراوان دارند و پروژه جنوبشرقی آناتولی (GAP) بر پایه سدسازی بر روی آنها شکل گرفته است. | ||
* | * قزلایرماق: طولانیترین رود داخلی ترکیه با ۱۳۵۵ کیلومتر طول است<ref>State Hydraulic Works (DSİ). (2023). ''Surface water statistics''. <nowiki>https://www.dsi.gov.tr</nowiki></ref>. این رود به دریای سیاه میریزد. | ||
* | * ساکاریا و گدیز: از رودهای مهم غرب کشور هستند که به دریای اژه میریزند. | ||
* | * مراکز سدسازی: سد آتاتورک بر روی فرات با ظرفیت مخزن ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب، یکی از بزرگترین سدهای خاورمیانه است<ref>GAP Regional Development Administration. (2023). ''Official website''. <nowiki>https://www.gap.gov.tr</nowiki></ref>. | ||
این رودها علاوه بر تأمین آب کشاورزی، منبع مهمی برای تولید برقآبی و تنظیم منابع آب به شمار میروند. | این رودها علاوه بر تأمین آب کشاورزی، منبع مهمی برای تولید برقآبی و تنظیم منابع آب به شمار میروند. | ||
== | === دریاچهها و جزایر === | ||
ترکیه دارای دریاچههای متعددی با منشأ تکتونیکی، آتشفشانی و کارستی است | ترکیه دارای دریاچههای متعددی با منشأ تکتونیکی، آتشفشانی و کارستی است<ref>Ministry of Agriculture and Forestry of the Republic of Türkiye. (2023). ''Basin management department''. <nowiki>https://www.tarimorman.gov.tr</nowiki></ref>. | ||
* | * دریاچه وان: بزرگترین دریاچه کشور با مساحت حدود ۳۷۰۰ کیلومتر مربع است. آب آن شور و قلیایی است و بهدلیل چشمانداز طبیعی و اهمیت بومشناختی شهرت دارد. | ||
* | * دریاچه توز: دومین دریاچه بزرگ کشور و منبع اصلی نمک است. | ||
* | * دریاچههای کارستی: مانند بُردور و بَیشهیر در جنوبغرب کشور. | ||
* | * جزایر: در دریای مرمره جزایری چون بیوکآدا، و در دریای اژه جزایری مانند گوکچهآدا و بوزجاآدا قرار دارند<ref>Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Türkiye. (2023). ''Türkiye on the World Heritage List''. <nowiki>https://kulturportali.gov.tr</nowiki></ref>. | ||
این پهنههای آبی ارزش زیستمحیطی و گردشگری بالایی دارند، اما در سالهای اخیر کاهش سطح آب در برخی دریاچهها بهدلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی ایجاد کرده است. | این پهنههای آبی ارزش زیستمحیطی و گردشگری بالایی دارند، اما در سالهای اخیر کاهش سطح آب در برخی دریاچهها بهدلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی ایجاد کرده است. | ||
=== اقلیم و بارش === | |||
ترکیه در کمربند معتدل نیمکره شمالی قرار دارد، اما بهسبب ناهمواریهای گسترده و موقعیت میانقارهای، تنوع اقلیمی چشمگیری دارد<ref>Turkish State Meteorological Service (MGM). (2023). ''Yearly climate reports''. <nowiki>https://www.mgm.gov.tr</nowiki></ref>. | |||
* اقلیم مدیترانهای: در سواحل جنوبی و غربی (مدیترانه و اژه) حاکم است. تابستانها گرم و خشک و زمستانها معتدل و بارانی است. این اقلیم برای کشت زیتون، مرکبات و انگور بسیار مناسب است. | |||
* اقلیم معتدل مرطوب: در سواحل دریای سیاه دیده میشود. بارندگی در این ناحیه بسیار زیاد است (بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در سال در برخی نقاط) و پوشش جنگلی انبوهی ایجاد کرده است. | |||
* اقلیم قارهای: در فلات آناتولی مرکزی غالب است. تابستانها گرم و خشک و زمستانها سرد و برفی است. بارش سالانه در این ناحیه کمتر از ۳۰۰ میلیمتر است. | |||
* اقلیم | * اقلیم سرد کوهستانی: در شرق ترکیه و ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر حاکم است. زمستانها طولانی و بسیار سرد و تابستانها کوتاه و خنکاند. | ||
* اقلیم | |||
* اقلیم | |||
* اقلیم | |||
میانگین بارش سالانه کشور حدود ۶۰۰ میلیمتر است، اما اختلاف میان مناطق بسیار زیاد است: از بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در سواحل دریای سیاه تا کمتر از ۲۵۰ میلیمتر در برخی دشتهای آناتولی مرکزی. این تنوع اقلیمی، الگوهای کشاورزی و سکونت را بهشدت تحت تأثیر قرار | میانگین بارش سالانه کشور حدود ۶۰۰ میلیمتر است، اما اختلاف میان مناطق بسیار زیاد است: از بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در سواحل دریای سیاه تا کمتر از ۲۵۰ میلیمتر در برخی دشتهای آناتولی مرکزی. این تنوع اقلیمی، الگوهای کشاورزی و سکونت را بهشدت تحت تأثیر قرار دادهاست. | ||
== | === زیستبومها و پوشش گیاهی === | ||
تنوع اقلیمی و ناهمواریهای گسترده سبب شکلگیری زیستبومهای گوناگون در ترکیه شده است | تنوع اقلیمی و ناهمواریهای گسترده سبب شکلگیری زیستبومهای گوناگون در ترکیه شده است<ref>WWF Türkiye. (2023). ''Biodiversity hotspots in Turkey''. <nowiki>https://www.wwf.org.tr</nowiki></ref>. | ||
* جنگلها: حدود یکچهارم مساحت کشور را پوشش میدهند. گونههای شاخص | * جنگلها: حدود یکچهارم مساحت کشور را پوشش میدهند. گونههای شاخص شامل بلوط، کاج، راش و شاهبلوطاند. جنگلهای دریای سیاه از متراکمترین جنگلهای اروپا به شمار میروند. | ||
* استپها: در فلات آناتولی مرکزی گستردهاند. این ناحیه با بارش | * استپها: در فلات آناتولی مرکزی گستردهاند. این ناحیه با بارش اندک، میزبان گیاهان مقاوم به خشکی مانند گون و درمنه است. | ||
* مراتع | * مراتع کوهستانی: در شرق و شمالشرق کشور، در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر، مراتع تابستانی (یایلا) وجود دارد که برای چرای دام عشایر استفاده میشود. | ||
* تالابها | * تالابها و دریاچهها: زیستگاه پرندگان مهاجر مانند فلامینگو و پلیکان هستند. دریاچه توز و تالابهای قونیه از مهمترین مناطق حفاظتشدهاند. | ||
ترکیه سه | ترکیه سه «نقطه داغ تنوع زیستی» (Biodiversity Hotspots) را در خود جای دادهاست: قفقاز، مدیترانه و ایران–آناتولی. این کشور میزبان گونههای در معرض خطر مانند بز کوهی آناتولی، خرس قهوهای، و پرندگان شکاری کمیاب است. | ||
== | === اهمیت اکولوژیک === | ||
این تنوع زیستی و اقلیمی، ترکیه را به یکی از غنیترین کشورهای منطقه از نظر منابع طبیعی تبدیل | این تنوع زیستی و اقلیمی، ترکیه را به یکی از غنیترین کشورهای منطقه از نظر منابع طبیعی تبدیل کردهاست. جنگلها نقش مهمی در تنظیم آبوهوا و جلوگیری از فرسایش خاک دارند. استپها و مراتع، پایه اصلی دامداری سنتیاند. تالابها نیز در چرخه مهاجرت پرندگان بین آفریقا و اوراسیا جایگاهی حیاتی دارند. | ||
== | === پیامدهای انسانی و اقتصادی === | ||
ویژگیهای طبیعی ترکیه تأثیر مستقیمی بر الگوهای سکونت، کشاورزی، دامداری و گردشگری دارد | ویژگیهای طبیعی ترکیه تأثیر مستقیمی بر الگوهای سکونت، کشاورزی، دامداری و گردشگری دارد<ref>Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). (2022). ''Country profile: Türkiye – Agriculture and natural resources''. <nowiki>https://www.fao.org</nowiki></ref>. | ||
* کشاورزی: در جلگههای حاصلخیز مانند | * کشاورزی: در جلگههای حاصلخیز مانند آدانا، قونیه و آناتولی شرقی، محصولات متنوعی کشت میشود. چای و فندق در سواحل دریای سیاه، زیتون و انگور در اژه و مدیترانه، و گندم و جو در فلات مرکزی از مهمترین تولیداتاند. | ||
* دامداری: مراتع کوهستانی در شرق و شمالشرق، | * دامداری: مراتع کوهستانی در شرق و شمالشرق، چراگاههای تابستانی عشایر را تشکیل میدهند. پرورش گوسفند و بز در کوهستانها و گاو در جلگهها رایج است. | ||
* گردشگری: سواحل طولانی اژه و مدیترانه، | * گردشگری: سواحل طولانی اژه و مدیترانه، کوههای آرارات و کاچکار، و مناطق طبیعی مانند پاموککاله و کاپادوکیه، ترکیه را به یکی از مقاصد مهم گردشگری طبیعی در منطقه بدل کردهاند. | ||
* انرژی و منابع معدنی: سدهای بزرگ مانند آتاتورک و | * انرژی و منابع معدنی: سدهای بزرگ مانند آتاتورک و کبان، علاوه بر آبیاری، برقآبی تولید میکنند. معادن کروم، بور و زغالسنگ نیز از منابع مهم طبیعی کشور به شمار میروند. | ||
== | === چالشهای زیستمحیطی === | ||
با وجود ظرفیتهای طبیعی، ترکیه با چالشهای زیستمحیطی متعددی روبهرو است | با وجود ظرفیتهای طبیعی، ترکیه با چالشهای زیستمحیطی متعددی روبهرو است<ref>United Nations Environment Programme (UNEP). (2022). ''Climate change impacts in the Eastern Mediterranean''. <nowiki>https://www.unep.org</nowiki></ref><ref>European Environment Agency (EEA). (2023). ''Soil erosion and land degradation in Türkiye''. <nowiki>https://www.eea.europa.eu</nowiki></ref>: | ||
* زلزلهخیزی: قرارگیری بر کمربند لرزهخیز | * زلزلهخیزی: قرارگیری بر کمربند لرزهخیز آلپ–هیمالیا، کشور را در معرض زمینلرزههای ویرانگر قرار دادهاست. زلزله ۱۹۹۹ ازمیت و زلزله ۲۰۲۳ قهرمانمرعش نمونههای شاخصاند. | ||
* فرسایش خاک: حدود نیمی از اراضی کشور در معرض | * فرسایش خاک: حدود نیمی از اراضی کشور در معرض فرسایش قرار دارند. چرای بیرویه و جنگلزدایی از عوامل اصلیاند. | ||
* جنگلزدایی و کاهش تنوع زیستی: | * جنگلزدایی و کاهش تنوع زیستی: توسعه شهری و کشاورزی فشار زیادی بر جنگلها و زیستگاهها وارد کرده است. گونههایی مانند بز کوهی آناتولی و برخی پرندگان شکاری در معرض خطر قرار دارند. | ||
* مدیریت منابع آب: تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت | * مدیریت منابع آب: تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده است. کاهش سطح دریاچه توز و خشکشدن تالابها از پیامدهای این روند است. | ||
* تغییرات اقلیمی: افزایش دما، کاهش بارش در برخی | * تغییرات اقلیمی: افزایش دما، کاهش بارش در برخی مناطق و افزایش خطر آتشسوزی جنگلها در سواحل مدیترانه و اژه از آثار محسوس تغییر اقلیماند. | ||
== | === جمعبندی === | ||
ترکیه کشوری است با تنوع طبیعی گسترده: | ترکیه کشوری است با تنوع طبیعی گسترده: | ||
* از کوههای مرتفع و فلاتهای پهناور تا جلگههای | * از کوههای مرتفع و فلاتهای پهناور تا جلگههای حاصلخیز و سواحل طولانی، | ||
* از رودهای پرآب و دریاچههای شور تا جنگلهای انبوه | * از رودهای پرآب و دریاچههای شور تا جنگلهای انبوه و استپهای خشک، | ||
* از اقلیم مرطوب دریای سیاه تا اقلیم قارهای فلات | * از اقلیم مرطوب دریای سیاه تا اقلیم قارهای فلات مرکزی و اقلیم سرد کوهستانی شرق. | ||
این ویژگیها سبب شدهاند که ترکیه دارای زیستبومهای متنوع و منابع طبیعی غنی باشد. در عین حال، چالشهایی مانند زلزله، فرسایش خاک، جنگلزدایی و تغییرات اقلیمی، پایداری این ظرفیتها را تهدید میکنند. بنابراین، | این ویژگیها سبب شدهاند که ترکیه دارای زیستبومهای متنوع و منابع طبیعی غنی باشد. در عین حال، چالشهایی مانند زلزله، فرسایش خاک، جنگلزدایی و تغییرات اقلیمی، پایداری این ظرفیتها را تهدید میکنند. بنابراین، مطالعه جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست این کشور اهمیت دارد، بلکه برای برنامهریزی توسعه پایدار، مدیریت منابع و حفاظت از تنوع زیستی نیز ضروری است. | ||
منبع اصلی | |||
حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی. | |||
نویسنده : علی حکیم پور | |||
ویرایش: دانشنامه ملل | |||
== کتابشناسی == | |||
نسخهٔ ۲۱ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۱:۲۹
ترکیه کشوری است که در نقطه تلاقی دو قاره آسیا و اروپا قرار دارد و از نظر طبیعی تنوعی کمنظیر را در خود جای دادهاست. گستره سرزمینی آن از کوههای مرتفع و فلاتهای پهناور گرفته تا سواحل طولانی و دریاچههای درخشان، مجموعهای از زیستبومهای متنوع را پدید آوردهاست. بررسی جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست و منابع طبیعی کشور اهمیت دارد، بلکه درک بهتری از الگوهای سکونت، کشاورزی و شکلگیری فرهنگهای محلی نیز به دست میدهد[۱][۲].
جاذبه های توریستی و طبیعی ترکیه، قابل بازیابی از: https://www.happytourturkey.com/tours/turkey_maps/
جایگاه جغرافیایی و مختصات
بدنه اصلی ترکیه در فلات آناتولی و بخش کوچکتری در تراکیه شرقی قرار دارد. این کشور از سه سوی با دریا احاطه شدهاست: در شمال دریای سیاه، در غرب دریای اژه و در جنوب دریای مدیترانه. در میانه کشور نیز دریای مرمره جای گرفته که پیوندگاه طبیعی میان دریای سیاه و مدیترانه است[۳].
مختصات جغرافیایی میانگین ترکیه حدود ۳۹ درجه عرض شمالی و ۳۵ درجه طول شرقی است. این موقعیت سبب شده کشور در کمربند معتدل نیمکره شمالی قرار گیرد و از تنوع اقلیمی گستردهای برخوردار باشد[۴].
مساحت و شکل سرزمین
مساحت رسمی ترکیه ۷۸۳٬۵۶۲ کیلومتر مربع است[۵]. شکل کلی سرزمین مستطیلوار و کشیده از شرق به غرب است؛ بیشینه طول آن حدود ۱۶۶۰ کیلومتر و میانگین عرض نزدیک به ۵۵۰ کیلومتر برآورد میشود[۶]. حدود ۹۷ درصد مساحت در فلات آناتولی و نزدیک به ۳ درصد در تراکیه شرقی قرار دارد[۷].
مرزهای زمینی و دریایی
ترکیه با هشت کشور هممرز است: یونان و بلغارستان در شمالغرب، گرجستان در شمالشرق، ارمنستان، جمهوری آذربایجان (نخجوان) و ایران در شرق، و عراق و سوریه در جنوبشرق. طول کل مرزهای زمینی در منابع رسمی میان ۲۶۴۸ تا ۲۸۱۶ کیلومتر برآورد شدهاست[۸].
از سوی دیگر، ترکیه دارای خط ساحلی بسیار گسترده است: حدود ۱۷۰۰ کیلومتر در دریای سیاه، ۲۸۰۰ کیلومتر در دریای اژه، ۱۵۷۰ کیلومتر در دریای مدیترانه و ۱۲۰۰ کیلومتر در دریای مرمره. در مجموع، طول خط ساحلی کشور بیش از ۷۲۰۰ کیلومتر برآورد میشود[۹].
تقسیمات طبیعی هفتگانه
بر اساس مصوبات «کنگره جغرافیایی ترکیه» (۱۹۴۱)، کشور به هفت ناحیه طبیعی تقسیم شده است:
- مرمره: اقلیم معتدل، زمینهای حاصلخیز، تراکم بالای جمعیت.
- اژه: سواحل دندانهدار، اقلیم مدیترانهای، کشت زیتون و انگور.
- مدیترانه: جلگههای باریک ساحلی، رشتهکوههای توروس، اقلیم گرم و مرطوب.
- دریای سیاه: بارندگی فراوان، جنگلهای انبوه، کشت چای و فندق.
- آناتولی مرکزی: فلات مرتفع، اقلیم قارهای، قطب تولید غلات.
- آناتولی شرقی: کوهستانیترین بخش کشور، بلندترین قلهها، اقلیم سرد.
- آناتولی جنوبشرقی: دشتهای پهناور، اقلیم نیمهخشک، محل اجرای پروژه GAP[۱۰][۱۱].
ناهمواریها و ریختزمینساخت
بیش از دو سوم مساحت ترکیه ارتفاعی بالاتر از ۱۰۰۰ متر دارد و همین ویژگی، کشور را در زمره سرزمینهای کوهستانی قرار میدهد[۱۲].
- رشتهکوههای آناتولی شمالی (پونتیک): در امتداد ساحل دریای سیاه کشیده شدهاند و مانعی طبیعی میان فلات مرکزی و سواحل شمالی ایجاد میکنند. این رشتهکوهها بارندگی فراوان در کرانههای دریای سیاه را توضیح میدهند.
- رشتهکوههای توروس: در جنوب کشور و موازی با دریای مدیترانه قرار دارند. این کوهها با ارتفاعات بلند و درههای عمیق، جلگههای باریک ساحلی مانند آدانا و آنتالیا را از فلات مرکزی جدا میکنند.
- فلات آناتولی: میان این دو کمربند کوهستانی قرار دارد و ارتفاع متوسط آن حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ متر است. این فلات، مرکز کشاورزی غلات و زیستگاه استپهای وسیع است.
- قلههای شاخص: بلندترین قله ترکیه کوه آرارات (آغریداغی) با ارتفاع ۵۱۳۷ متر است[۱۳]. کوههای کاچکار در شمالشرق و کوههای سِپان در شرق نیز از دیگر ارتفاعات مهماند.
این ناهمواریها عامل اصلی تنوع اقلیمی و پراکندگی زیستبومها هستند و در عین حال، مسیرهای ارتباطی و حملونقل را دشوار ساختهاند.
رودها و منابع آب
شبکه رودخانهای ترکیه جوان و کوهزاد است و بیشتر رودها مسیرهای پرشیب و کوتاه دارند[۱۴].
- دجله و فرات: سرچشمه در شرق ترکیه دارند و پس از عبور از عراق به خلیج فارس میریزند. این دو رود از نظر تاریخی و اقتصادی اهمیت فراوان دارند و پروژه جنوبشرقی آناتولی (GAP) بر پایه سدسازی بر روی آنها شکل گرفته است.
- قزلایرماق: طولانیترین رود داخلی ترکیه با ۱۳۵۵ کیلومتر طول است[۱۵]. این رود به دریای سیاه میریزد.
- ساکاریا و گدیز: از رودهای مهم غرب کشور هستند که به دریای اژه میریزند.
- مراکز سدسازی: سد آتاتورک بر روی فرات با ظرفیت مخزن ۴۸٫۷ میلیارد مترمکعب، یکی از بزرگترین سدهای خاورمیانه است[۱۶].
این رودها علاوه بر تأمین آب کشاورزی، منبع مهمی برای تولید برقآبی و تنظیم منابع آب به شمار میروند.
دریاچهها و جزایر
ترکیه دارای دریاچههای متعددی با منشأ تکتونیکی، آتشفشانی و کارستی است[۱۷].
- دریاچه وان: بزرگترین دریاچه کشور با مساحت حدود ۳۷۰۰ کیلومتر مربع است. آب آن شور و قلیایی است و بهدلیل چشمانداز طبیعی و اهمیت بومشناختی شهرت دارد.
- دریاچه توز: دومین دریاچه بزرگ کشور و منبع اصلی نمک است.
- دریاچههای کارستی: مانند بُردور و بَیشهیر در جنوبغرب کشور.
- جزایر: در دریای مرمره جزایری چون بیوکآدا، و در دریای اژه جزایری مانند گوکچهآدا و بوزجاآدا قرار دارند[۱۸].
این پهنههای آبی ارزش زیستمحیطی و گردشگری بالایی دارند، اما در سالهای اخیر کاهش سطح آب در برخی دریاچهها بهدلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی ایجاد کرده است.
اقلیم و بارش
ترکیه در کمربند معتدل نیمکره شمالی قرار دارد، اما بهسبب ناهمواریهای گسترده و موقعیت میانقارهای، تنوع اقلیمی چشمگیری دارد[۱۹].
- اقلیم مدیترانهای: در سواحل جنوبی و غربی (مدیترانه و اژه) حاکم است. تابستانها گرم و خشک و زمستانها معتدل و بارانی است. این اقلیم برای کشت زیتون، مرکبات و انگور بسیار مناسب است.
- اقلیم معتدل مرطوب: در سواحل دریای سیاه دیده میشود. بارندگی در این ناحیه بسیار زیاد است (بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در سال در برخی نقاط) و پوشش جنگلی انبوهی ایجاد کرده است.
- اقلیم قارهای: در فلات آناتولی مرکزی غالب است. تابستانها گرم و خشک و زمستانها سرد و برفی است. بارش سالانه در این ناحیه کمتر از ۳۰۰ میلیمتر است.
- اقلیم سرد کوهستانی: در شرق ترکیه و ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر حاکم است. زمستانها طولانی و بسیار سرد و تابستانها کوتاه و خنکاند.
میانگین بارش سالانه کشور حدود ۶۰۰ میلیمتر است، اما اختلاف میان مناطق بسیار زیاد است: از بیش از ۲۰۰۰ میلیمتر در سواحل دریای سیاه تا کمتر از ۲۵۰ میلیمتر در برخی دشتهای آناتولی مرکزی. این تنوع اقلیمی، الگوهای کشاورزی و سکونت را بهشدت تحت تأثیر قرار دادهاست.
زیستبومها و پوشش گیاهی
تنوع اقلیمی و ناهمواریهای گسترده سبب شکلگیری زیستبومهای گوناگون در ترکیه شده است[۲۰].
- جنگلها: حدود یکچهارم مساحت کشور را پوشش میدهند. گونههای شاخص شامل بلوط، کاج، راش و شاهبلوطاند. جنگلهای دریای سیاه از متراکمترین جنگلهای اروپا به شمار میروند.
- استپها: در فلات آناتولی مرکزی گستردهاند. این ناحیه با بارش اندک، میزبان گیاهان مقاوم به خشکی مانند گون و درمنه است.
- مراتع کوهستانی: در شرق و شمالشرق کشور، در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر، مراتع تابستانی (یایلا) وجود دارد که برای چرای دام عشایر استفاده میشود.
- تالابها و دریاچهها: زیستگاه پرندگان مهاجر مانند فلامینگو و پلیکان هستند. دریاچه توز و تالابهای قونیه از مهمترین مناطق حفاظتشدهاند.
ترکیه سه «نقطه داغ تنوع زیستی» (Biodiversity Hotspots) را در خود جای دادهاست: قفقاز، مدیترانه و ایران–آناتولی. این کشور میزبان گونههای در معرض خطر مانند بز کوهی آناتولی، خرس قهوهای، و پرندگان شکاری کمیاب است.
اهمیت اکولوژیک
این تنوع زیستی و اقلیمی، ترکیه را به یکی از غنیترین کشورهای منطقه از نظر منابع طبیعی تبدیل کردهاست. جنگلها نقش مهمی در تنظیم آبوهوا و جلوگیری از فرسایش خاک دارند. استپها و مراتع، پایه اصلی دامداری سنتیاند. تالابها نیز در چرخه مهاجرت پرندگان بین آفریقا و اوراسیا جایگاهی حیاتی دارند.
پیامدهای انسانی و اقتصادی
ویژگیهای طبیعی ترکیه تأثیر مستقیمی بر الگوهای سکونت، کشاورزی، دامداری و گردشگری دارد[۲۱].
- کشاورزی: در جلگههای حاصلخیز مانند آدانا، قونیه و آناتولی شرقی، محصولات متنوعی کشت میشود. چای و فندق در سواحل دریای سیاه، زیتون و انگور در اژه و مدیترانه، و گندم و جو در فلات مرکزی از مهمترین تولیداتاند.
- دامداری: مراتع کوهستانی در شرق و شمالشرق، چراگاههای تابستانی عشایر را تشکیل میدهند. پرورش گوسفند و بز در کوهستانها و گاو در جلگهها رایج است.
- گردشگری: سواحل طولانی اژه و مدیترانه، کوههای آرارات و کاچکار، و مناطق طبیعی مانند پاموککاله و کاپادوکیه، ترکیه را به یکی از مقاصد مهم گردشگری طبیعی در منطقه بدل کردهاند.
- انرژی و منابع معدنی: سدهای بزرگ مانند آتاتورک و کبان، علاوه بر آبیاری، برقآبی تولید میکنند. معادن کروم، بور و زغالسنگ نیز از منابع مهم طبیعی کشور به شمار میروند.
چالشهای زیستمحیطی
با وجود ظرفیتهای طبیعی، ترکیه با چالشهای زیستمحیطی متعددی روبهرو است[۲۲][۲۳]:
- زلزلهخیزی: قرارگیری بر کمربند لرزهخیز آلپ–هیمالیا، کشور را در معرض زمینلرزههای ویرانگر قرار دادهاست. زلزله ۱۹۹۹ ازمیت و زلزله ۲۰۲۳ قهرمانمرعش نمونههای شاخصاند.
- فرسایش خاک: حدود نیمی از اراضی کشور در معرض فرسایش قرار دارند. چرای بیرویه و جنگلزدایی از عوامل اصلیاند.
- جنگلزدایی و کاهش تنوع زیستی: توسعه شهری و کشاورزی فشار زیادی بر جنگلها و زیستگاهها وارد کرده است. گونههایی مانند بز کوهی آناتولی و برخی پرندگان شکاری در معرض خطر قرار دارند.
- مدیریت منابع آب: تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده است. کاهش سطح دریاچه توز و خشکشدن تالابها از پیامدهای این روند است.
- تغییرات اقلیمی: افزایش دما، کاهش بارش در برخی مناطق و افزایش خطر آتشسوزی جنگلها در سواحل مدیترانه و اژه از آثار محسوس تغییر اقلیماند.
جمعبندی
ترکیه کشوری است با تنوع طبیعی گسترده:
- از کوههای مرتفع و فلاتهای پهناور تا جلگههای حاصلخیز و سواحل طولانی،
- از رودهای پرآب و دریاچههای شور تا جنگلهای انبوه و استپهای خشک،
- از اقلیم مرطوب دریای سیاه تا اقلیم قارهای فلات مرکزی و اقلیم سرد کوهستانی شرق.
این ویژگیها سبب شدهاند که ترکیه دارای زیستبومهای متنوع و منابع طبیعی غنی باشد. در عین حال، چالشهایی مانند زلزله، فرسایش خاک، جنگلزدایی و تغییرات اقلیمی، پایداری این ظرفیتها را تهدید میکنند. بنابراین، مطالعه جغرافیای طبیعی ترکیه نه تنها برای شناخت محیط زیست این کشور اهمیت دارد، بلکه برای برنامهریزی توسعه پایدار، مدیریت منابع و حفاظت از تنوع زیستی نیز ضروری است.
منبع اصلی
حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.
نویسنده : علی حکیم پور
ویرایش: دانشنامه ملل
کتابشناسی
- ↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). National atlas of Türkiye. https://atlas.harita.gov.tr
- ↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic data page. https://harita.gov.tr
- ↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Synopsis of Turkish foreign policy: Geostrategic position. https://www.mfa.gov.tr
- ↑ Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Statistical yearbook of Türkiye – Data portal. https://data.tuik.gov.tr
- ↑ Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2024). Twelfth development plan (2024–2028) [PDF]. https://www.sbb.gov.tr
- ↑ General Directorate of Mapping (HGM). (2023). Topographic and geodetic data book. https://harita.gov.tr
- ↑ Grand National Assembly of Türkiye (TBMM). (2023). Border and territorial affairs report. https://www.tbmm.gov.tr
- ↑ Directorate of Navigation, Hydrography and Oceanography (SHOD). (2023). Maritime infrastructure and ports handbook. https://www.shodb.gov.tr
- ↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (2023). Implementation of the Montreux Convention. https://www.mfa.gov.tr
- ↑ Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye. (1936/2021). Montreux Convention document archive. https://www.mfa.gov.tr
- ↑ Turkish Geographical Society. (1941–2022). Congress proceedings. https://tck.org.tr
- ↑ General Directorate of Mineral Research and Exploration (MTA). (2023). General review of the geology of Türkiye [PDF]. https://www.mta.gov.tr
- ↑ Disaster and Emergency Management Authority (AFAD). (2023). Earthquake and seismic data. https://deprem.afad.gov.tr
- ↑ State Hydraulic Works (DSİ). (2023). River basins of Türkiye. https://www.dsi.gov.tr
- ↑ State Hydraulic Works (DSİ). (2023). Surface water statistics. https://www.dsi.gov.tr
- ↑ GAP Regional Development Administration. (2023). Official website. https://www.gap.gov.tr
- ↑ Ministry of Agriculture and Forestry of the Republic of Türkiye. (2023). Basin management department. https://www.tarimorman.gov.tr
- ↑ Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Türkiye. (2023). Türkiye on the World Heritage List. https://kulturportali.gov.tr
- ↑ Turkish State Meteorological Service (MGM). (2023). Yearly climate reports. https://www.mgm.gov.tr
- ↑ WWF Türkiye. (2023). Biodiversity hotspots in Turkey. https://www.wwf.org.tr
- ↑ Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). (2022). Country profile: Türkiye – Agriculture and natural resources. https://www.fao.org
- ↑ United Nations Environment Programme (UNEP). (2022). Climate change impacts in the Eastern Mediterranean. https://www.unep.org
- ↑ European Environment Agency (EEA). (2023). Soil erosion and land degradation in Türkiye. https://www.eea.europa.eu