نظام آموزش، تحقیقات و فناوری تونس

پیشینه آموزش تونس

قرطاجی‌ها بیش از فینیقی‌ها و رومی‌ها در تونس به امور آموزشی به‌ویژه آموزش فلسفه، به معنای عام آن خدمت کردند؛ اما این مسلمانان بودند که توانستند از قرن دوم هجری و با استفاده از سنت تعلیم و تعلم قرآن و آموختن فقه، پایه‌گذار نظامی آموزشی در این کشور شوند که صدها سال دوام یافت. عمر بن عبدالعزیز که شیخ فاضل بن عاشور او را پنجمین خلیفه از خلفای راشدین می‌داند (ابن عاشور، ۱۰:۱۹۹۱) و عقبه بن نافع از نخستین حاکمان و سردارانی بودند که به راه‌اندازی جریان آموزش قرآن و فقه در تونس و اهمیت آن اهتمام و توجه جدی داشتند.قیروان نخستین پایتخت آموزش اسلام در مغرب عربی است (طاهر، بی‌تا: ۲۱۹)؛ شهری که تا نیمه دوم قرن پنجم هجری مهم‌ترین مرکز آموزش و ترویج علوم اسلامی بود. عقاید و اندیشه‌های اباضیه، صفریه و معتزله در قرن دوم هجری در جامع عقبه بن نافع تدریس می‌شده است (ابویعرب، ۱۹۸۶: ۱۵). حمله وحشیانه بنی‌هلال به تونس و تخریب بخش عمده‌ای از شهر قیروان موجب شد تا پایتخت آموزش علوم اسلامی در إفریقیه به شهر تونس و با محوریت جامع زیتونه منتقل شود و این‌گونه بود که نخستین دانشگاه اسلامی در قاره آفریقا تأسیس شد. نظام سنتی آموزش علوم عربی اسلامی در جامع زیتونه به‌قدری پیشرفت کرد که در بسیاری از کشورهای آفریقایی نیز گسترش یافت. این نظام آموزشی علمی تا اواخر قرن ۱۹ میلادی پابرجا بود؛ اما این چراغ فروزان علم و هدایت با آمدن فرانسه و نظام‌های آموزشی جدید و نیز روحیه دین‌ستیزانه حاکمان تونسی پس از استقلال، به‌ویژه بورقیبه، به خاموشی گرایید. با ورود فرانسه به تونس در اواخر قرن نوزده میلادی مراکز آموزشی جدیدی راه‌اندازی شد و زبان فرانسه و علوم جدید در دروس آموزشی مدارس گنجانده شد. راه‌اندازی مدارس پسرانه و دخترانه به سبک فرانسوی از سال ۱۹۲۸ آغاز شد و کالج‌هایی، مانند lycee carnot و کالج علوی به جذب و تعلیم و تربیت نونهالان تونس مشغول شدند (شنتاوی، بی‌تا: ۶/۹۳). از مهم‌ترین مراکز آموزشی این دوران می‌توان به مدرسه صادقیه، مدرسه علویه (منسوب به علی بای)، لیسیه (با دادن دیپلم) و جمعیت خلدونیه اشاره کرد.

مدرسه صادقیه

مهم‌ترین اقدام خیرالدین پاشا وزیر مصلح تونسی در زمینه فرهنگی و آموزشی تأسیس نخستین دبیرستان جدید تونس به نام مدرسه صادقیه در سال ۱۸۷۵ میلادی و نیز راه‌اندازی کتابخانه عمومی عبدلیه بود، نام این مدرسه، که امروزه فعالیتی ندارد، از اسم «بای محمدصادق»، حاکم وقت، گرفته شده است.جایگاه خیرالدین پاشا و صادقیه در تونس، مانند جایگاه امیرکبیر و دارالفنون در ایران است. در مدرسه صادقیه از استادان ترکی، فرانسوی و ایتالیایی برای تدریس در رشته‌های مختلف علوم جدید دعوت به عمل آمد. آموزش علوم جدید و زبان‌های خارجی در کنار علوم دینی مهم‌ترین اهداف آموزشی آن بود. رویکرد مدرن این مدرسه در امر آموزش موجب شد تا اصلاح‌طلبانی، مانند محمد عزیز بوعتور، محمد عربی زروق، احمد بن خوجه، عمر بن شیخ و محمد بیرم خامس در راه‌اندازی و اداره این مدرسه نقش داشته باشند. با تأسیس اداره علوم و معارف توسط فرانسوی‌ها در سال ۱۸۸۳ میلادی، مدرسه صادقیه، تا سال ۱۹۱۲ با مدیریت فرانسوی اداره می‌شد و پس از آن جمعیت قدمای صادقیه که انجمن فارغ‌التحصیلان این مدرسه بود، در ۱۲ دسامبر ۱۹۰۶ میلادی با هدف مشارکت در فعالیت‌های سیاسی اجتماعی دینی تأسیس شد. مجله «التونسی» متعلق به ایشان بودکه زیر نظر افرادی، مانند خیرالله بن مصطفی و مصطفی‌کعاک اداره می‌شد. مدرسه صادقیه در سال ۱۹۲۸ میلادی دارای ۴۱۷ دانشجو بود (شنتاوی، بی‌تا: ۶/۹۳). حبیب بورقیبه، محمد مسعدی و مصطفی بن جعفر از دانش‌آموختگان این مدرسه هستند.

جمعیت خلدونیه

جمعیت خلدونیه را، که شاخه‌ای از جامع زیتونه به شمار می‌رفت، «حرکت جوانان تونس»، که برخی از فارغ‌التحصیلان مدرسه صادقیه بودند، در سال ۱۸۹۶ میلادی راه‌اندازی کردند و شیخ بشیر صفر آن را اداره می‌کرد. هدف از تأسیس این مدرسه، آشنایی جوانان تحصیل‌کرده، به‌ویژه جوانان زیتونی، با دانش‌های جدید مانند ریاضیات، جغرافیا و حقوق بود. آموزش دروس عمومی در این جمعیت با زبان عربی و فرانسه بود، شیخ محمد عبده در سال ۱۹۰۳ میلادی به تونس سفر کرد و در این مدرسه به ایراد سخنرانی پرداخت. شیخ محمد فاضل بن عاشور از سال ۱۹۴۶ تا ۱۹۴۹ میلادی رئیس آن بود. این مدرسه در سوق العطارین شهر تونس قرار داشت و در حال حاضر، فعالیت کمی دارد.

ساختار و سیاست های آموزشی تونس

تخریب نظام آموزشی سنتی و پی‌ریزی نظام آموزش ملی در سه مرحله ابتدایی، دبیرستان و عالی از اقدامات بورقیبه بود[i].مؤسسه دافوس در گزارش ۲۰۰۸ - ۲۰۰۷ میلادی خود اعلام کرد تونس از نظر کیفیت آموزش درس‌های ریاضیات و علوم رتبه نخست را در جهان عرب و آفریقا و رتبه هفتم را در جهان دارد و در زمینه مؤسسات آموزشی نیز مرتبه هجدهم جهان را به خود اختصاص داده است. آموزش در همه مراحل پیش‌دانشگاهی تونس مجانی است.

آموزش های ابتدایی تونس و آموزش متوسطه تونس

استفاده از قطار شهری نیز برای دانش‌آموزان رایگان است، بیش از %۹۹ از دختران و پسران تونسی از شش‌سالگی به مدرسه می‌روند. تونس دارای دو میلیون دانش‌آموز در مدارس عمومی و خصوصی و در سه مقطع ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان است، برخی از آمارها و اطلاعات مربوط به مقاطع تحصیلی پیش‌دانشگاهی تونس در سال ۲۰۱۰ میلادی که از سایت سازمان ملی آمار این کشورگرفته شده به شرح زیر است:

یک‌میلیون و دویست‌وپنجاه هزار نفر دانش‌آموز ابتدایی با پنجاه‌وهفت هزار معلم و پانصدوشصت مدرسه.

چهارصدوهفتاد هزار دانش‌آموز راهنمایی با سی‌وهشت هزار معلم در دوهزار و دویست مدرسه.

هزینه تقریبی هر دانش‌آموز در مقطع دبستان و دبیرستان بین ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ دینار است.

در تونس پانصدوبیست هزار دانش‌آموز دبیرستانی، چهل‌وهفت هزار دبیر و هشت‌صد دبیرستان وجود دارد و برای هر سی‌ودو دانش‌آموز، یک دبیر وجود دارد، سهم این مقطع از بودجه دولت %۱۹،۹ است. گرفتن دیپلم برای جوان تونسی، مانند قبولی در کنکور برای یک جوان ایرانی است. در سال ۲۰۱۲ میلادی بیش ۱۲۹ هزار دانش‌آموز جهت گرفتن دیپلم رقابت کردند که فقط ۴۹ هزار نفرشان قبول شدند. سیصدوهفتاد عنوان کتاب در دوازده‌میلیون نسخه برای‌کلیه مقاطع چاپ می‌شود. «التربیه الاسلامیه» و «الفکرالاسلامی» عناوین کتاب‌های دینی دوره راهنمایی و دبیرستان است. معلم، مدیر و ناظر از ارکان وزارت آموزش‌وپرورش تونس است و مدیران مدارس از طریق شرکت در مناظره انتخاب می‌شوند. آموزش زبان فرانسه و انگلیسی از مقطع ابتدایی شروع می‌شود.

آموزش عالی تونس

نظام دانشگاهی تونس به دو گونه دولتی و خصوصی اداره می‌شود و زبان علمی و سیستم غالب آن فرانسوی است و در دهه‌های گذشته تغییرات گسترده‌ای را به خود دیده است که آخرین نوع آن به نظام «آمد» موسوم است. أمد مخفف حروف نخست کلمات اجازه (لیسانس) ماجستیر (فوق‌لیسانس) و دکتری است که از سال تحصیلی ۲۰۰۶-۲۰۰۷ میلادی به اجرا گذاشته شده است. ۴،۹% از بودجه دولت به بخش دانشگاهی اختصاص دارد.

دانشگاه‌های تونس

امروزه، ۱۹۵ مؤسسه دانشگاهی در تونس وجود دارد که از این تعداد ۱۶۵ مؤسسه زیر نظر وزارت آموزش عالی و پژوهش علمی و ۳۰ مؤسسه نیز با مدیریت مشترک این وزارت با دیگر وزارتخانه‌های تونسی و ۴۴ مؤسسه دانشگاهی دیگر نیز توسط بخش خصوصی اداره می‌شود.

دانشگاه زیتونه. مسجد زیتونه در سال ۱۱۶ قمری ساخته شد و از سال ۱۲۰ قمری به مکانی جهت تدریس علوم اسلامی تبدیل شد و در حقیقت جزء قدیمی‌ترین دانشگاه‌های علمی جهان اسلام است، این مکان که پیش از استقلال به مؤسسه الجامع‌الاعظم معروف بود، در سال ۱۹۵۶ میلادی به دانشگاه زیتونه تغییر نام داد که در حقیقت یک دانشکده بود. این دانشگاه دارای۲۵۰۰ دانشجو و ۷۲ استاد در رشته‌های مختلف علوم اسلامی است. المعهد العالی لاصول الدین، المعهد العالي للحضاره الاسلامیه و مرکز الدراسات الاسلامیه مؤسسه‌های وابسته به آن است. علوم قرآن، فقیهان تونس، تاریخ دانشگاه زیتونه و مقایسه ادیان گروه‌های پژوهشی فعال دانشگاه است.

دانشگاه تونس. این دانشگاه در سال ۱۹۸۸ میلادی تأسیس شد و در مقاطع لیسانس، فوق‌لیسانس و دکتری در رشته‌های علوم انسانی دانشجو می‌پذیرد و از معتبرترین دانشگاه‌های تونس است در این دانشگاه ۱۱۳ رشته تخصصی، ۲۸۰۰۰ دانشجو و ۱۸۶۱ مدرس وجود دارد.

دانشگاه تونس المنار. این دانشگاه از معتبرترین دانشگاه‌های تونس است و در رشته‌های حقوق و علوم سیاسی، پزشکی، اقتصاد و مدیریت، ریاضی و فیزیک و دیگر علوم پایه، انسانی و تجربی دانشجو می‌پذیرد.۲

دانشگاه قرطاج. این دانشگاه در رشته‌های علوم انسانی دانشجو می‌پذیرد.

دانشگاه جندوبه. در این دانشگاه رشته‌های علوم انسانی و کشاورزی تدریس می‌شود.

دانشگاه منوبه. این دانشگاه در سال ۲۰۰۰ میلادی راه‌اندازی شده است و در رشته‌های رسانه، فناوری و علوم انسانی فعالیت می‌کند.

دانشگاه سوسه. این دانشگاه به سال ۱۹۸۶ میلادی راه‌اندازی شد و در رشته‌هایی، مانند علوم پایه، علوم انسانی، علوم تجربی و هنر دانشجو می‌پذیرد.

دانشگاه قیروان، این دانشگاه در سال ۲۰۰۴ میلادی تأسیس شده است و در رشته‌های علوم انسانی و علوم پایه دانشجو می‌پذیرد.

دانشگاه منستیر. این دانشگاه که در سال ۲۰۰۴ میلادی تأسیس شده است، از مراکز دانشگاهی مهم تونس در رشته‌های پزشکی به‌ویژه در رشته دندان‌پزشکی است.

دانشگاه صفاقس. این دانشگاه در رشته‌های علوم انسانی (به‌ویژه اقتصاد) و علوم تجربی فعال است و برای نخستین‌بار رشته دکتری اقتصاد اسلامی در تونس به سال ۲۰۱۳ میلادی در این دانشگاه راه‌اندازی شد.

دانشگاه قابس. این دانشگاه در سال ۲۰۰۳ میلادی تأسیس و در رشته‌هایی از علوم پایه فعال است.

دانشگاه قفصه. این دانشگاه در سال ۲۰۰۴ میلادی تأسیس شده است و دارای رشته‌هایی در علوم انسانی و علوم ارتباطات است.

دانشگاه مجازی تونس. این دانشگاه در سال‌های اخیر راه‌اندازی شده است و از طریق مجازی دانشجو می‌پذیرد. از دیگر مراکز آموزش عالی تونس می‌توان به مرکز پژوهش‌ها و مطالعات اقتصادی و اجتماعی[ii] وابسته به دانشگاه تونس اشاره کردکه با حمایت مالی مؤسسه امریکایی «فورد» راه‌اندازی شده است. مرکز «النشرالجامعی» وابسته به وزارت آموزش عالی نیز که در سال ۱۹۹۶ راه‌اندازی شده، از مهم‌ترین مراکز نشر کتاب‌های دانشگاهی است.

پاورقی

[i] مجموعه مقالات «رحلتی إلی تونس: التعلیم فی تونس» نوشته شیخ محمد رجب که در پایگاه مجلات تخصصی نورگذاشته شده است، بسیار خواندنی است.

[ii] مرکز البحوث و الدراسات الاقتصادیه و الاجتماعیه.