ضرب المثل های ژاپنی

مثل‌های هر قوم در کنار اساطیر و داستان‌ها و ترانه‌ها بخشی از فرهنگ عامه یا فولکلور آن قوم را تشکیل می‌دهند و آینه باورها، هنجارها و روش زندگی مردم آن قوم هستند. از نظر زبانی تعداد مثل‌های ژاپنی که زبانی کهن و منسوخ دارند فراوان است، زیرا بسیاری از مثل‌های ژاپنی که از قرن‌ها قبل باقی مانده‌اند و در متون کلاسیک ضبط شده‌اند، هنوز شکل اصیل و قدیمی خود را حفظ کرده‌اند. به همین دلیل، درک معنی بسیاری از مثل‌های ژاپنی حتی برای نسل جوان ژاپنی‌ها نیز آسان نیست و از این روست که فرهنگ‌ها و مجموعه‌های مثل‌ها و اصطلاحات کنایی بسیاری در ژاپن منتشر می‌شوند.

یکی از نکات مهمی که مطالعه مثل‌های ژاپنی درباره فرهنگ ژاپن برای ما آشکار می‌سازد نقش مهم فرهنگ و تمدن چین در شکل‌گیری فرهنگ ژاپنی است. برخی از مثل‌های ژاپنی ترجمه مثل‌های چینی هستند. برخی دیگر به وقایع تاریخی نظیر لشکرکشی‌ها و جنگ‌ها در چین باستان اشاره دارند که در کتب تاریخی ذکر آن‌ها به میان آمده است. برخی مثل‌ها جملات قصار منسوب به کنفسیوس و شاگردان و پیروان او یا بزرگان دین بودا هستند و برخی دیگر از متون دینی و فلسفی و ادبی چینی وام گرفته شده‌اند. البته بسیاری از مثل‌ها نیز ساخته و پرداخته اندیشه مردم ژاپن هستند و ارتباطی با فرهنگ چینی ندارند.

یکی دیگر از ویژگی‌های جالب توجه مثل‌های ژاپنی نقش پررنگ پدیده‌های جوی و تلاش برای پیش‌بینی وضع هوا در آن‌ها است. تعداد قابل توجهی از مثل‌های ژاپنی در حقیقت آموزه‌هایی مبتنی بر تجربه‌های مردم ژاپن برای پیش‌بینی وضع هوا هستند که این آموزه‌ها برای آن که آسان‌تر به خاطر سپرده شوند، به شکل مثل درآمده‌اند. اغلب این مثل‌ها می‌کوشند بگویند که دیده شدن کدام پدیده‌های جوی در کدام فصل‌ سال و در کدام ساعات شبانه‌روز می‌تواند نشانه بارش باران یا صاف شدن هوا باشد.

یکی دیگر از ویژگی‌های مثل‌های ژاپنی ارتباط آن‌ها با ادبیات ژاپنی و به‌ویژه شعر است. برخی از مثل‌ها برگرفته از آثار ادبی مشهور هستند و برای ژاپنی‌زبان‌ها یکی از آثار ادبی این زبان را تداعی می‌کنند. برخی از مثل‌ها در حقیقت اشعار هایکو یا سن‌ریو هستند که به شکل اصلی خود یا با اندکی تغییر به‌عنوان مثل رایج شده‌اند. برخی از این اشعار از سراینده‌های مشهور و شناخته شده‌اند و برخی دیگر از شاعران گمنام. در ادامه برای آشنایی بیشتر با مثل‌های ژاپنی، به ده مثل پرکاربرد و معنی و موارد استفاده آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• آن که نمی‌داند بودا است (知らぬが仏/Shiranu ga hotoke)

بودا نماد صلح و آرامش است. یعنی کسی که از موضوعی خبر ندارد در آرامش است. به‌طور کلی، هرچه دانش و اطلاعات انسان بیشتر باشد و هرچه از اخبار بیشتر آگاهی داشته باشد، تشویش و نگرانی و اضطراب او هم بیشتر است. در ستایش بی‌خبری گفته می‌شود.

• قورباغه توی چاه دریای بزرگ را نمی‌شناسد (井の中の蛙大海を知らず/I no naka no kawazu taikai wo shirazu)

کسی که بینش و دانشی محدود دارد قادر به درک مسائل گوناگون جهان نیست. اشاره به افرادی که به دلیل دید محدود، اطلاعات کم و تجربه اندک شناخت زیادی از جهان پیرامون خود ندارند.

• میخی که بیرون بیاید بر سرش کوبیده می‌شود (出る杭は打たれる/Deru kui wa utareru)

اگر کسی هنر یا استعداد خارق‌العاده‌ای داشته باشد و به واسطه آن در جمع برجسته گردد و از دیگران ممتاز شود، دیگران به او حسادت و دشمنی خواهند کرد و ضربه خواهند زد.

• میمون هم از درخت می‌افتد (猿も木から落ちる/Saru mo ki kara ochiru)

میمون ماهرترین حیوان در بالا رفتن از درخت است. اما گاه حتی میمون نیز ممکن است در اثر خطا یا اشتباه از درخت سقوط کند. کنایه از این که حتی ماهرترین و متبحرترین افراد ممکن است در کار خود دچار لغزش و خطا و اشتباه شوند.

• از گل‌ها شکوفه گیلاس، از انسان‌ها سرباز (花は桜木人は武士/Hana wa sakuragi hito wa bushi)

از میان گل‌ها شکوفه گیلاس از همه زیباتر و از میان انسان‌ها سرباز سامورایی از همه ارزشمندتر است.

• روی پل سنگی بکوب، بعد از آن گذر کن (石橋を叩いて渡る/Ishibashi wo tataite wataru)

پل سنگی نسبت به پل‌های دیگر استحکام و دوام بیشتری دارد. اما بهتر است انسان قبل از قدم گذاشتن روی این پل ضربه‌ای به آن بزند تا از استحکامش مطمئن شود. این مثل توصیه به احتیاط و محکم‌کاری می‌کند. گاه از این مثل برای کنایه به افراد بدبینی که احتیاط بیش از اندازه دارند نیز استفاده می‌شود.

• نِن‌بوتسو خواندن در گوش اسب (馬の耳に念仏/Uma no mimi ni nenbutsu)

«نِن‌بوتسو» (念仏/Nenbutsu) نام یکی از دعاهای فرقه بودایی جودوکیو (浄土教/Jōdokyō) (پاک‌بوم) است که به‌عنوان ذکر می‌خوانند. خواندن دعا و گفتن ذکر در گوش اسب هیچ اثر و فایده‌ای ندارد. کنایه از پند و اندرز بیهوده. مشابه اصطلاح فارسی «در گوش خر یاسین خواندن».

• اگر ماهی دل دارد، آب هم دل دارد (魚心あれば水心/Uogokoro areba mizugokoro)

همان‌طور که ماهی دلبسته و عاشق آب است، آب نیز دلبسته و عاشق ماهی است. یعنی بین دو طرف، اگر از یک سو عشق و کشش باشد، از سوی دیگر نیز هست.

• وقتی باد شدید بوزد، تشت‌فروش ثروتمند می‌شود (大風が吹けば桶屋が儲かる/Ōkaze ga fukeba okeya ga mōkaru)

مقصود از تشت، لگن‌های چوبی کوچک است که در منازل و حمام‌های قدیمی ژاپن استفاده می‌شد. وقتی باد تندی وزیدن بگیرد، گرد و غبار به هوا برمی‌خیزد و این گرد و غبار به چشم مردم می‌رود و انسان‌های بسیاری نابینا می‌شوند. نابینایان در ژاپن قدیم اغلب نوازنده ساز زهی شامیسِن می‌شدند. بنابراین، تقاضا برای ساخت ساز شامیسِن فراوان می‌شود. برای ساخت شامی‌سِن در زمان قدیم از پوست گربه استفاده می‌کردند. به همین دلیل اغلب گربه‌ها برای تهیه ساز شکار می‌شوند و شهر خالی از گربه می‌شود. در غیاب گربه‌ها شهر پر از موش می‌شود و موش‌ها در خانه‌ها تشت‌های چوبی را می‌جوند و سوراخ می‌کنند و در نتیجه تقاضا برای خرید تشت افزایش می‌یابد و این باعث می‌شود که تشت‌فروش سود کلانی کند و ثروتمند شود. این مثل قدیمی و طنزآمیز به این واقعیت اشاره می‌کند که امور به‌ظاهر غیرمرتبط این جهان همگی با هم ارتباط دارند و به نحوی که از قدرت درک و پیش‌بینی ما خارج است بر یکدیگر اثر می‌گذارند.

• باران پاییز که ببارد صورت گربه سه شاکو می‌شود (秋の雨が降れば猫の顔が三尺になる/Aki no ame ga fureba neko no kao ga sanjaku ni naru)

شاکو (尺/Shaku) واحد طول ژاپنی تقریباً معادل سی سانتی‌متر است و سه شاکو معادل حدود یک متر است. سه شاکو (دراز) شدن صورت کنایه از شادی و بشاشی چهره است. در پاییز وقتی باران می‌بارد هوا اندکی گرم می‌شود و گربه‌ها که سرمایی هستند از این گرما شاد می‌شوند. به‌طور کلی یعنی در پاییز در روزهای بارانی هوا از روزهای آفتابی گرم‌تر است.