ادیان در سودان
بخش ششم:
جايگاه و نقش دين و مذهب در جامعه و سياست
1. مسلمانان و پیروان سایر ادیان
طبق آمار منتشر شده از سوی وزارت اطّلاع رسانی سودان، براساس برآورد دی ماه1389هـ.ش، اکثریت قریب به اتّفاق مردم این کشورـ یعنی7/96 در صد ـ مسلمان هستند و تعداد مسيحيان، 3 درصد و پيروان اديان بومي 3/0 درصد است (وزارة الإعلام،2011: 11).
توضیح این نکته ضروری است که بیشتر مسیحیان سودان در استان‌های جنوبی این کشور ساکن بودند و پس از جدایی سودان جنوبی ـ نوزدهم دی ماه 1389هـ.ش ـ استان‌های یادشده، جزیی از جمهوری سودان جنوبی به‌شمار می‌روند. به همین دلیل، در پژوهش‌ها، مقالات و کتاب‌هایی که پیش از تاریخ یادشده، منتشر شدهاند، آمار مربوط به تعداد مسیحیان، با آمار ذکر شده بخش تفاوت دارد.
کلیساهای متعدّد و متنوّعی در مناطق مختلف سودان، از جمله پایتخت این کشورـ شهر خارطوم ـ ساخته شدهاند. مسیحیان جمهوری سودان، ضمن حضور در کلیساهای خاص خود، علاوه‌بر اجرای مراسم عبادی، برنامه‌ها و فعالیت‌های گوناگونی دارند. از آن جمله می‌توان تبلیغ مسیحیت، برنامه‌های آموزش دینی و عمومی، راه اندازی و اداره مؤسسات خیریّه، چاپ و انتشار کتاب و نشریات را نام برد. پیروان ادیان بومی، بیشتر در مناطق روستایی و دور از شهرها، ساکن هستند (مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.ا ـ خارطوم).
براساس اصل ششم از قانون اساسی جمهوری سودان، مصوب سال 2005م. (1384هـ.ش) حقوق دینی زیر برای پیروان ادیان مختلف به رسمیت شناخته شده است:
· تجمّع و عبادت براساس باورهای دینی و مذهبی و تأسیس مکان‌هایی برای اهداف مذکور و حفظ آنها،
· تأسیس مؤسسات خیریه و بشردوستانه و حفظ آنها،
· تملّک و تصرّف در اموال منقول و غیرمنقول، ساخت، تصرّف و بهره‌برداری از وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای آداب و رسوم دینی و مذهبی،
· تدوین و انتشار نشریات دینی،
· آموزش دین و باورهای مذهبی، در مکان‌هایی که به همین منظور تأسیس شدهاند.،
· جمع آوری و دریافت کمک‌های نقدی و غیرنقدی داوطلبانه از افراد و مؤسسات خصوصی و عمومی،
· آموزش، تعیین، انتخاب یا انتصاب رهبران دینی شایسته براساس مقتضیات و معیارهای هریک از ادیان یا باورهای مذهبی،
· رعایت تعطیلات، اعیاد و مناسبت‌ها، طبق باورهای دینی،
· برقراری ارتباط با افراد و گروه‌های داخلی و خارجی درباره امور دینی و مذهب
(2013, esudany.com/constitution.html).
همان‌گونه که پیش از این نیز اشاره شد، يكي از ويژگي‌هاي مهم سودان، رواج تصوّف دراين سرزمين است. به‌طوري‌كه دين اسلام نزد مردم سودان، رنگي از تصوّف به خود گرفته و حتّي فراتر از آن، زندگي اجتماعي مردم با اين ويژگي، ممتاز گرديده است.
2. چگونگی گسترش اسلام در سودان
درباره چگونگی ورود اسلام به سودان و گسترش آن سرزمین، در طول سده‌های اوّل تا سوم هجری، اطّلاعات اندکی در دست است (2013, sudan.sd/sudanhistory.php?lang=ar). گروهی از پژوهشگران بر این باورند که از صدر اسلام، برخی از ساکنان سودان مسلمان بوده‌اند و در دوره ایوبیان، موجبات گسترش فرهنگ اسلامی و عربی سرزمین، بیش از پیش، فراهم شده است. براساس نظر برخی تاریخ نگاران، مصريان باستان تا آبشار چهارم رود نيل را در تصرّف خود داشته‌اند و با فتح مصر به دست مسلمانان در سال ۲۰ هجرى اعراب مهاجر به‌اين منطقه راه يافتند.
(2013 , 840208iraninstitute.com/html/history.htm /).
گروه‌هایی از مسلمانان عرب، از طریق دریای سُرخ از سرزمین‌های «نجد» و «تهامه» ـ واقع در شبه جزیره عربستان ـ و مناطق شمالی آفریقا مانند تونس، به سودان آمده‌‌اند، ولی تعداد این گروه‌ها در مقابل مسلمانانی که از مصر، به این سرزمین وارد شدهاند کمتر بوده است.
به هر حال، با ورود اسلام به سودان مردم این سرزمین، به این آیین یکتاپرستی روی آوردند و زبان عربی را نیز، به‌عنوان زبان رایج برگزیدند و در حقیقت، مهاجرت مسلمانان به سودان، موجب تقویت فرهنگ اسلامی و عربی کشور شد (2013, sudan.sd/sudanhistory.php?lang=ar).
در ادامه تسلّط حكومت خلفا، در زمان فرمانروايان بنى عباس به مناطق مركزى و جنوبى سودان لشگركشى‌هاى بى‌نتيجه‌اى شد (سال ۲۴۰ هجرى). بعد از آن با ظهور خلافت فاطمى در مصر (سال 358 هجرى) سودان تحت نفوذ خلفاى فاطمى مصر قرار گرفت. با تضعيف حكومت فاطميان و آغاز حکومت «صلاح الدّين‌ايوبى» سياهان سودان شورش كردند و صلاح الدّين اين شورش را فرو نشاند. با انقراض ايوبيان، مماليك قدرت گرفتند (سال ۶۴۷ هجرى قمری ) و بر بخش‌های مهمى از سودان مسلّط شدند. سرانجام با ظهور امپراتورى عثمانى سرزمين سودان نيز مورد هجوم‌تركان عثمانى قرار گرفت.
در سال‌هاى بعد كه محمّدعلى پاشا، به اوج قدرت رسيده بود، براى ديدار و مذاكره با پادشاهان محلّى به سودان رفت و براى نخستين بار نيروى دريايى عثمانى وارد نيل سفيد شد.
سرانجام امپراتور عثمانى طى فرمانى در تاريخ ۱۳ فوريه ۱۸۴۱م. (24بهمن ماه 1220هـ.ش، ۲۱ ذي الحجه ۱۲۵۶ هـ.ق) حكومت ولايات «نوبه»، «دارفور» ، «كُردُفان» و «سنّار» را مادام‌العمر به محمّدعلى پاشا واگذار كرد و بعد از آن تاريخ، سودان جزئى از كشور مصر به‌شمار رفت.
بعد از تسلّط بريتانيا بر سرزمين مصر، سودان نيز عملاً مستعمره انگلستان شد. ولى از سوى خديو مصر هميشه نماينده‌اى باعنوان حاكم يا استاندار در خارطوم مستقر بود.
در دوره حكومت‌تركان عثماني و مصريان بر سودان تعداد طريقتهاي صوفيّه دراين سرزمين افزايش يافت و نقش آنان پررنگ‌تر شد. دراين دوره، پيروان طريقتهاي صوفيّه، به رهبری محمّد احمد المهدى[1] نقش مهمي در مبارزه با حكومت تركان و مصريان، ايفا كردند. وی، یک صوفی سودانی و یکی از مدعيان معروف مهدويت بود که در شعبان 1298هـ.ق (1260هـ..ش) فعالیت مبارزاتی خود را آغازکرد و پيروان او (دراویش) آماده جهاد شدند. «رؤوف پاشا» حاكم مصرى سودان براى مهاركردن شورش دراويش او را به خارطوم فراخواند. ولی مهدى دعوت او را نپذيرفت و با ادامه مبارزه سپاهى را كه براى دستگيرى وی فرستاده بودند، شكست داد.
آنگاه دولت مصر سپاه مجهّزى را به فرماندهى ژنرال «جيگلر پاشا» به جنگ او فرستاد و جيگلر با پنجاه هزار سپاه سودانى، شكست خورد. سپاه ديگرى هم كه به فرماندهى ژنرال هيكس برای سرکوب مهدی سودانی و یارانش روانه شده بود، نتوانست کاری از پیش ببرد. مهدى سودانی، بعد از پيروزى‌هاى پياپى به مرکز سودان حمله كرد که در اثر آن، «ژنرال گوردون» حاكم انگليسى خارطوم كشته شد. بدين‌ترتيب مهدى بر سراسر سودان مسلّط گرديد. فتح خارطوم در سال ۱۳۰۲ هجرى قمرى روى داد و اندكى بعد مهدى براثر بيمارى تيفوس يا آبله درگذشت.
در دوره حكومت دوگانه بر سودان، عموم مردم اين كشور، طريقتهاي صوفيّه را پناهگاهي در برابر هجوم استعمارگران و فرهنگ‌هاي بيگانه مي‌دانستند. براين اساس تعداد پيروان این طریقت‌ها روی به فزونی نهاد.
امروزه، اغلب مسلمانان سودان، مالكي مذهب هستند و همان‌گونه که پیش از این بیان شد، بيشتر مسلمانان این سرزمین نسبت به اهل بيت عصمت و طهارت (ع) ابراز علاقه‌مندی می‌کنند و بخش قابل توجّهي از آنان، تابع فرقه‌هاي صوفيّه و مقيّد به آداب و رسوم آنانمي‌باشند. طريقتهاي مختلف صوفيّه در سراسر‌اين كشور حضور دارند و از نفوذ فوق العاده‌اي برخوردارند.
باتوجّه به نقش و جايگاه قرآن كريم در جامعه سودان مي‌توان اين كشور را سرزمين حافظان قرآن ناميد. گفتني است كه بيش از پانصد هزار (000/500) نفر از سودانيان، به‌طور رسمي گواهي‌نامه حفظ كل قرآن كريم دريافت کرده‌اند. علاوه‌بر اين اغلب مردم سودان، به‌طور غيررسمي، بخش عمده‌اي از قرآن كريم را حفظ هستند. گفتني است كه مسلمانان سودان غالباً، از دوران كودكي و حتي قبل از ورود به مدارس رسمي، ضمن حضور در خلوه‌هاي قرآني، قرائت و حفظ قرآن كريم را، آغاز مي‌كنند و پس ازآن نيز، معمولاً، به‌طور مستمر در اوقاتي از روز و شب به تلاوت بخش‌هایی از این کتاب آسمانی مي‌پردازند. همچنين حضور در حلقه‌هاي ذكر و شركت در نماز تراويح نيز سبب گرديده كه بيشتر مردم به‌طور غير رسمي حافظ كل يا اجزايي از قرآن كريم باشند (مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.اـ خارطوم).
3. فرقهها و طريقتهاى مذهبى
در سودان طريقت‌ها جايگاه اصلى را اشغال كرده‌اند و طبق تحقيقات «ترىمينگام»، هر مسلمان ساكن اين سرزمين به يكى از طریقتهاى مذهبى تعلّق دارد. هيچ‌كس حتى يك روشنفكر غرب زده نمىتواند از شركت در جلسات طريقتى كه به آن گرایش دارد، طفره برود. طريقت‌های سودان از تشكيلات سازمانى متمركز يا غير‌متمركز برخوردارند. شيخ السّجاده، نفوذی فوق العاده بر هریک از پیروانِ خود، دارد. وى وارثِ روحانىِ بنيانگذار طريقت است كه معمولاً از ميان اخلاف او برگزيده مىشود. مقام بعد از وى خليفه نام دارد كه به‌عنوان نماينده براى پذيرفتن پيروان پس از ورودشان به طريقت انتخاب مىگردد. وكيل نيز شخصى است كه بر منافع مادى و دنيوى پيروان نظارت دارد. اقامه نماز در زمانهاى معيّن، شركت در مجالس ذكر و دعا، مولودىخوانى و مدح و ثنای حضرت رسول اكرم(ص) از وظايف مذهبى افراد پیرو اين طريقت‌هاست. قديمىترين طريقت در سودان شاذليّه است كه در سال 1445م. (824هـ.ش) توسط فردى به نام جزولى در ميان بربرها رايج گرديد.
اغلبِ مسلمانان سودان، پيرو مذهب تسنّن هستند. گروه‌هايى ازآنان كه در نقاط شرقى زندگى مىكنند و تحت نفوذ عربستان مىباشند، مذهب حنبلى دارند و آنان كه در شمال هستند تابع مذهب شافعىاند. امّا غالب مردم سایر مناطق سودان، مالكى يا حنفى مذهب هستند. با آن كه مذهب مالكى بيشتر در سودان گسترش يافته است، ولى سرزمین، فقه حنفى كاربرد بیشتری دارد. چون این مذهب، در قرن نوزدهم ميلادىـ هنگام تصرّف سودان ـ مورد استفاده مصريان بوده است (2013 , 840208iraninstitute.com/html/history.htm /).
صفاء الصّالح، گزارشگر تلویزیونی، طی گزارشی باعنوان « الطّرُق الصّوفيّة في السّودان» در تاریخ بیستم ماه مارس 2006م. (اوّل فرودین ماه 1385هـ.ش) چنین می‌گوید:
« يكي از ويژگي‌هاي مهم سودان، رواج تصوف دراين سرزمين است. به‌طوري‌كه دين اسلام نزد مردم سودان، رنگي از تصوّف به خود گرفته و حتّي فراتر از آن، زندگي اجتماعي مردم با اين ويژگي، ممتاز گرديده است. به گونه‌اي كه مردم نسبت به شيوخ و علماي ديني ارادتي خالصانه و‌ايماني قلبي دارند. زماني كه در خيابان‌ها به اين سو و آن سو مي‌رويد، در همه‌جا، اعم از رستوران‌ها، مغازه‌ها و سوپرماركت‌ها، اتوبوس‌ها، تاكسي‌ها و مانند اينها انواع ذكرها و مديحه‌ها را مي‌شنويد. مضافاً اين كه يك فرستنده راديويي به‌طور شبانه‌روزي، به پخش ذكر و مدح پيامبر اكرم(ص) اختصاص دارد و ديگر شبكه‌هاي راديويي و تلويزيوني هم در بخش عمده‌اي از برنامه‌هاي خود به ذكرها و مديحه‌ها مي‌پردازند» (2013 , 840208sacdo.com/web/forum/forum_posts.asp?TID=).
4. مهمترين طريقتهاي صوفیّه در سودان
طبق نظر برخي از پژوهشگران حدود چهل طريقت اصلي و فرعي در سودان حضور دارند كه مهمترين آنها عبارت‌اند از :
1- 4. طريقت احمديه بدويه مرازقيه
2- 4. طريقت احمديه شوادفيه خلوتيه
3- 4. طريقت ادريسيه
4- 4. طريقت اسماعيليه
5- 4. طريقت بدويه
6- 4. طريقت تیجانيه
7- 4. طريقت ختميه
8- 4. طريقت تسعينيه
9- 4. طريقت ختميه
10- 4. طريقت خلوتيه
11- 4. طريقت رفاعيه
12- 4. طريقت ركينيه
13- 4. طريقت سمّانيه
14- 4. طريقت سطوحيه
15- 4. طريقت صفائيه عزيزيه موافقيه
16- 4. طريقت شاذليه
17- 4. طريقت عجيميه
18- 4. طريقت عزميه
19- 4. طريقت قادريه، مؤسس‌اين طريقت عبدالقادر گيلاني (561ـ471هـ.) است.
20- 4. طريقت كسنزانيه
21- 4. طريقت نقشبنديه
22- 4. طائفه الانصار (پيروان و طرفداران امام محمّد احمد المهدي)
23- 4. طريقت هنديه
24- 4. طريقت دندراويه
25- 4. طريقت مجذوبيه (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7)
5. نقش صوفيان در گسترش اسلام
در آغاز حكومت سلطنتي فونج در سال 1504م. (برابر با 883هـ.ش) و پس از آن كه هجرت‌هاي اعراب به سودان، به مرحله نهايي آن رسيد، گسترش اسلام دراين سرزمين، هنوز در مراحل نخستين خود بود. مبلّغان نخستين كه غالباً بازرگانان و كو‌چ‌نشينان بودند بيشتر بر اصول کلی عقايد اسلامي تأكيد مي‌كردند و كمتر به جزئيات مي‌پرداختند. برخي از علماء نيز در گسترش تعاليم دين اسلام و تبيين مفاهيم آن، با دو گروه ياد شده، همراهي و همكاري كردند. پس از تثبيت حكومت پادشاهان فونج، علماء و صوفيان با ترغيب حاكمان، ضمن گرايش به دربار شاهان، به تشريح اصول دين اسلام و تبيين تفاوت‌هاي آن با مسحيّت و بت‌پرستي پرداختند.
به عبارت ديگر همين مبلّغان و فقيهان و صوفيان براي گسترش عقايد اسلامي تلاش كردند. ورود عالمان ديني و فقيهان به سودان، با دوره ركود فكري در جهان اسلامي همزمان بوده است. دراين دوره، تصوّف دربسياري از ابعاد انديشه اسلامي، رسوخ كرده و همكاري متقابل عالمان و صوفيان در سرزمين سودان، برخي ويژگي‌هاي ممتاز فرهنگ اسلامي را، دراين كشور سبب گرديده است كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
پيشگامان علوم ديني كه اكثراً از پيروان مذهب مالكي بودند، علاوه‌بر آموزش حفظ قرآن به فرزندان، مبادي فقه و توحيد را نيز به آنان تدريس مي‌كردند. پس از آن به تدريس كتاب‌هايي مانند موارد زير مي‌پرداختند:
· «رساله ابي‌زيد القيرواني»
· «مختصر خليل بن‌اسحاق»
دو اثرِ یادشده، از كتاب‌های مذهب مالكي هستند كه در آفريقا منتشر شدهاند.
· «المُدّوِّنه»[2]، نوشته اسد بن الفرات و سحنون، با شرح ابي عمران الإفجومي
· «فتح‌الجليل علي مختصر الخليل»، تأليف محمّدابن ابراهيم التّتائي
· «مختصر الأخضري في العبادات»، شرح الشبراخیتی علي‌العشماويه
بعد از گسترش فقه اسلامي، فقيهان سوداني نيز به تأليف كتاب‌هاي شرح و حاشيه بر نوشته‌هاي پيشينيان پرداختند. يكي از فقيهان سوداني كه به جمع‌آوري كتاب‌هاي ديني، تاريخي و ادبي همّت گماشت، شيخ عبدالرّحمن بن شيخ صالح بود كه گروهي از نسخه‌برداران را برآن داشت كه از همه تأليفات موجود در سودان نسخه‌برداری نمايند و فرستادگاني را به سرزمين حجاز و مصر گسيل داشت تا كتاب‌هاي ديگر را خريداري كنند. به‌طوري‌كه محمّد‌النّور بن ضيف الله نوشته است آنان شش انبار كتاب بدين‌ترتيب جمع‌آوري كردند.
هر چند كه اين كتاب‌ها از نظر تعداد چندان زياد نبودند ولي سفر برخي از دانش‌پژوهان و عالمان ديني به خارج از كشور، انزواي فكري سودان را از بين برد. در حالي كه پيش از‌اين، وسعت‌اين سرزمين و دشواري حمل و نقل در آن، نوعي انزواي فكري را در سودان حاكم كرده بود. به هر حال فقيهان تلاش گسترده‌اي كردند تا تعاليم اسلامي را در جامعه بر بنيان‌هاي درستي استوار سازند. ولي عدّه اندكي از مردم سودان به فرهنگ ديني، علمي و مبتني‌بر نوشته‌ها و تأليفات فقيهان روي آوردند و بيشتر آنان، به طريقتهاي صوفيّه پيوستند.
پيروان طريقتهاي صوفيّه در سودان، علاوه‌بر جنبه علمي دين، به مجاهدت و تلاش برای از بين بردن صفات ناشايست، علاقه‌مندي به پرستش حضرت باري با همّت عالي، ذکر گفتن و پيوسته ياد خدا كردن، توجّهی ویژه دارند. البتّه تصوّف در سودان آداب و مقرّرات ویژه‌ای دارد و رابطه خاصّي بين شيخ و مريد، سرزمین حاکم است.
در مرحله شكل‌گيري تصوّف، در سودان، اختلافاتي بين صوفيان و عالمان ديني پديدار گشت. طريقت صوفيّه از يك‌سو معتقد بود با مجاهدت و رياضت نفس براي «شناخت حقيقت» كوشش مي‌كند و از سوي ديگر براين باور بود که در عرفِ فقهاء، «دين» به مجموعه‌اي از آداب و رسوم و شرايط بي‌جان و بي‌روح تبديل شده است.
از نظر صوفيان، هر چند‌اين آداب و رسوم، با ظاهر شريعت همخواني داشت ولي با باطن دين مطابقت نداشت و احساسات ديني آنان را قانع نمي‌ساخت. از طرف ديگر گروهي از فقيهان هم، ديدگاه‌هاي صوفيان را نمي‌پسنديدند. از جمله اينكه صوفيان، نافله‌ها را برتر از فريضه‌ها مي‌دانستند يا مي‌گفتند تأمّل بهتر از عبادت ديني است يا آنكه گمان داشتند دين فقط رمزي براي عبادت صحيح است. بنابراين طبيعي بود كه فقيهان، صوفيان را به خروج از دين متّهم سازند. اگر چه ديدگاه‌هاي صوفيان با هدف گسترش دامنه تجربه ديني در عبادات مطرح مي‌شد ولي نادانان را به اقداماتي وامي‌داشت كه موجب تباهي تصوّف مي‌شدند. به‌طوري‌كه عموم مردم، به‌ويژه افراد ساده‌لوح به‌عنوان پيروان طريقتهاي صوفيّه، براي شيوخ خود كرامات و انجام امور خارق‌العاده قائل مي‌شدند و در برابر سختي و جور حاكمان و ... از آنان كمك مي‌خواستند.
سالیان دراز، بين عالمان ديني و رهبران طريقتهاي صوفيّه درباره ماهيّت دين، احكام شرعي و شيوه استنباط، اختلافات ادامه داشت و حتّی،گاهی این اختلافات، شدّت يافت. ولی به مرور زمان، برخی از عالمان «شريعت و حقيقت» را درهم آميختند و تعاليم ديني را با مبادي تصوّف عجين كردند و با آموزه‌هاي ديني پايه‌هاي صوفيگري را بنيان نهادند. بدين‌ترتيب، تصوّف در سودان، طريقتي از طريقتهاي اهل سنّت و جماعت به‌شمار آمد و بسياري از مسلمانان آن را پذيرفتند. همين امر سبب گسترش طريقتهاي صوفيه در بسیاری از كشورهاي اسلامي، از جمله سودان، گرديد. بنابر این، طريقتهاي صوفيّه، به‌ویژه طريقت قادريه ـ که از سال 1821م. (1200هـ.ش) به سودان وارد شد ـ زمينه مناسب و مساعدي را براي گسترش يافتند. طريقت‌های صوفیّه، چنان در دل‌ِ سودانيان راه يافته‌اند كه امروزه، رهبران آنها، شأن و جایگاه ویژه‌ای نزد عموم مردم دارند و از نفوذِ کلامِ خاصّی در میان پیروان خود برخوردارند. حتّی آرامگاه‌ها و مقبره‌هاي شيوخ درگذشته آنها نیز، در نقاط مختلف سودان محل تجمّع مریدان و دوستداران آنها است (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7).
6. نقش اجتماعي طريقتهاي صوفيّه
پيشگامان طريقتهاي صوفيّه در سودان، با واداشتن پيروان خويش به تبعيّت از يك روش تربيتي و نظام تعبّدي خاص و استمرار در خواندن وِردها و ذكرهاي معيّن، به گسترش عقايد اسلامي پرداختند. ميزان موفّقيّت شيوخ طريقت‌ها، کشور، به دو موضوع بستگي داشت:
نخست، ويژگي‌هاي شخصي آنان مانند علم، اخلاق، پارسايي، پرهيزکاري و حمايت از تهيدستان و ناتوانان،
دوم، اعتقادات مريدان به توانمندی‌هاي شيوخ از جمله داشتن بركات و كرامات.
بدين‌ترتيب شيوخ طريقت‌ها با برخورداری از نيروي معنوی بالا، از سوی عموم مردم و مسئولان و مقامات سودان، مورد احترام واقع مي‌شدند. صوفيان براي تهيدستان و ناتوانان منشأ خير بودند و از آنان در برابر ظلم و ستم حاكمان حمايت مي‌كردند و در هنگام سختی‌ها و مشكلات پناهگاه آنها به‌شمار مي‌رفتند.
نه تنها توده‌هاي مردم به انجام امور خارق‌العاده توسط رهبران صوفيان اعتقاد داشتند بلكه حاكمان نيز، بهره‌مندي از چنين توانمندي‌ها را براي آنان، باور مي‌كردند و مورد تأیيد قرار مي‌دادند. در نتيجه، صوفيان نيز، همانند عالمان ديني، با كمك‌هاي مادّي فراوان از سوی مريدان روبه‌رو شدند و‌اين كمك‌هاي مادّي را، در راستاي انجام وظايف گوناگون خويش به كار گرفتند؛ از جمله تبليغات ديني، هدايت معنوي، آموزش، درمان بيماران، پرداخت هزينه‌هاي طلاب علوم ديني و مستمندان و پناهندگان. با اقدامات يادشده نوعي دوستي، يكپارچگي و آرامش در ميان مردم حاكم شد و تقريباً همه آنان حتّي عالمان و فقيهان هم، به تصوّف روي آوردند.
به‌‌رغم وجود اختلافات بين صوفيان و عالمان، كه برخي از آنها نسبت به تصوّف ديدگاه مثبتي نداشتند، بسياري از علماء كوشش مي‌كردند به گونه‌اي رفتار نمايند كه شايد به بخشي از جايگاه رفيع اهل تصوّف دست يابند و در دل‌هاي عوام و خواص جاي گيرند. در نتيجه بسياري از علماء در سودان، با پرداختن به علم ظاهر و علم باطن، وظايف عالم فقيه و شيخ صوفي را همزمان انجام مي‌دادند و‌ايفاي‌اين دو نقش، به‌طور همزمان، ويژگي اصلي و آشكار در نظام خلوه‌هاي سوداني گرديد. به‌طوري‌كه تأكيد مي‌شود مريدان نيز، همواره به هر دو وظيفه توجّه نمايند.
از آنجا كه ابن‌ضيف‌الله، در كتاب «الطّبقات»، دو اصطلاح «مسجد» يا «مَسيد»[3] و «خلوه» را با دانشسرا یا مؤسسه آموزشی، به‌صورت مترادف به‌كار مي‌برد؛ به هم پيوستگي فقه و تصوّف، در سودان، آشكارتر مي‌گردد. به عبارت دیگر، خلوه وظايف آموزشي و عبادي را با هم، برعهده گرفته است.
در دوره حكومت‌تركان عثماني و مصريان بر سودان تعداد طريقتهاي صوفيه دراين سرزمين افزايش يافت و نقش آنان پررنگ‌تر شد. دراين دوره، پيروان طريقتهاي صوفيّه نقش مهمي در مبارزه با حكومت‌تركان و مصريان، ايفا كردند و محمّد احمد المهدي[4] (85ـ1843م. 64ـ1222هـ.ش) از ميان همين طريقت‌ها برخاست. وي در طريقت سمّانيّه مقام والايي داشت. تعاليم صوفيّه زمينه را براي قيام وي فراهم ساخت و او را به يكي از قطب‌هاب تصوّف تبديل كرد تا آن كه وي رهبري مبارزات استقلال‌طلبانه سودان را باعنوان «انقلاب» برعهده گرفت. در حقيقت عامل ديني، انگيزه اصلي اين انقلاب بود.
هر چند عدّه‌اي از عالمان ديني سودان دعوت مهدي را نپذيرفتند ولي بسياري از صوفيان، او را ياري مي‌رساندند و افتخار مي‌كردند كه او از ميان آنان برخاسته است.
گفتني است كه مهدي، پس از قدرت گرفتن، طريقتهاي صوفيّه را باطل اعلام كرد. گفته مي‌شود وي چنين اظهار داشته است:
«هر كس مذهبي یا متني يا شيخي از آنِ خود دارد، بايد آنها را رها كند. چون هر شيخي، مذهب يا متن را از ديگري گرفته و بدين طريق از نور پيامبر(ص) دوري جسته است. ما آمده‌ايم تا نور پيامبر(ص) را احياء كنيم.»
وي درباره، رهبران مذاهب اربعه نيز، چنین گفته است: «آنان مرداني بودند و ما مرداني. اگر‌ايشان در زمان ما بودند از ما پيروي مي‌كردند. همانا مذهب ما، كتاب و سنّت و توكّل است. ما عمل به مذاهب و آراي مشايخ (طریقت‌ها) را، دور انداخته‌ايم.»
به هر حال، قيام مهدي با مطرح كردن هدايت معنوي، اصلاح ديني و جهاد در راه خدا، توانست بسياري از مردم سودان را به سوي خود جلب كند و آنان را در مبارزه با حكومت تركان و مصريان و پس از آن در نبرد با استعمار بريتانيا و مصر متّحد سازد. وي موفّق شد «دولت مهدي» را به‌عنوان حكومت اسلامي در سرزمين سودان تشكيل دهد.
در دوره حكومت دوگانه بر سودان، عموم مردم اين كشور، طريقتهاي صوفيّه را پناهگاهي در برابر هجوم استعمارگران و فرهنگ‌هاي بيگانه مي‌دانستند. به همین دلیل تعداد پيروان آنها افزايش يافت. صوفيان نيز، تلاش كردند تا خود را به سِلاح علم و دانش مسلّح کنند. دراين راستا به تأسيس مساجد و خلوه‌ها، پرداختند و از مؤسسه آموزشي و دانشگاه اسلامي اُم‌دُرمان و دانشگاه قرآن كريم و علوم اسلامی، بيشترين بهره را بردند. بدین‌ترتیب، صوفیان با انتشار تعاليم خويش، از يك‌سو، فرهنگ اسلامي خود را حفظ كردند و از سوي ديگر برخي از مريدان آنها با ورود به عرصه‌هاي سياسي در زمره طرفداران بعضي احزاب يا فعّالان حزبي قرار گرفتند (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین ، 2004، ج1 : 15ـ7).
7. نقش سیاسی صوفیان سودان ومواضع آنان در برابر حاكمان
در طول تاريخ، موضع‌گيري‌هاي صوفيان سودان در برابر حاكمان همانند صوفيان ديگر كشورها متفاوت بوده است. برخي از آنها از حكام دوري مي‌كردند و حتّي هداياي آنان را نمي‌پذيرفتند و از پذيرش هرگونه مسئوليت حكومتي از جمله قضاوت، خودداري میکردند. اما گروهی از صوفيان از چنان قدرتي برخوردار بودند كه حاكمان و پادشاهان براي ادامه حكومت خويش، به ياري و حمايت آنان نياز داشتند.
صوفيان، بیشتر به گوشه‌نشيني و جدايي از اجتماع شهرت دارند، ولي با توجّه به آنچه پيش از‌اين نيز گفته شد، صوفيان در سودان ضمن تقويت بنيه علمي و اقتصادي خويش در عرصه‌هاي سياسي نيز وارد مي‌شوند.
مبارزات مهدي سوداني ـ كه يكي از صوفيان طريقت سمّانيّه بود ـ و استاد او شيخ محمّد الخير، الشّريف وَد طه، العبيد وَد بدر و خانواده و شاگردان او در مقابل نيروهاي انگليس، مثالي آشكار دراين زمينه است. یادآوری این نکته ضروری است كه صوفيان سودان، با قيام مهدي و دعوت او براي مبارزه برضد بريتانيا، خلوه‌هاي خود را بستند و به نيروهاي مهدي پيوستند (2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182).
صفاء الصّالح ، گزارشگر تلویزیونی ، درباره نقش سیاسی صوفیان سودان چنین می‌گوید:
« تأثير و نفوذ طريقتهاي صوفيّه در جامعه سودان همه نيروهاي سياسي و حكومت را، بر آن داشته تا در مبارزات سياسي خويش از قدرت‌اين طريقت‌ها بهره گيرند. به‌طوري‌كه طريقتهاي صوفيّه نه تنها از صحنه‌هاي سياسي دور نيستند؛ بلكه از ديرباز، تأسيس احزاب سياسي در سودان، از همين طريقت‌ها، سرچشمه گرفته است. به‌عنوان مثال حزب اتحاد دموكراتيك توسط طريقت ختميّه و حزب «امّت» توسط انصار، ياران و طرفداران مهدي، رهبر مبارزات استقلال‌طلبانه سودان در اواخر قرن نوزدهم، تأسيس گرديده است. همچنان كه امروزه نيز، شخصيّت‌هاي وابسته به طريقتهاي مختلف صوفيّه، نقش و جايگاه ويژه‌اي در جامعه سودان دارند. به‌طوري‌كه برخي از آنها يا مريدان آنان، در دستگاه‌هاي دولتي، در مشاغل حسّاس اشتغال دارند و عدّه‌اي نيز به مقام‌هاي عالي مانند معاونت رياست جمهوري، وزارت يا سفيري نايل گرديده‌اند. عدّه‌اي ديگر هم، به مدارج عالي دانشگاهي دست يافته‌اند مانند شيخ حسن الفاتح قريب الله، يكي از شيوخ طريقت سمّانيّه طيّبيّه كه به درجه استادي رسيده و بيش از صد تحقيق و تأليف علمي ارائه كرده است. همچنين شيخ كمال عمر، دبير امور سياسي اتّحاد سوسياليستي در دوره رياست جمهوري جعفر نُمَيري» (2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182).
صفاء الصّالح، در گزارش یاد شده ، به نقل از دکتر حیدر ابراهیم، مطالبی را به شرح زیر درباره نقش سیاسی طریقت‌های صوفیّه در سودان بیان می‌کند:
« دكتر حيدر ابراهيم، از دوره رياست جمهوري جعفر نُمَيري به‌عنوان نمونه بارزي از بهره‌برداري از طريقتهاي صوفيّه در مبارزات سياسي ياد مي‌كند. وي دليل‌اين امر را ناتواني جعفر نُمَيري در تأسيس حزب سياسي مي‌داند. از نظر دكتر حيدر ابراهيم طريقتهاي صوفيه تنها در صورت درخواست سياستمداران و دولتمردان، به ايفاي نقش سياسي مي‌پردازند.
دكتر حيدر ابراهيم، بر اين باور است كه حاكمان سودان، حتي براي رويارويي با گروه روشنفكراني كه بعد از انقلاب سال 1924م. (1303 هـ.ش) تشكّل يافتند و انجمن فارغ‌‌التّحصيلان، از طريقتهاي صوفيّه كمك گرفتند و دراين امر، موفقيت هم يافتند و كار به جايي رسيد كه حتي فارغ التّحصيلان و روشنفكران سوداني چاره‌اي جز اين نيافتند كه به واسطه طريقتهاي صوفيّه با توده‌هاي مردم تعامل نمايند. براين اساس، روشنفكران سوداني به دو دسته تقسيم شدند. يك گروه به عبدالرّحمن المهدي و گروه ديگر به عثمان الميرغني پيوستند. عده اندكي با احزاب ايدئولوژيك همراه شدند كه جز در برخي محافل دانشجويي و طبقه متوسط نتوانستند اثرگذاري قابل توجّهي داشته باشند.»
دكتر حيدر ابراهيم مي‌گويد:
« جمعي از روشنفكران جديد و كاركنان دستگاه‌هاي دولتي و دانشگاهيان ـ كه صوفيّه افنديّه ناميده مي‌شوند ـ در حقيقت براي نيل به اهداف شخصي خود به طريقتهاي صوفيّه پيوسته‌اند. نمونه بارز‌اين گروه، طريقت برهانيّه است كه بسياري از مقامات و مسئولان دستگاه‌هاي دولتي به آن منسوب هستند. بنابراين، نوعي همكاري برادرانه بين طريقتهاي صوفيّه و حكومت سودان جهت نيل به اهداف مشترك آنان وجود دارد.»
«در پايان يادآور مي‌شود كه دكتر حيدر ابراهيم پيش‌بيني مي‌كند جناح‌هاي متعدّد سياسي با گرايش‌هاي مختلف، از طريقتهاي صوفيّه و حضور آنها در استان‌هاي مختلف جهت نيل به اهداف خويش بهره‌برداري مي‌كنند.»
(2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182)
8. نقش صوفيان سودان در خارج از كشور
شيوخ و مريدان برخي طريقتهاي صوفيّه سودان مانند سمّانيّه، ختميّه، ادريسيّه و برهانيّه به كشورهاي مختلف مانند مصر، عربستان سعودي و ليبي سفر كرده و در راستاي گسترش آموزه‌های طريقتهاي خويش كوشيده‌اند. علاوه‌بر‌اين، در برخي كشورها مثل ليبي، در مبارزات ضداستعماري مردم هم، نقش داشته‌اند. اسامي برخي از شيوخ برجسته سوداني كه در ديگر كشورها نيز مؤثّر بوده‌اند به شرح زير است:
السّيد احمد الطيّب البشير، قطب سمانيّه، محمّد عثمان الميرغني و محمّد سرالختم، از طريقت ختميّه ، شيخ ابراهيم الرّشيد الاحمدي الادريسي و احمد الادريسي، از طريقت ادريسيّه، محمّد المجذوب بن قمر الدّين، از طريقت شاذليّه، شيخ عبدالمحمود نورالدّائم، از طريقت سمّانيّه، شيخ محمّد عثمان عبده‌البرهاني، از طريقت برهانيّه.
گفتني است كه طريقت برهانيّه در كشورهاي مختلف آسيايي، آفريقايي و اروپايي، از جمله عربستان سعودي، امارات متّحده عربي، اردن، سوريه، يمن، پاكستان، الجزاير، تونس، مصر، ليبي، آلمان، فرانسه،ايتاليا، دانمارك، انگليس، هلند، اطريش و سوئد، پيرواني دارد (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین، 2004، ج1 : 79ـ67).
9. فعّاليّت‌هاي طريقتهاي صوفیّه
مهمترين فعّاليّت‌هاي طريقتهاي صوفيّه عبارت‌اند از: آموزش قرآن و علوم قرآنی در خلوه‌ها، برگزاري حلقه‌هاي ذكر يا شب ذكر، برگزاري ويژه برنامه‌هاي سالگرد تحت عنوان «حَوليّه»[5]، گراميداشت اعياد اسلامي مثل عيد قربان، عيد فطر، آموزش آداب و رسوم و ذكرهاي مخصوص طريقت به مريدان، تعيين و نصب خليفه يا جانشين شيخ طريقت پس از درگذشت وي، مديحه‌خواني و اجراي سرودهاي مذهبي (المجلس القومی‌للذکر و الذاکرین، 2004، ج1 : 79ـ67)/
10. حلقه‌های ذکر
یکی از برنامه‌های مستمر طریقت‌های صوفیّه در مناطق مختلف این کشور، برپایی حلقه‌های ذکر است. این حلقه‌ها، معمولاً با حضور گسترده و فعّالانه مریدان شیوخ و پیروان طریقت‌های ایشان در مسجد، مَسید، زاويه[6]، مجتمع‌های آموزشی شیوخ[7] یا خلوه‌های قرآنی آنان برگزار می‌شوند.
در اینجا لازم است درباره زمان تشكيل حلقه‌های ذکرِ طریقت‌های مختلف و ذكرها و وِردهای آنها توضیحاتی ارائه شود.
1ـ10. زمان تشكيل حلقه‌هاي ذكر:
برنامه‌های زمانی طريقتهاي مختلف برای تشكيل حلقه‌هاي ذكر، متفاوت است. به‌عنوان مثال، پيروان طريقت سمّانيّه، ذكر را پس از گذشت يك سوم از شب آغاز مي‌كنند و از سحرگاه تا وقت نماز صبح هم به ذکرمي‌پردازند. همچنان كه برنامه ذكر مغرب را بين نماز مغرب و عشاء دارند.
پیروان طريقت ختميّه، برنامه ذكر خود را «الحَضرَة» مي‌نامند و به‌طور منظم روزهاي دوشنبه و جمعه در زاويه يا محل سكونت خليفه يا شيخ طريقت برگزار مي‌كنند وگاهي نيز يكي از اعضاي طريقت، به مناسبتي، اجراي برنامه را در منزل خویش خواستار مي‌شود. دراين حالت مريدان، در منزل شيخ طريقت جمع مي‌شوند و به‌صورت دسته جمعي به محل برگزاري مراسم مي‌روند.
امّا حلقه‌هاي ذكر طريقت قادريّه، بنا به گفته شيخ الطيّب محمّد البدر، جمعه‌ها، بعد از نيمه شب تا اذان صبح برگزار مي‌گردد و مديحه‌هايي در ستايش پيامبر اكرم(ص) و شيوخ صوفيّه دراين مراسم خوانده مي‌شود. علاوه‌بر اين، در روزهاي جمعه بعد از نماز عصر نيز برنامه «العَصرية»[8] اجرا مي‌گردد كه دراين برنامه از طبل‌هاي بزرگ هم استفاده مي‌نمايند. همچنين به مناسبت‌هاي مختلف مانند بزرگداشت ميلاد النبي(ص) و‌ايام ماه رجب از جمله روز اسراء و معراج پيامبر اكرم(ص) برنامه‌هاي ويژه‌اي برگزار مي‌شود.اين طريقت پس از اعياد مذهبي نيز، حداقل به مدت سه روز برنامه ذكر عصرگاهي و همچنين در روز عيد پس از اقامه نماز عيد برنامه ذكر صبحگاهي اجرا مي‌كند (2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182).
2ـ10. ذكرها و وردهای طریقت‌ها:
از آغاز پيدايش صوفيگري در قرن دوّم هجري، يكي از ويژگي‌هاي اصلي و اساسي آن، «ذكر» است كه در نزد صوفيان نوعي عبادت به‌شمار مي‌رود. «ذكر» از دیدگاه طريقتهاي صوفيّه، شامل دوگونه زیر است:
· «ذكر نهاني» يا همراه با سكوت
· «ذكر آشكار»
از نظر برخي طريقتهاي صوفيّه، «ذكر» از حالت رياضت و عبادت به برنامه دسته جمعي با شركت پيروان طريقت، تبديل شده است. بعضي از پژوهشگران بر اين باورند كه طريقتهاي سوداني، عناصر آفريقايي ويژه‌اي را در برنامه‌هاي ذكر و موسيقي خويش وارد كرده‌اند، به‌طوري‌كه اين عناصر در طريقتهاي صوفيّه مشرق زمين مشاهده نمي‌شوند. در حلقه‌هاي ذكر طريقتهاي سودان، قرآن كريم و ذكرها و وردهاي خاصي در اوقات مختلفِ هر روز يا روزهاي معيني، خوانده مي‌شوند. برخي از طريقتهاي صوفيه، احزابِ[9] خاصّي را در حلقه‌هاي ذكر خود مي‌‌خوانند، مانند شاذليّه، رُفاعيّه و النّواوي.
مجموعه ذكرهايي را كه مؤسس طريقت تيجانيّه، گردآوري كرده، «الوظيفة» و مجموعه ذكرهاي طريقت اسماعيليّه را، «الرّاتب» مي‌گويند.
(2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182)
3ـ10. شیوه اجرای برنامه‌ها در حلقه‌های ذكر:
معمولاً، شرکت کنندگان در حلقه‌های ذکر، به منظور آمادگي براي برنامه‌هاي این حلقه‌ها، با تكرار «لا اله الّا الله» و نام و صفات خداوند متعال مثل الله، الحيّ، القيّوم و ... مراسم را آغاز مي‌کنند و با خواندن اشعار و مديحه‌هايي درباره حضرت رسول الله(ص)، اولياء الله(ع) و شيوخ طريقت، همراه با آهنگ آهسته و آرامِ «دَف» ادا مهمي‌دهند. به تدريج بر سرعت و صداي آهنگ افزوده مي‌شود تا آن كه طبل‌هاي بزرگ نيز، به صدا درمي‌آيند و در اين مرحله درويشان، به حركات موزون يا حركت‌هاي جسماني دشواري مي‌پردازند تا به حالت‌هاي روحاني برسند و برخي از آنان دراين مرحله بي هوش مي‌شوند.
درويش عوض موسي اسماعيل در مصاحبه تلویزیونی درباره حالات دراويش چنین گفته است:
«درويشان در اثناي برنامه‌هاي حلقه ذكر به حالت روحاني فوق‌العاده‌اي مي‌رسند و به حركات جسماني عجيب و غريب مي‌پردازند وگاهي نيز بي‌هوش مي‌شوند يا فرياد مي‌زنند يا مطالبي را به زبان‌هاي باستاني بر زبان مي‌آورند. البتّه درويشان از حركات سنگين و سختي كه در حلقه ذكر انجام مي‌دهند احساس خستگي نمي‌كنند.»
(2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182)
شيخ محمّد الرَيَّح، خليفه طريقت قادريّة عركيّه در خارطوم، درباره مطالبی که درويشان در حلقه‌های ذکرشان، بر زبان می‌آورند، چنین گفته است :
«درويشان در حلقه‌های ذكرشان مطالبي را به زبان سُرياني بيان مي‌كنند. چون صوفيان در آغاز پيدايش تصوّف، با يكديگر به‌اين زبان سخن مي‌گفتند. ممكن است صوفيانِ نخستين، با توجّه به آن كه تكفير مي‌شدند و مورد اتّهام قرار مي‌گرفتند، براي مشورت‌هاي درون گروهي به فراگیری زبان سُرياني پرداخته باشند.»
(2013 , sacdo.com/web/forum/ forum_posts.asp?TID=1237&PID=3182)
4ـ10. بهره‌گیری از موسيقي در مراسم آیینی طریقت‌ها:
زكي مبارك در كتاب «التّصوّف في‌الأدب و الأخلاق» نوشته است در ميان اهل ادب و اخلاق، تنها صوفيان در نواختن موسيقي چيره‌اند و با نگاهي فلسفي به موسيقي، آن را در مسائل اخلاقي وارد كرده و شعر‌خواني در مجالس عمومي خود را بخشي از آداب آن به‌شمار آورد‌ه‌اند.
در سودان، موسيقي صوفيانه، داراي دو كاركرد است:
در حلقه‌هاي ذكر، بهره‌گيري از موسيقي بيشتر جنبه سرگرمي دارد ولي در صحنه‌هاي مبارزاتي، همين موسيقي داراي كاركرد حماسي است. به هر حال موسيقي يكي از ابزارهاي موفق در راستاي گسترش انديشه‌هاي صوفيانه در سودان بوده است.
11. ویژگی‌های صوفیان سودان
با عنایت به مطالب پیش گفته، ملاحظه می‌شود که طریقت‌های صوفیّه در سودان، دارای ویژگی‌های خاص خود هستند. به‌طوری‌که پیروان این طریقت‌ها، علاوه‌بر فعالیت‌های مذهبی و شرکت در حلقه‌های ذکر و دیگر مراسم آیینی، به تحصیل علوم مختلف به‌ویژه علوم قرآنی و اسلامی همّت می‌گمارند و اکثریّت قریب به اتفاق آنان از دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت هستند. صوفیان سودان، گوشه نشینی پیشه نمی‌کنند، بلکه در عرصه‌های سیاسی کشورشان حضور مؤثّر و نقش بسزایی دارند و فراتر از آن در برابر مسائل جهان اسلام نیز موضع‌گیری می‌نم ایند.
12. نهادها و مراكز ديني مسلمانان
مهم‌ترین نهادها و مراکز دینی مسلمانان، در جمهوری سودان، عبارت‌اند از:
1ـ 12. مسجد
مساجد در جمهوری سودان کارکردهای متعدّدی دارند. نمازهای یومیّه و نماز جمعه، تقریباً در همه مساجد سودان اقامه می‌شود. در برخی مناسبت‌های مذهبی مراسم ویژه‌ای، مخصوصاً در مسجدهای بزرگ و مهم‌تر برگزار می‌گردد؛ مانند جشن‌های سالانه گرامیداشت میلاد النبی(ص). مجالس یادبود درگذشتگان، یکی دیگر از برنامه‌هایی است که معمولاً در مساجد برپا می‌شود. برخی مساجد فعالیت‌ها و برنامه‌های آموزشی علوم اسلامی‌نیز دارند. علاوه‌بر این، مسلمانان سودان برخی برنامه‌های شخصی و اجتماعی خود را، در مساجد اجرا می‌کنند. به‌عنوان مثال اغلب زوج‌های جوان سودانی مراسم عقد خود را ـ که «عقد قِران» نامیده می‌شود بعد از اقامه نماز جمعه یا جماعت در مسجد برگزار می‌کنند.
2ـ12. دانشگاه‌ها:
در سودان دانشگاه‌های متعدّدی به آموزش علوم اسلامی می‌پردازند. از آن جمله می‌توان از «دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی»[10]، «دانشگاه علوم اسلامی‌اُم دُرمان»[11] و «دانشگاه بین‌المللی آفریقا»[12] نام برد.
3ـ12. مَسید:
در سودان محل سکونت شیوخ برجسته را، «مسید» (یعنی «اقامتگاه سید») می‌گویند که معمولاً محل آمد و شد مریدان آنها و برگزاری نشست‌ها و انجام مذاکرات شیخ با علماء و شیوخ دیگر است.
4ـ12. زاويه
محل سكونت خليفه يا شيخ طريقت است که شاگردان و مریدان وی، در آنجا گردهم می ایند. نشست‌های شیخ طریقت با شیوخ دیگر و همچنین برخی برنامه‌های مذهبی در زاویه اجرا می‌شود.
5ـ12. مجتمع‌های آموزشی شیوخ[13]
برخی از شیوخ برجسته سودانی، مجتمع‌های آموزشی خاص خود را دارند. در این مجتمع‌ها، علاوه‌بر کلاس‌های درس و خوابگاه‌های شاگردان، سالن‌های اجتماعات یا محل‌های مناسبی برای اجرای مراسم دسته جمعی، مشاهده می‌شود. معمولاً اقامتگاه شیخ نیز، درون مجتمع است.
6ـ12. خلوه‌های قرآنی
همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، «خلوه»[14] در اصل به معناي مكان عبادت است كه در آن، بنده خدا، به تنهايي و جدا از مردم، با پروردگار خويش خلوت مي‌كند. اما با گسترش تصوّف در سودان، اين واژه تغيير معني يافته و ورود به خلوه‌ها بين صوفيان و فقيهان امري رايج گشته است. به طوری‌که مبلّغان مسلمان سودانی، به تدريس مبادي فقه و قرآن (يا علم ظاهر) و گسترش تصوّف (يا علم باطن) به‌طور همزمان پرداخته اند. در سودان، مساجد و به‌طور کلی مكان‌هايي كه براي فعاليت‌های عبادی ساخته شده بودند، با مرور زمان، به عرصه‌هایی برای فعاليت‌هاي آموزشي و عبادي تبديل شدند. پيرامون اين مساجد، خصوصاً مواردي كه فراگيران در آنها سكونت داشتند، خلوه‌هايي (يا حجره‌هاي كوچكي) براي عبادت شيوخ و برخي مريدان آنها ساخته شدند. البتّه اين حجره‌ها، گاهي براي تدريس و سكونت فراگيران نيز، مورد استفاده قرارمي‌گرفتند.
بنابراين، كاركردهاي مسجد و خلوه در یك مكان جمع شد و خلوه وظايف آموزشي و عبادي را با هم برعهده گرفت و يك شيخ هر دو وظيفه معلّم فقيه و صوفي فقير را، عهده‌دار گرديد. پس از سيطره صوفيان بر جامعه سودان، خلوه رايج‌ترين واژه‌اي شد كه به معني مؤسسه آموزشي يا دانشسرا به كار مي‌رفت و سرانجام به مركز گسترش فرهنگ، معنويت و فعّاليّت‌هاي اجتماعي در هر شهر و روستا، تبديل شد كه در آن زيرنظر معلم يا فقيه صوفي اقدامات مختلف انجام مي‌شد؛ مانند تدريس مبادي قرائت، آموزش قرآن و فقه، آداب و رسوم تصوّف، عبادت‌هایي مثل نماز، تأمّل و انقطاع الي‌الله.
امروزه، تقریباً در همه شهرها و روستاهای سودان، تعداد قابل توجّهی از خلوه‌های قرآنی، آموزشِ روخوانی، تجوید و تفسیر قرآن کریم و حفظ آن را برعهده دارند. گفتني است كه مسلمانان سودان غالباً، از دوران كودكي و حتي قبل از ورود به مدارس رسمي، ضمن حضور در خلوه‌هاي قرآني، قرائت و حفظ قرآن كريم را، آغازمي‌كنند.
13. وضعيت و ساختار آموزش مذهبي در جامعه
همان‌گونه که در قسمت پیشین اشاره شد، آموزش‌های مذهبی در جمهوری سودان، به دو شیوه انجام می‌شود:
نخست، شیوه سنّتی: آموزش‌های مذهبى در سودان، بیشتر به سبک سنّتی و در مدارسى صورت مىگيرد كه «خلوه» نام دارند. آموزش روخوانی و حفظ قرآن کریم، فراگيرى مختصر مسائل مذهبى زير نظر يك استاد و فقيه، از جمله برنامه‌های‌اين مدارس است. دوره تحصيلی در خلوه‌ها هشتسال و تعداد دانشآموزان در هر دوره هفت تا پانزده نفر است. بعد از موفّقیّت در آزمون پايانی دوره، دانشآموزان مىتوانند وارد مؤسسات آموزش عالى مذهبی شوند و در آن جا فلسفه، الهيات و معارف متداول و كلاسيك دينى را فراگيرند. دراين صورت پس از چهار سال رسماً، به‌عنوان كارشناس علوم دینی شناخته مىشوند (2013 ,hawzah.net/Per/Magazine/mi/8002/mi00210.asp).
دوم، شیوه دانشگاهی: امروزه دانشگاه‌های متعدّد، ازجمله «دانشگاه قرآن کریم و علوم اسلامی»، «دانشگاه علوم اسلامی‌اُم دُرمان»[15] و «دانشگاه بین‌المللی آفریقا»[16] و چند مؤسسه آموزش عالی، به تدریس علوم اسلامی، با روش دانشگاهی می‌پردازند (مشاهدات عینی مصطفی امیدی، وابسته فرهنگی سابق ج.ا.اـ خارطوم).
درباره نظام آموزشی سودان، در بخش دهم این کتاب توضیحات بیشتری ارائه خواهد شد.
[1] محمّد احمد المهدی معروف به مهدي سودانی، یکی از اعضای قبيله دناقله بود. وی از دوران کودکی به علوم ديني روي آورد و درجات طريقت را نيز گذراند. او در تيز هوشي و سخنوري زبانزد همگان بود و به سرعت مردم را به سوی خود جذب كرد. وي در سال 1881م. (1260هـ..ش) زمينه را، مهيّا ديد و ادعاي مهدويت كرده و خود را مهدي منتظر ناميد. عده‌اي براين باورند كه عوامل متعددی، به‌ویژه موارد زیر، زمينه‌سازِ چنين ادعایی شدهاند:
1ـ مسلمانان، از آن جمله مردم سودان، در انتظار ظهور حضرت مهدي موعود (عج) بودند.
2ـ شيوخ قبايل و فقهاي سودان، با استناد به رواياتي از پيشوايان حديث اهل سنّت، اعتقاد داشتند كه حضرت مهدي (عج) از ميان آنان ظهور خواهد كرد.
3ـ توده‌های مردم از حکومت وقت ناراضی بودند. زیرا دولتِ سودان، در آن زمان، با آزار و اجبار، از مردم ماليات‌های سنگينی، دريافت مي‌كرد. مردم سودان سالانه سه‌بار ماليات می‌پرداختند. شگفت‌انگيزتر آن كه از زنان و كودكان نيز، ماليات گرفته مي‌شد . مالیاتِ مرحله نخست متعلق به فرمانداري، بار دوم از آنِ قضات و ماليات مرحله سوم براي مأموران بوده است .
4ـ علاوه‌بر این، تاجران هم از دولت ناراضي بودند و از محمّد احمد المهدی، حمايت میکردند. زیرا تا مدّتی پیش از آن تاریخ، خريد و فروش برده در سودان رايج بود و برده‌های جوان با قيمت ارزان خريداري و با قيمت‌گران، برای انجام كارهاي دشوار و طاقت‌فرسا، به نقاط دوردست و كشورهاي همجوار فروخته مي شدند. امّا، پس از آنكه تجارت برده منسوخ شده و از رونق افتاده بود، مأموران، مالياتِ گذشته را از تاجران، مي‌خواستند. همین امر نارضایتی شدید بازرگانان را در پی داشت. بر این اساس، هنگامي كه محمّد احمد المهدی مردم را به طرفداری از خويش فراخواند، تاجران ناراضي سودان نیز، دعوت او را پذيرفتند و در تقويت او كوشيدند (2013, http://daryabary.parsiblog.com/Archive41951.htm).
[2] «المُدوّنة الکبری » مجموعه ای از پاسخ های سحنون بن سعید بن حبیب التّنوخی، به مسائل فقهی، براساس مذهب مالکی است.
[3] اقامتگاه سید، در سودان محل سکونت شیوخ برجسته، «مسید» نامیده می‌شود .
[4] سودانیان وی را «الامام المهدی» می‌خوانند.
[5] «حولیّة» به معنی «سالانه»، در سودان به جشن باشکوهی گفته می‌شود که هریک از شیوخ طریقت‌های سودان، با حضور شخصیت‌های علمی و فرهنگی و جمع کثیری از مریدان خویش، به مناسبت سالگرد ولادت با سعادت پیامبر اکرم(ص)، در آستانه این میلاد و مدّتی پس از آن، برگزار می‌کند.
[6] محل سكونت خليفه يا شيخ طريقت
[7] مُجَمّع الشّیخ
[8] عصرگاهي
[9] منظور از «احزاب» در اینجا، مجموعه ای از دعاها و ذکرهایی است که در حلقه های ذکر خوانده می‌شود .
[10] جامعة القرآن الكريم والعلوم الإسلامية
[11] جامعة أم درمان الإسلامية
[12] جامعة أفريقيا العالمية
[13] مُجَمّع الشیخ
[14] الخلوة
[15] جامعة أم درمان الإسلامية
[16] جامعة أفريقيا العالمية