زبان و ادبیات تونس
زبان و ادبیات
بخش۱. زبان و خط
زبان عربی زبان رسمی تونس است و زبان فرانسه رواج بسیاری دارد. قرآن کریم، احادیث و اشعار عربی نقش مهمی در گسترش زبان عربی در تونس داشته‌اند. زبان عربی در دوره حکومت حسان بن نعمان غسانی بر افریقیه و به دستور عبدالملک مروان، زبان رسمی این منطقه شد (فاخوری، ۱۹۸۶: ۹۹۴). دوره حکومت حفصیان در تونس در قرن هشتم هجری از مهم‌ترین دوران تثبیت زبان عربی در میان مسلمانان بربر بود (شریف، ۱۹۹۳: ۵۹). نحوه گویش و لهجه عربی در مناطق مختلف تونس باهم متفاوت است، لهجه عربی تونسی حرف «ضاد» را در حرف «ظاء» ادغام کرده و حرف «قاف» را «گاف» تلفظ می‌کند. تونسی‌ها کمتر مراعات حرکات را می‌کنند؛ ولی اهمال و اضعاف ایشان به الجزایری‌ها نمی‌رسد. زبان عربی تونسی در
۲۰۲
مفردات خود از زبان‌های ترکی و ایتالیایی و فرانسوی بسیار متأثر است (شنتاوی، بی‌تا: ۶/۱۰۱).
امروزه، لهجه عربی معاصر تونس مخلوطی از زبان عربی و فرانسه است و کمتر به زبان عربی فصیح نزدیک است. زبان بربری که زبان بومی تونس و مردم شمال آفریقاست، تقریبا از بین رفته است و فقط ته‌لهجه‌هایی از آن در مناطقی از تونس، مانند قفصه، مطماطه و جربه وجود دارد (همان: ۶/۱۰۱). فرانسوی‌ها در دوران استعمار تونس بسیار کوشیدند تا حروف لاتین را جایگزین حروف عربی‌کنند، اما موفق به انجام آن نشدند.
بخش۲. ادبیات گذشته
با توجه به تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون در تونس، بررسی تاریخ و جریان‌های ادبی این کشور نیاز به مطالعه ادبیات فینیقی، رومی و عربی دارد که از حوصله این کتاب خارج است. با ورود فاتحان مسلمان به إفریقیه فرهنگ و ادبیات عربی با محوریت زبان عربی قرآن و ادبیات عرب، به‌ویژه شعر حماسی آن وارد این منطقه شد و بنابراین می‌توان گفت که حضور ادبیات عربی و سبک‌های آن در تونس به قرن هفتم میلادی بازمی‌گردد.
تونس از جریان‌های ادبی حاکم در دوران امویان و عباسیان در شرق و سبک‌های ادبی موجود در مناطقی از غرب جهان اسلام، به‌ویژه اندلس، متأثر شده است دولت مرابطین نقش مهمی در شکوفایی ادب عربی در تونس داشته است (فاخوری، ۸۹۹:۱۹۸۶).
۱، برای نمونه رک: مقاله «مؤامرة استبدال الحروف العربیة بالحروف اللاتینیة في عهد الحمایة في تونس»، تألیف محمدصالح عمر در پایگاه اینترنتی مجلات تخصصی نور.
از میان شخصیت‌های تأثیرگذار در تاریخ جریان ادبی تونس باید به «ابن‌خلدون» اشاره کردکه اندیشه‌های او تاکنون نیز مورد توجه است. ابن عربیه (د۶۵۹ق)، احمد اللیانی (د۶۵۹ق) و ابن سماط مهدوی (د۶۹۰ق) از ادباء و شعرای قدیمی تونس هستند که وجدانیات و مدح پیامبر اسلام (ص) موضوع غالب اشعار آنهاست. کتاب‌های ادبی مانند کلیله‌ودمنه و داستان‌های هزارویک‌شب هنوز در جامعه و فرهنگ تونس رواج دارد.
بخش۳. ادبیات معاصر
ادبیات معاصر تونس از جریان‌های ادبی کشورهای مصر، الجزایر و لبنان و نیز ادبیات اروپایی، به‌ویژه ادبیات فرانسه و ادبیات ایتالیایی متأثر است؛ با این تفاوت که تاریخ حضور ادب عربی در تونس به قرن هفتم میلادی و ادب فرانسوی به اواخر قرن نوزدهم میلادی می‌رسد. برخورداری ادب تونسی از پیوندهای تاریخی با دیگر مناطق مدیترانه‌ای به‌گونه‌ای است که در دهه‌های گذشته بسیاری از متخصصان اروپایی را به این کشور کشانده تا پیرامون این پیوندها تحقیق کنند برای نمونه پژوهشگران اسپانیایی برای شناخت بیشتر تاریخ ادب عربی اندلسی با هدف شناسایی بیشتر ارتباطات ادبی تمدن عربی اسلامی و تمدن اروپایی به تاریخ ادب تونسی و سبک‌های آن توجه کرده‌اند (طرشونه، ۲۱:۱۹۸۹).
ادبیات معاصر تونس پیش از استعمار فرانسه بیشتر از فرهنگ عربی اسلامی متأثر بود. شروع جنبش‌های اصلاح‌طلب در شرق و سرایت آن به تونس موجب سوددهی به جریان‌های فکری این کشور شد و تحولات گوناگونی را به‌ویژه در حوزه ادبیات و
)
۲۰۳
.G)
سبک‌های ادبی آن به وجود آورد. راه‌اندازی مراکزی، مانند باردو، صادقیه و خلدونیه به همراه جریان تبادل هیئت‌های علمی ادبی میان تونس و دیگر کشورهای منطقه، از عواملی بود که به راه‌اندازی مجلات و نشریات جدید ادبی و فرهنگی در تونس شتاب بخشید و موجی از نوگرایی را در ادبیات تونسی ایجاد کرد. راه‌اندازی مجله «السعادةالعظمی» در سال ۱۹۰۴ میلادی را نقطه عطفی در آغاز شعر نو در تونس می‌دانند (بیت‌الحکمه، ۱۹۹۳: ۱۷).
افرادی مانند ابوالقاسم شابی (د۱۹۳۴م) که نگاهی به عمق وجدان انسانی و مسائل هستی‌شناسانه داشتند در دورانی ظهور کردند که نسیم خوش نهضت و اصلاح در مشرق عربی وزیدن گرفته بود و همزمان با آن ادبیات رومانتیک نیز به تونس وارد شد (طرشونه، ۱۹۸۹: ۱۲). افرادی نیز، مانند محمود مسعدی (د۲۰۰۴م) با نگاه به اراده انسان و قدرت خلاقیت او به همین محیط نوگرایانه ادبی فرهنگی تعلق دارند (همان: ۱۸). شخصیت‌هایی مانند طاهر حداد، منور صمادح، میدالی بن صالح، صالح قرمادی و عبدالقادر بن شیخ با آثار خود به موضوع فقر و نداری مردم تونس و فاصله طبقاتی موجود در جامعه پرداختند و آن را محکوم کردند (همان: ۱۹).
از سوی دیگر رواج خفقان سیاسی، نبود آزادی بیان، کمبود مراکز ادبی، رکود زبانی، رواج ادبیات روزنامه‌ای، نبود معانی قوی و تصورات شعری ممتاز و فعالیت برخی از مراکز فرهنگی کم‌مایه نیز از مهم‌ترین عناصری بود که موجب شد تا بستر مناسب برای تضعیف جریان ادبی معاصر تونس فراهم شود و بدیهی است با مایه زبانی ضعیف نمی‌توان ادبیاتی قوی ارائه کرد.
برنامه‌ریزی استعمار فرانسه در جایگزینی خط و زبان خود به‌جای عربی و شیوع بی‌سوادی در میان عموم مردم تونس، از دیگر عواملی بودکه شروع کارهای فاخر ادبی در تونس را با تأخیر مواجه کرد. مجله الاداب، مجله بیت‌الحکمه، مجله الجامعة التونسیة و مجله فرانسوی‌زبان cahier de Tunisie از نشریات ادبی مهم تونس است. با وقوع انقلاب کرامت و آزادی در تونس باید منتظر شکل‌گیری جریان‌های ادبی جدیدی باشیم که ادبیات انقلابی، مهم‌ترین رویکرد آن باشد؛ چگونگی شکل‌گیری انقلاب و حوادث آن بیشترین محتوای کتاب‌های ادبی تونس پس از انقلاب کرامت بود؛ ادبیاتی که به حوزه‌هایی مانند هنرهای نمایشنامه‌ای نیز سرایت کرده و در قالب کتاب با محتوای نقل خاطرات از روزهای انقلاب نیز خود را نشان می‌داد.
بخش۴. انواع ادبی
قصه و شعر دو رویکرد غالب در ادبیات معاصر تونس است. شعر بیشترین بخش از جریان ادبیات معاصر تونس را به خود اختصاص می‌دهد. دین و سیاست با مضامین اغلب اجتماعی بیشترین نمود را در قصاید، مقطوعات و تواشیح دارند. دیوان‌های اشعار شاعران کلاسیک عرب در تونس علاقه‌مندان بسیاری دارد. شعر
شعر از انواع ادبی بسیار رایج در تونس است و عموم مردم این کشور علاقه بسیاری به شعر و محافل شعرخوانی دارند. تعدادی از مهم‌ترین شاعران معاصر تونس عبارت است از:
۲۰۵
۲۰۶
محمد مغربی تونسی (۱۷۷۳-۱۸۲۸م). او در شهر سوس به دنیا آمد و از شیوخ صوفیه بودکه از تونس مهاجرت کرد و به سوریه رفت. «الا یا ایها الساقی» از قصیده‌های اوست.
محمد بن عمر تونسی (۱۷۸۹-۱۸۵۷م). او در تونس به دنیا آمد و در قاهره از دنیا رفت. او دارای قصیده‌هایی است که در کتاب «تشحیذ الاذهان بسیرة بلاد العرب و السودان» آمده است.
جمال‌الدین خیاری (۱۸۴۶-۱۹۲۴م). او در منطقه بنی‌خیار تونس به دنیا آمد و همان‌جا از دنیا رفت. خیاری حافظ قرآن، دانش‌آموخته و مدرس زیتونه و دارای گرایش‌های اصلاحی و صوفی‌گرایانه بود. «بلوغ الارب فی ماثر الشیخ الذهب»، «السراج في معرفة صاحب التاج» و «التعریف باحوال التکلیف» از آثار اوست. خیاری دیوان شعر ندارد؛ ولی برخی از اشعار او، مانند «نبه جفونک» و «تهنئه» در کتاب‌هایی، مانند «مسامرات الظریف» و «بلوغ الارب» آمده است.
ابراهیم خریف (۱۸۶۲-۱۹۳۷م). او از سادات تونسی و متولد در شهر نفطه است که در سال ۱۸۸۸ میلادی به شهر تونس منتقل شد و در امور خیریه مشارکت جست. «المنهج السدید فی التعریف بقطر الجرید» از تألیفات و وی است و همچنین «اجدد لیل الوصل»، «شمس الهدی» و «تهلل وجه السعد» از معروف‌ترین قصیده‌های اوست.
صالح سویسی قیروانی (۱۸۷۴-۱۹۴۱م). او از مریدان شیخ محمد عبده بود و دارای تألیفاتی، مانند دیوان «منجم التبر فی 1. www.almoajam.org
النثر و الشعر»، دیوان«زفرات الضمیر» (شعر و نثر)، «فجایع الیتامي والبائسین» و «الاناشید المکتبیة للشبیبة التونسیة» است. چاپ نخست «دیوان صالح سویسی القیروانی» را الدار التونسیة للنشر به سال ۱۹۷۷ میلادی انجام داد. او دارای دیوانی به نام «سلامة الانسجام و تکوین الوجد و الغرام» است که مفقود است. «القیروان»، «أری الحب» و «من قصیدة: في رثاء حافظ ابراهیم» از مهم‌ترین قصیده‌های اوست، سویسی به رباعیات خیام نیز توجه داشته است.
ابوالقاسم شابی (۱۹۰۹-۱۹۳۴م). شابی متولد شابیه از توابع استان توزر و از پایه‌گذاران مکتب شعر نوگرای تونس است.
محمود بورقیبه (۱۹۱۰-۱۹۵۶م). او از روزنامه‌نگارانی بود که به شعر پرداخت و قصیده او درباره فلسطین با استقبال عمومی روبه‌رو شد.
زین‌العابدین تونسی (۱۸۸۸-۱۹۷۷م). او شاعر و فقیه تونسی بود که در شهر تونس متولد شد و در دمشق وفات یافت. وی پس از گذراندن دوران تحصیل در سال ۱۹۱۲ میلادی به همراه برادر خود محمد خضر حسین، که اشغالگران فرانسوی او را به اعدام محکوم کرده بودند، به دمشق مهاجرت کرد. زین‌العابدین قصاید متعددی مانند «المختار» و «مناجاة» دارد.
عامر تونسی (۱۹۲۲-۱۹۹۵م). او شاعر صفاقسی است که در آغاز وارد تئاتر شد و سپس به شعر علاقه‌مند گردید؛ او دیوان شعر دارد و «سهر»، «وحدة»، «فراق» و«احلام العذاری» از مهم‌ترین قصیده‌های اوست.
۲۰۷
a ۲۰۸
دکتر جعفر ماجد (۱۹۴۰-۲۰۰۹م). ماجد، شاعر و پژوهشگر و استاد دانشگاه و دارای دکتری ادبیات و علوم انسانی بود. «قیروان أنت فخر الزمان»، «في ظلال القیروان»، «رسالة القیروان» و «الساحره» از مهم‌ترین قصیده‌های باقی‌مانده از اوست. مصطفی آغا (د۱۹۴۶م)، بلحسن بن شعبان (د۱۹۶۳م)، سوف عبید (متولد ۱۹۵۲م)، منصف مزغنی (متولد ۱۹۵۴م)، طاهر بکری (متولد ۱۹۵۱م)، محمد صغیر اولاد احمد (متولد ۱۹۵۵م) و یوسف رزوقه (متولد۱۹۵۷م) از دیگر شاعران معاصر تونس و بسیاری از آنها دارای دیوان شعر هستند. مجموعه ادبیات معاصر تونس، اثر زین‌العابدین سنوسی که در چهار جلد منتشر شده است، دارای اطلاعات خوبی است، خانه شعر (بیت‌الشعر) در شهر تونس مهم‌ترین انجمن شاعران در شهر تونس است که در سال ۱۹۹۳ میلادی تأسیس شده است و اکنون نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد. شایان ذکر است، جریان نقد ادبی در تونس وجود دارد، اما به‌گونه‌ای پراکنده و بسیار محتاطانه عمل می‌کند (بن سلامه، ۱۸۹:۱۹۸۶).
نشر
حضور نثر در تونس به قوت‌شعرنیست.خیرالدین تونسی و محمد بیرم از پیشگامان نهضت نثرنویسی معاصر در تونس هستند (فاخوری، ۱۹۸۶ : ۱۹۷).خاطره‌نویسی‌معروف به «ادب‌الرحلة»ونوشتن‌مقالات‌روزنامه‌ای، مهم‌ترین زمینه‌ها و بسترهایی است که حرکت نثرنویسی معاصر تونس در آن جریان دارد. «الرحلة الحجازیة» تألیف خیرالدین محمد سنوسی (د ۱۹۰۰ م) و مقالات او، از برجسته‌ترین نثرهای معاصر تونس است (بیت‌الحکمه، ۲۵:۱۹۹۳)؛ افرادی مانند شیخ محمد فاضل بن
عاشور و شیخ خضر محمدحسین، نثر پخته‌ای برای انتقال اندیشه‌های دینی دارند. ابوالقاسم شابی، دوعاجی و بیرم تونسی سه ضلع مثلث ادبیات خاطره‌نویسی تونس در فاصله دو جنگ جهانی اول و دوم بودند. شابی برای نخستین‌بار توانست رویکرد تحلیل ذات را به ادب خاطره‌گویی معاصر جهان عرب اضافه‌کند. قصه
قصه‌نویسی معاصر تونس در نخستین دهه‌های قرن بیست میلادی و از طریق نویسندگانی که مقالاتی در روزنامه‌ها می‌نوشتند، آغاز شد.حسن حسنی عبدالوهاب (۱۸۸۴-۱۹۶۷م) پژوهشگر، مورخ و ادیب معروف تونس از پیشگامان قصه‌نویسی معاصر تونس است که نخستین قصه خود را با نام «اللیلة الاخیرة بغرناطة» در سال ۱۹۰۵ میلادی پیرامون بهشت گمشده اندلس و بیان احساسات خانواده‌های مهاجر مسلمان اندلسی به تونس نوشت.
صالح سویسی قیروانی (د۱۹۴۱م) نیز قصه «الهیفاء و سراج اللیل» را در سال ۱۹۰۶ میلادی نوشت، قصه‌های «روح ثائرة» و «سعیدالمجدوب» از نوشته‌های ابوالقاسم شابی است. قصه «دموع القمر» را مصطفی خریف (۱۹۰۹-۱۹۶۷ م) کار کرده است. قصه‌های معروف «استعبادالبنین» و «زوجة آمد شرودة» نیز کاری از محمد بشروش است.
علی دوعاجی (۱۹۰۹-۱۹۴۹م)، محمود مسعدی (۱۹۱۱-۲۰۰۴م)، محمد عروسی مطوی (۱۹۲۰-۲۰۰۵م)، ثامر ناجیة (۱۹۲۴-۱۹۸۸م)، سمیر عیادی (۱۹۴۷-۲۰۰۸م)، ۱، تونسی‌ها اندلس را «الفردوس المفقود» می‌دانند. دکتر جمعه شیخه یکی از فرهیختگان تونسی و مدیر جمعیه الدراسات الأندلسیه در تونس به نگارنده می‌گفت ایران برای ما «الفردوس الموجود» است.
ر
۲۰۹
۲۱۰
ابراهیم بن سلطان (۱۹۵۳-۲۰۱۰م)، مصطفی فارسی (متولد ۱۹۳۱م)، عبدالواحد ابراهم (متولد ۱۹۳۳م)، عزالدین مدنی (متولد ۱۹۳۸ م)، حسن نصر (متولد ۱۹۳۷م)، عبدالقادر بن حاج نصر (متولد ۱۹۴۶ م)، جنات اسماعیل (متولد ۱۹۶۵م)، محمود بلعید (متولد ۱۹۳۸م)، صلاح‌الدین بوجاه (متولد ۱۹۵۶م)، ابراهیم درغوثی (متولد ۱۹۵۵م) و بوراوی عجینة (متولد ۱۹۵۱م) از دیگر قصه‌نویسان برجسته معاصر تونس هستند.
همایش ملی سالانه قصه‌های کوتاه در تونس برگزار می‌شود که نهمین دوره آن در سال ۲۰۱۳ میلادی با عنوان «بشارت‌های انقلاب در قصه‌های تونسی» برگزار شد. «لنادی القصه» نام مؤسسه‌ای تونسی است که از سال ۱۹۶۶ میلادی به چاپ مجله‌ای با نام «قصص» مبادرت کرد.۲ «الحیاة الثقافیة» و «ثقافه الیوم» از مهم‌ترین مجلات فرهنگی هستند که اشعار شاعران تونسی را چاپ و منتشر می‌کنند.
بخش۵. ادبیات کودک و نوجوان
دهه ششم قرن بیستم میلادی را می‌توان آغاز ادبیات معاصر کودک و نوجوان در تونس دانست. «شیخ محمد مناشو»،که معلم قرآن در مدارس تونس بود، به دلیل تلاش‌های بسیار جهت سوادآموزی کودکان، آغازگر ادبیات کودک در تونس شناخته می‌شود. این آموزگار مدارس ابتدایی با هدف مبارزه با استعمار فرانسه با استفاده از ساده‌سازی متون ادبی و قرآنی، بهره‌گیری از تمثیل و
قصه و آموزش سرود به کودکان آنها را به آموختن تشویق می‌کرد.
۱. نادي القصة: www.kissas.org
2. www.kissas.org
تلاش‌های مناشو زمینه‌ساز شکل‌گیری ادبیات کودک و نوجوان بود. میراث مردمی، فرهنگ شفاهی، میراث عربی، میراث تاریخی، میراث دینی، ترجمه، اقتباس و تألیف مهم‌ترین منابع و آبشخور ادبیات معاصر کودک است (هانی، ۱۲۵:۲۰۰۴).
مجلات و روزنامه‌های مهم تونس در حوزه ادبیات کودک از سال ۱۹۲۰ میلادی پا به عرصه وجود نهاد، محمود شعبانی، ام بشیر عطیه، احمد نعمانی و مصطفی خریف از نویسندگان و شاعران پیشرو در حوزه ادبیات کودک بودند که فعالیت ادبی آنها غالبا با سرودن شعر برای کودکان همراه بود. از دیگر شاعران مشهور شعر کودک می‌توان از احمد مختار وزیر، محی‌الدین خریف، نورالدین صمود، محمدعلی المانی، مصطفی غرور، حسن احمد جغام و محمد دواس یاد کرد.
رشد ادبیات کودک در تونس از دهه شصت میلادی تاکنون به‌خوبی ادامه داشته است که نتیجه آن چاپ ۱۳۹۸ عنوان کتاب برای کودکان تا سال ۱۹۹۹ میلادی بود. امروزه، با استفاده از تحلیل محتوایی کتاب‌های تونس برای کودک و نوجوان می‌توان گفت %۴۳ از این کتاب‌ها به داستان‌های خیالی و فانتزی، %۲۴ به موضوعات واقعی و اجتماعی و %۳۳ نیز به افسانه‌ها و اسطوره‌ها اختصاص داده شده است.
قصه شعری عامیانه «ام سیسی و موش» از اشعاری است که بیشتر کودکان دیروز و امروز تونسی آن را به خاطر دارند. مشهورترین نویسندگان کتاب کودک در تونس عبارت‌اند از: محمد عروسی مطوی، محمد حبیب بن سالم، عبدالحمید عطیه، حموده کریم شریف، هادی مرابط، علی بن‌هادیه، عبدالجبار
۲۱۱
۲۱۲
شریف، حسن حماده، محمود بدرالدین، عبدالله بدرالدین، طیف تریکی، محمد منوبی سعید، مصطفی شلبی و عروسیه نالوتی، صادق بالحاج، عثمان بودن، محمد رئوف قرجی، ابوبکر عیادی، مصطفی آمدائینی، نافله ذهب و طیب فقیه احمد. دارالمعارف للطباعه و النشر در شهر سوسه نیز از ناشرین کتاب‌های اسلامی برای کودکان است که کتاب‌های متعددی با عنوان «المکتبة الاسلامیة للاطفال» چاپ کرده است.
بخش۶. مشاهیر ادبی
از مهم‌ترین شخصیت‌های ادبی معاصر تونس می‌توان از این افراد یاد کرد:
سید محمد بیرم تونسی (۱۸۴۰-۱۸۸۹م). او در خانواده‌ای اهل ادب و دانش به دنیا آمد و در امور فرهنگی بسیار فعال بود. کتاب او با عنوان «صفوة الاعتبار بمستودع الامصار و الاقطار» از بهترین سفرنامه‌هایی است که حج‌گزاری مردم‌تونس را با نثری شیوا به رشته تحریر درآورده است.کتاب‌هایی مانند «فیما یجب لال البیت النبوی من التبجیل» (پیرامون آنچه برای بزرگداشت اهل‌بیت نبوت واجب است) و «رسالة فی سکنی دار الحرب» (رساله‌ای پیرامون سکونت در سرزمین جنگ) از دیگر تألیفات اوست. محمد بن عثمان سنوسی (۱۸۵۱- ۱۹۰۰م). او مصلح، مورخ و ادیب تونسی است که سفرنامه او به حج با عنوان «الرحلة الحجازیة» یکی از مهم‌ترین منابع حج‌گزاری مغربیان است. این سفرنامه در سه بخش، شامل‌گزارش سفر به ایتالیا و تونس، مسافرت به مکه و مدینه و دیدار با رجال و شخصیت‌هایی است که در مسیر سفر با آنها ملاقات داشته است.
ابوالقاسم شابی (۱۹۰۹-۱۹۳۴م). شاعر ملی تونس که در سال ۱۹۲۰ به زیتونه رفت و در سال۱۹۳۰ میلادی نیز از دانشکده حقوق فارغ‌التحصیل شد. از ویژگی‌های شخصیتی و روانی او می‌توان به داشتن روحیه بسیار حساس و عشق به میهن اشاره کرد. مهارت و تخصص این شاعر ملی تونس در زمینه خیال شعری است. «اغانی الحیاة» دیوان شعر اوست. شعر شابی دارای سه مرحله ادبیات اندلسی و مهاجرتی، ادبیات روبه‌روشدن با مرگ و ادبیات آشوب و بدبختی است، شعر انقلابی و حماسی معروفی که در قیام‌های مردمی معاصر جهان عرب بسیار استفاده شد و بیت معروف آن عبارت است از: «اذا الشعب یوما اراد الحیاة فلابد أن یستجیب القدر» از سروده‌های ابوالقاسم شابی است.کتاب «الخیال الشعري عند العرب» او نیز معروف است. ابوالقاسم محمد کرو از شابی‌شناسان و جمع‌آوری‌کنندگان آثار شابی است.
علی دوعاجی (۱۹۰۹-۱۹۴۹م). او نویسنده، شاعر، نقاش، کاریکاتوریست و پرچم‌دار ادبیات فکاهی در تونس معاصر است. کتاب‌هایی مانند «سهرت منه اللیالی»، «جولة بین حانات البحر المتوسط» و «تحت السور» از آثار و تألیفات دوعاجی است.
بشیرخریف (۱۹۱۷-۱۹۸۳م). او را می‌توان از سردمداران و پیشگامان مکتب ادبیات قصه‌نویسی و راویان داستان با لهجه تونسی دانست. امروزه، برخی از آثار بشیر خریف در متون درسی مدارس مقطع متوسطه تونس تدریس می‌شود.کتاب‌هایی مانند تجربتی القصصیة، لیلة الوطیة، بللار، حبک دربانی، مشموم الفل و المروض و الثور (پیرامون جنگ اعراب و اسرائیل) از آثار مشهور اوست.
۲۱۳
۲۱۴
محمد مرزوقی (۱۹۱۶-۱۹۸۱م). او از ادیبانی است که کتاب‌هایی مانند أشعة الجمال، دموع و عواطف و الادب الشعبي فی تونس را تألیف کرده است.
محمود مسعدی (۱۹۱۱-۲۰۰۵م). او از قصه‌نویسان و نیز از وزیران معروف تونسی است از مسعدی تألیفات متعددی مانند السد، حدث ابوهریرة قال، مولد النسیان، تاصیلا لکیان و من ایام عمران به یادگار مانده است. شایان ذکر است، بیت‌الحکمة تونس از تاریخ ۱۳ لغایت ۱۶ دسامبر ۲۰۱۱ میلادی، همایش بین‌المللی «محمود المسعدي مبدعا و مفکرا: جمالیات الکتابة و اسئلة الوجود» را در تونس برگزار کرد.
احمد خیرالدین (۱۹۰۶-۱۹۶۷م). او ادیب، نویسنده و از نمایش‌نامه‌نویسان معروف تونس است.
احمد مختار وزیر (۱۹۱۲-۱۹۸۲م). او از سرایندگان شعر کودک است که مجموعه‌هایی مانند سرودهای کودکان (۱۹۷۱م)، دیوان کودکان (۱۹۷۴ م)، الیا (۱۹۷۵م) و زمزمه‌ها (۱۹۷۵م) را به چاپ رسانیده است.
محمد عروسی مطی (۱۹۲۰-۲۰۰۵م). او از اهالی جنوب تونس است که توانست پایه‌گذار سبک ادبی و تاریخی جدیدی در این کشور باشد. عروسی رئیس و صاحب امتیاز مجله «القصص» بود.
طاهر قیقه (۱۹۲۲-۱۹۹۳م). او از ادیبان و قصه‌نویسان بزرگ تونس است که «من أقاصیص بنی‌هلال» و «نسور و ضفادع» از مهم‌ترین تألیفات اوست.
میدانی بن صالح (۱۹۲۹-۲۰۰۶م). شعر و ادبیات مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت بن صالح بود و توانست تألیفات شعری متعددی را از خود به یادگار بگذارد.
محمد غزی (متولد ۱۹۴۹م). او نویسنده کتاب‌های قصه کودک، از متخصصان شعر صوفی و نیز از منتقدان ادبی است که از خود چند دیوان شعری مانند الماء، ما أکثر ما أعطی،کثیر هذا القلیل الذي أخذت، کاللیل استضی بنجومی و تعدادی کتاب داستانی، مانند صوت القصبة الحزین، مملکة الجمر و حکایة البحر را به یادگار گذاشته است.
دکتر جعفر هذیلی ماجد (۱۹۴۰-۲۰۰۹م). دکتر ماجد از مردمان قیروان و از مؤسسان اتحادیه نویسندگان تونس است و به فرهنگ ایرانی، به‌ویژه شعر و ادب فارسی، بسیار علاقه‌مند است. آخر ما ظهر، دیوان الصبابة، بین الشعر و الخیال، اغنیة و قصیدة و مجله‌ای به نام رحاب المعرفة از آثار اوست. نجوم علی الطریق، غدا تطلع الشمس، الافکار، تعب و الساحرة نیز از آثار شعری اوست. دکتر ماجد در سال ۲۰۰۹ میلادی از سوی رئیس‌جمهور تونس در سمت هماهنگ‌کننده برنامه «قیروان پایتخت فرهنگی جهان اسلام» منصوب شد و تلاش بسیاری برای حضور ایران در این برنامه داشت که برگزاری نمایشگاه خوشنویسی، هفته فیلم و اجرای تواشیح توسط گروه بین‌المللی الهدی از نتایج آن بود.
محی‌الدین خریف (متولد ۱۹۳۲م). او در خانواده ادبی فرهنگی متولد شد. بعضی از اعضای فرهیخته خانواده خریف عبارت‌اند از بشیر خریف (داستان‌نویس)، مصطفی خریف (شاعر)، عبدالحمید
۲۱۵
۲۱۶
خریف (شاعر) و زینب خریف (ادیب)؛ محی‌الدین در سال۱۹۶۵ میلادی از جامع زیتونه فارغ‌التحصیل و به تدریس در دبستان مشغول شد و پس از مدتی به وزارت فرهنگ رفت و در آنجا به ریاست انجمن ادبیات بومی تونس منصوب شد؛ او برای بزرگ‌سالان شعر سرود و کتاب‌هایی را در زمینه نقد ادبی و سلسله بحث‌های ادبی و تاریخی به چاپ رسانید. برخی از کتاب‌های او برای کودکان به این شرح است: کودک و پروانه طلایی (ترانه‌هایی برای کودکان-۱۹۷۶م)، گفت‌وگوهای کودکان (۱۹۷۸م) و ترانه‌های کودکی (۱۹۷۹ م). او در مقدمه کتاب «کودک و پروانه طلایی» می‌نویسد: «به‌هرحال من باید این کار کوچک را انجام دهم، امیدوارم توانسته باشم در بنای ادبیات کودک و نوجوان در تونس نقشی داشته باشم، این وطنیکه جز دوستی و عشق چیزی نداریم به آن تقدیم کنیم؛ ضرب‌المثلی می‌گوید: فقیر از هر آنچه دارد، با تمام وجود می‌بخشد».
مصطفی غرور. او از فعالان عرصه ادبیات کودک است، غرور در شعری با عنوان «سرود برگشت» که در مجموعه‌ای با عنوان «گنجشک‌ها» در سال ۱۹۹۰ میلادی چاپ شده است، می‌گوید: «تابستان دیگر گذشته؛ آمده روزهای مدرسه؛ بیاییم بکشیم جهل را و زنده کنیم بزرگی‌گذشتگان‌مان را؛ بپا خیزید تا به‌درستی تغذیه کنیم عقل را با علم. ای هم‌وطنان! جهل و نادانی دشمنی کمین کرده است؛ به پا خیزید تا زنده کنیم بزرگی‌گذشتگان‌مان را؛ برگشتیم به مدرسه و دوستی برگشت نزد ما؛ نور علم چون خورشید است؛ علم برای راهنمایی ما کافی است؛ به پا خیزید تا زنده کنیم بزرگی گذشتگان‌مان را؛ کودکان (دانش‌آموزان) به راه افتادند، مانند سپاه پیروزی در جنگ؛ به سوی بلندی ای دوست من، به سوی بزرگ‌ترین
رؤیاها، به پا خیزید تا زنده کنیم بزرگی‌گذشتگان‌مان را؛ ما وامدار اجدادمان هستیم؛ برمی‌گردانیم بزرگی اجدادمان را، مانند یکی از اصول دین مراقب حریم زیبای وطن باشیم؛ به پا خیزید تا زنده کنیم بزرگی گذشتگان‌مان را».
حسن احمد جغام. او از دیگر فعالان عرصه ادبیات کودک و نوجوان در تونس است.کتاب‌هایی مانند زیباترین داستان‌ها برای کودکان، ماجراهای اولیس، هانیبال فرمانده بزرگ و اسب زیرک از تألیفات اوست.
محمد دواس. او از مشهورترین راویان قصه‌های کودکانه در تونس است که به خاطر توجه به حکایت‌های مردمی محبوبیت بسیاری در نزد کودکان تونسی دارد. از تألیفات او می‌توان به کتاب‌هایی، مانند مادر سیسی در لباس جدیدش، زن بابا، ابوسعدیه، مرغ عجیب، موش مغرور، هیزم‌کش و مار، گنگ قهرمان، جام قهرمانی خر، بیهوده، دختر ملک جان، سردسته دزدها، شیر و روباه و سگ باوفا اشاره کرد. از دیگر مشاهیر ادبی معاصر تونس می‌توان به محمد صغیر اولاد احمد، منصف لوهایبی، ادم فتحی، بوراوی عجینه، عبدالرحمان لموشی، فرج لحوار، محمد جابلی، نورالدین صمود و محمدعلی المانی اشاره کرد.
۲۱۷