موسیقی سنتی چین

موسیقی سنتی چینی

هنر موسیقی، زبانی برای بیان اندیشه و حالات درونی انسان‌­ها به بهترین و زیباترین وجه از طریق هنر است که از آغاز نوآوری و خلاقیت بشری همراه انسان بوده است. به همین دلیل است­ که هنر موسیقی را گوهر نشان­دار تمدن بشری نامیده­‌اند. این هنر اگرچه در هر جامعه و تمدنی رنگ و بوی خاصی دارد، ولی تنها نوع بیان حالات انسانی است که نیاز به زبان ندارد. انواع سبک­‌ها و آلات موسیقی سنتی چین نیز که ریشه در تاریخ پیش از تاریخ این سرزمین دارد (از میان کشفیات باستانی به دست آمده از سرزمین چین، نمونه هایی از نِی های استخوانی متعلق به بیش از 8000سال کشف شده است که بیانگر قدمت این هنر در میان مردم سرزمین چین است.)، در گذر زمان دچار تغییر و تحولات عمیقی شده و از حالت ابتدایی و تک صدایی و سادگی آغازین به وضعیت پیشرفته، گروهی و پیچیده‌­ی کنونی رسیده است. هنر موسیقی چین نیز هم­چون فرهنگ، تاریخ و تمدن این کشور، از طریق مبادله و داد ستد با سایر اقوام و ملل پیرامونی به رشد و بالندگی رسیده و بلوغ یافته و همیشه مورد توجه حاکمان و مردم عادی بوده و در غم و شادی، نیایش و مراسم، رزم و بزم، جزیی از زندگی روز مره­‌ی مردمان این سرزمین بوده است. آن­چه درپی می‌­آید، مختصر اشاره­ ای به پیشینه، تاریخ پیدایش، روند شکل گیری و رشد و تکامل و وضعیت کنونی این هنر در سرزمین کهن چین است.

تاریخ موسیقی چینی

براساس اسناد و مدارک و کتاب­‌ها و نوشته­‌های تاریخی، استفاده از هنر و آلات موسیقی در چین از دوران پارینه سنگی و از دوران انسان ابتدایی رواج داشته است. کشفیات باستانی به دست آمده از دوران عصر حجر نشان از ابداع آلات مختلف موسیقی از سنگ و چوب و سفال از بیش از4000سال پیش در این کشور دارد. نِی­‌های استخوانی کشف شده‌­ی متعلق به عصر پارینه سنگی در چین، جزو قدیمی­ترین آلات موسیقی یافت شده در جهان هستند. آلات موسیقی سفالین کشف شده از منطقه‌­ی شی­اَن نیز دارای قدمتی 6000ساله هستند.

نوشته های تاریخی نیز از 4000سال پیش به وجود ابزار موسیقی و استفاده از این هنر در زندگی روزمره‌­ی مردم و دربار پادشاهان حکایت دارد. در دوران سلسله­‌ی شیا(2070تا1600پیش از میلاد) جامعه‌­ی چین از دوران ابتدایی عصر حجر به دوران برده داری تکامل یافت. در این دوره هنر موسیقی که قبلا برای توتم‌­های قبیله­‌ای و ارواح نیاکان و مراسم قربانی استفاده می ­شد، و ابزاری برای بیان احساسات و ترانه‌­های عامیانه در ستایش آسمان، بیان آمال و آرزوها، و مراسم قربانی بود، در کنار کاربری پیشین، به ابزاری برای تقویت قدرت و ستایش اعمال و کردار و تفریحات طبقه­‌ی حاکم تبدیل شد. کتاب­‌های تاریخی چین که پیدایش موسیقی سنتی ردیفی چینی را به دوران امپراتوری خوانگ­دی (Huangdi)(امپراتور زرد) در4000 سال پیش نسبت می­ دهند، با کشف برنز در دوران خوانگ­دی بر تنوع آلات موسیقی که پیش از آن تنها از چوب و سنگ و سفال بود افزود و با ساختن زنگ‌­های فلزی ردیفی صدای متنوع‌­تر و بلندتری از این آلات تولید گردید. در همین دوره بود که از آلات تلفیقی سنگ و برنز برای مراسم‌­هایی هم­چون رفتن به جنگ، ورود به کاخ امپراتوری، مراسم قربانی کردن و جشن‌­ها استفاده می­ شد.در دوران سلسله‌­ی«جو» هنر موسیقی از حالت نیایشی پیشین به تفریحات درباری تمایل بیشتری پیدا کرد و نظارت دولتی آن را به استانداردهای لازم نزدیک­تر ساخت. در این دوره، برای استفاده از موسیقی در مراسم نیایشی و درباری و استفاده­‌ی مقامات دربار براساس جایگاهشان از آن مقررات و چارچوبی تحت عنوان«موسیقی حرکات موزون 6 سلسله­‌ی پادشاهی (Six-Dynasty Music Dance)» تعیین و معرفی شد که هیچکس حق تخلف از آن را نداشت. گروه موسیقی مربوط به دربار و امپراتور از 64هنرمند و موسیقیدان تشکیل می­ شد. از این طریق بود که هنر موسیقی وارد دنیای تمدن بشری شد.

در دوران سلسله­‌های بهار و پاییز و حکومت­‌های هم ­ستیز(770تا221پیش از میلاد) که جامعه­‌ی چین از برده‌­داری به فئودالی تغییر یافت، هنر موسیقی نیز متحول شده و دسته‌­بندی هشتگانه‌­ی آن آغاز شد. همزمان با توسعه و استاندارد یافتن موسیقی درباری، موسیقی عامیانه نیز به روند تکاملی خود ادامه داد و موسیقی محلی مناطق مختلف هم رشد یافته و برتنوع و کیفیت آلات موسیقی افزوده شد. میان آواز، رقص و موسیقی فولکلور همیشه ارتباط تنگاتنگی وجود داشته که داستان‌سرایی عامیانه نیز بر غنای آن افزوده است.

در دوران سلسله­‌ی چین (Qin)(221 تا206میلادی) به عنوان نخستین امپراتور سراسر چین بود که نهاد سازمان یافته­‌ای برای سامانده‌ی و نظارت بر آموزش، جمع آوری ترانه­‌ها، موسیقیدانان و استفاده­‌ی صحیح از آلات موسیقی شکل گرفت. رشد و تکامل موسیقی در دوران سلسله‌­ی خَن(206 پیش از میلاد تا220میلادی) هم­چنان ادامه یافت و جمع آوری موسیقی­‌های عامیانه و محلی و تلفیق آن­ها در موسیقی ملی موجب رشد و بهتر شدن هر دوبخش شده و این هنر هرچه بیشتر در زندگی خصوصی مردم تأثیر­گذار گردید. آغاز فعالیت جاده­‌ی معروف ابریشم نیز در انتقال سبک و آلات موسیقی مناطق مختلف غربی به چین بسیار مؤثر بود. ورود و گسترش آیین بودا در سرزمین چین و ورود انواع هنرهای هندی به ویژه هنر موسیقی آیینی نیز زمینه را برای رشد و تکامل موسیقی آیینی در این کشور فراهم ساخت. تثبیت قدرت سیاسی و اقتصادی چین در دوران سلسله­‌های سویی (Sui) و تانگ و توسعه­‌ی روابط اقتصادی و فرهنگی چین با مناطق غربی(به ویژه ایران دوران ساسانی) زمینه را برای بلوغ و رشد هرچه بیشتر انواع موسیقی چینی فراهم نمود (طبق اظهارات محققان هنر موسیقی در چین که در ملاقات حضوری با اینجانب مطرح می کردند، سبک ها و آلات موسیقی مناطق غربی چین که منظورشان ایران باستان است، در رشد و تکامل موسیقی این کشور تأثیر به سزایی داشته است. آلات موسیقی هم چون نی، عود(در زبان چینی پیپا)، کمانچه(در زبان چینی آرهو)، شیپور و ساز قانون از ایران وارد چین شده است که این موضوع در کتاب های تاریخی این کشور نیز ثبت شده است.). در این دوران بود که سبک‌­های«موسیقی 7 بخشی (Seven Part Music)» یا«موسیقی 9 بخشی (Nine part Music)» از تلفیق موسیقی سنتی چینی و مناطق غربی به وجود آمد و شهرت زیادی پیدا کرد. در دوران تانگ بود که مؤسسات آموزشی و نظارت بر موسیقی مذهبی، درباری، و عامیانه از هم مجزا شده و هر کدام به صورت تخصصی روی موسیقی کارکرده و موسیقیدان‌­های برجسته­‌ی متعددی در این زمینه‌­ها آموزش دیده و تربیت شدند. این مراکز هم­چنین با برگزاری مسابقات بهترین موسیقی و موسیقیدان هر رشته را انتخاب و خلاقیت و نوآوری‌­های زیادی در این عرصه به وجود آمد.

روند تکاملی هنر موسیقی در دوران سلسله­‌های سونگ و یوان نیز هم­چنان ادامه یافت و در هر عصری با ابداع سبک و روش و آلات موسیقی جدید، قدمی در بهبود این هنر برداشته شد و از تلفیق موسیقی و اپرای جنوب و شمال در دوران یوان بهترین موسیقی و اپرای چین به وجود آمد.

در دوران سلسله­‌های مینگ و چینگ هنر موسیقی هرچه بیشتر وارد زندگی عموم مردم شده و مؤسسات موسیقی غیر دولتی(بخش خصوصی) نیز وارد عرصه­‌ی شده و بر غنا و گسترش هرچه بیشتر آن افزوده و گروه‌­های کوچک و بزرگ موسیقی در شهرهای مختلف و حتی روستاها شکل گرفت.

نفوذ موسیقی غرب در چین

شکست چین از نیروهای انگلیسی در نخستین جنگ تریاک در سال1840میلادی، و نفوذ سیاسی و فرهنگی کشورهای غربی و فعال شدن مبلغان و مسیونرهای مسیحی در این کشور، زمینه برای معرفی موسیقی غرب به چین نیز فراهم شد. رشد گروه­‌های موسیقی تلفیقی غربی-چینی و تنوع سبک ­ها و آلات موسیقی از یک طرف و تشکیل گروه‌­های موسیقی تحت عنوان گروه سرود در مدارسی که توسط مسیونرهای مسیحی و یا به تقلید از آن­ها توسط چینی­‌های طالب سیستم آموزش غربی تأسیس می ­شد، از سوی دیگر، تحول گسترده­‌ای در موسیقی سنتی چین ایجاد کرد. شکل گیری انجمن‌­های موسیقی مدرن و آغاز به تدریس این سبک از موسیقی در آموزشگاه‌­ها و مراکز آموزش عالی زمینه را برای تلفیق موسیقی شرق و غرب و تأثیر گذاری آن بر فرهنگ و هنر موسیقی چینی را فراهم ساخت. موسیقی دانان چینی آشنا به موسیقی غرب هم­چون جائویوان­رِن (Zhao Yuanren) خوانگ­زی(Huang Zi)، شیائو یومِی (Xiao Youmei)، وانگ گوانگ­چی (Wang Guangqi) و لیو تیان­خوا (Liu Tianhua) نیز در این زمینه نقش مؤثری داشتند.

در واقع، زیربنای موسیقی معاصر چین را از همان اواخر قرن19 و اوایل قرن بیستم، همان سرودهای مدارس چینی تشکیل می­ دهد که تحت تأثیر موسیقی غربی، به ویژه موسیقی کلاسیک کلیسایی غرب که توسط مسیونرهای مسیحی معرفی، تبلیغ و آموزش داده می ­شد تشکیل می­ دهد. در این آموزشگاه­‌ها انواع سبک­‌های موسیقی و آلات و ابزارهای موسیقی غربی معرفی و آموزش داده می ­شد و فارغ التحصیلی موسیقیدانان چینی از این مؤسسات موجب فراگیری موسیقی مدرن در سطوح مختلف جامعه­‌ی چین شد. سقوط نظام امپراتوری در سال1911 و آغاز جنبش ادبی چهارم ماه مه در سال1919میلادی که در واقع نقطه‌­ی عطفی در ادبیات معاصر این کشور و پشت کردن به برخی از سنت‌­های ادبی گذشته و اصلاحات به عمل آمده در سبک ادبی، بر موسیقی سنتی چین را نیز تحت تأثیر قرار داده و راه را برای مدرن شدن این هنر بیش از پیش باز نمود. همین تلاش­‌های مستمر زمینه را برای مدرن شدن هنر موسیقی و ورود انواع موسیقی‌­های غربی به چین فراهم کرد. روند اصلاحات آغاز شده در هنر موسیقی سنتی چین در اوایل قرن بیستم در دهه‌­های بعد و حتی پس از روی کارآمدن نظام کمونیستی در سال1949 هم­چنان ادامه یافت. اجرای سیاست اصلاحات اقتصادی در سه دهه پیش و توسعه­‌ی روابط چین با جهان غرب و مبادله­‌ی گروه‌­های موسیقی میان این کشور با سایر کشورها نیز بر این روند سرعت بخشید و امروزه انواع موسیقی­‌های غربی از کلاسیک و جاز گرفته تا رپ و پاپ در این کشور رایج شده است.

ویژگی ­ها و انواع آلات موسیقی سنتی چین

برخلاف غرب که آلات موسیقی در آن­جا براساس صدا و ساخت آن­ها تقسیم بندی می ­شوند، در موسیقی سنتی چین آلات موسیقی براساس جنس آن­ها دسته بندی می­ شود. در دوران سلسله­‌ی خَن، به عناصر و ظواهر آلات موسیقی و هماهنگی آن با شرایط موجود نیز اهمیت داده می­ شد. برای نمونه، در فصل بهار از آلات تهیه شده از درخت بامبو استفاده می ­شد، فصل تابستان وقت استفاده از سازهای زهی بود، و در فصل پاییز از زنگ­‌های ردیفی برنزی استفاده می ­شد و صدای بلند طبل‌­ها در زمستان بیشتر شنیده می­ شد.

از نظر تاریخی، مانند سایر مناطق جهان، در سرزمین چین نخستین آلات موسیقی از چوب و گِل ساخته شدند. آلات موسیقی ساخته شده از نی و یا نوعی کدوی میان تهی، از آلات موسیقی ویژه­‌ی آن دوران به‌ ­شمار می‌­آیند. با کشف برنز و ریخته‌­گری در دوران سلسله‌­های شانگ و جو، آلات برنزی مانند طبل­‌های بزرگ نیز بر آن افزوده شد. در دوران سلسله­‌ی جو استفاده از سنگ­‌های صدا دار آویخته شده نیز در مراسم تشریفات استفاده می ­شد. اما باید گفت مشهور­ترین آلات موسیقی چینی اصالتا چینی نیستند و بسیاری از آن­ها از جمله سازهای زهی از مناطق غرب چین(آسیای میانه و ایران باستان) وارد این کشور شده ­اند. در گذشته، برای اجرای مراسم تشریفات تنها از زنگ­‌های برنزی و سنگ‌­های آویزان استفاده می­‌شد، و سایر آلات موسیقی برای تفریحات و سرگرمی­‌های روزانه در دربار و در میان عامه‌­ی مردم بود. پس از قرن بیستم و آشنایی مردم چین با موسیقی غربی بود که آلات موسیقی جدیدی هم­چون پیانو، نی فلزی، ویولون، گیتار، و... وارد این کشور گردید.

ابزارهای موسیقی سنتی چین به ­صورت کلی به8 گروه زیر تقسیم می­ شود:

1-آلات بامبویی: مشهورترین ابزار بامبویی همان نِی است که تک لوله‌­ای یا 6 تا20لوله­ای آن متداول است. در چین دو نوع ساز بادی نیین هست که از هر دو در جشن­‌های مردمی استفاده می­ شود: یکی سوونا (Suona)نام دارد که نوعی قره­نی با دهانه‌­ای فلزی است،( همان سرنای ایرانی است.) و دومی گوان (Guan)است که آن هم نوعی قره­‌نی کوتاه و بدون زنگ است که احتمالا هر دو از خارج از این کشور وارد شده ­اند.

2-آلات چوبی: مانند طبل­‌های چوبی، زبانه دارها و تلق تلق کننده­‌ها و گرزه‌ای کوچکی که معمولا راهبان بودایی هنگام خواندن اوراد از آن­ها استفاده می­ کنند.

3-آلات(زهی) ابریشمین: زِه این آلات موسیقی به جای مو و یا فلز و یا روده، از ابریشم درست شده است. مانند چین (Qin)که نوعی قانون و یا سنتور است، یا سِه (Se)و جِنگ (Zheng)که در افسانه­‌ها از ابداعات امپراتور زرد نام برده شده ­اند. سنتور و عود (در چین عود با نام پیپا( Pipa) مورد استفاده قرار می گیرد.) و پی­پا هم سازه‌ای زهی هستند که از ایران و آسیای میانه و در دوران تانگ وارد چین شده است. محبوب­ترین آلت موسیقی چینی اِرخو (Erhu)یا همان کمانچه است که آن هم ریشه‌­ی ایرانی دارد و انواع مختلف آن اغلب در موسیقی اپرای سنتی و توسط قصه گویان خیابانی مورد استفاده قرار می­ گیرد.

4-آلات سفالین: معرفترین ساز سفالی در موسیقی چینی سون (Xun) نام دارد که شبیه سوتک بوده و از گِل پخته ساخته شده است. البته با توجه به محدویت صدای این ساز و ثابت بودن کوک آن، بر حسب نت ­ها و کوک‌­های مورد نظر، گاه به اشکال و جنس‌­های مختلف -اعم از سفالی،چینی و گِلی- ساخته می ­شود، ضمن آنکه در مناطق مختلف چین نیز انواع گوناگون آن مورد استفاده قرار می­ گیرد.

5-آلات فلزی: انواع زنگ‌­های فلزی ردیفی که به چنگک آویخته می­ شود و از دوران سلسله­‌ی جو متداول شده است. این آلت موسیقی بخش جدایی ناپذیری از موسیقی تشریفات عصر جو به­‌شمار می‌­آمد و انواع مختلفی داشت که هر کدام نام خاصی دارند. از این آلات در زمان جنگ نیز برای حمله و یا عقب نشینی استفاده می­ شد. در سال‌­های اخیر، مجموعه­‌هایی از این آلات به نام گونگ (Gong) از قبرهای مربوط به دوران حکومت­‌های هم ­ستیز کشف شده که پس از بازسازی از آن­ها در مراسم رسمی استفاده می­ شود. نوع دیگری از آلات موسیقی فلزی بادی با نام لابا (Laba) وجود دارد که در مراسم و جشن­‌ها مورد استفاده قرار می ­گیرد که همان شیپور ایرانی است و احتمالا از ایران و یا تبت وارد شده و امروزه هم در معابد بودایی از نوع بلند آن برای اعلام مراسم استفاده می­ شود.

6-ابزار سنگی: سنگ­‌های صدا داری که از چنگک مخصوص آویزان شده و هرکدام دارای نوای خاصی هستند، از ابداعات ویژه‌­ی موسیقی سنتی چینی است. این سنگ‌­ها هرکدام شکل و فرم خاص مستطیلی زاویه‌­دار داشته و از هر یک صدای ویژه‌­ای خارج می­ شود.

7-ابزارهای چرمی: در چین ده‌­ها نوع طبل و دُهُل چرمی وجود دارد، از طبل­‌های کوچک گرفته تا طبل­‌های بزرگی که در وسط میدان آویخته شده و توسط چند نفر نواخته می ­شود. این نوع از آلت موسیقی از چین به ژاپن و کره نیز معرفی شده و مورد استفاده قرار گرفته است.

8-ابزارهای درست شده از کدو: این آلت موسیقی از نوعی کدو درست می­ شود که اندام و دهانه­‌ی آن بستگی به میزان رشد کدو دارد. از بدنه­‌ی لوله­‌ای آن به داخل کدو دمیده شده و نوسانات نفس نوازنده موجب بیرون آمدن صداهای مختلفی از سوراخ­‌های ایجاد شده در تنه­‌ی کروی شکل کدو می ­شود. نوع کوچکی از این آلت موسیقی«یو (Yu)» نام دارد که به شکل فلوت فربه وارونه به نظر می ­رسد. این آلت موسیقی ریشه در مناطق قبایلی کوهستانی جنوب چین داشته و در کشورهای لائوس، تایلند و میانمار هنوز هم از آن استفاده می­‌کنند.

البته اقوام و اقلیت­‌های ملی چین نیز هرکدام دارای سبک و آلات موسیقی خاص خود را دارند که برای آشنایی با آن­ها می ­بایست به اسناد و کتاب­‌هایی برای معرفی فرهنگ این اقوام نوشته شده مراجعه نمود.

نهادها و گروه­‌های موسیقی سنتی و مدرن

در طول یک قرن گذشته، موسیقی چینی و موسیقی غرب در هم آمیخته و هزاران قطعه موسیقی فاخر سنتی و مدرن توسط هنرمندان این رشته در داخل کشور و در عرصه­‌ی بین المللی عرضه شده است. به ویژه در سه دهه­‌ی گذشته و پس از اجرای اصلاحات، گروه‌­های هنری موسیقی در جشنواره‌­ها و فستیوال­‌های جهانی حضور یافته و با همتایان خارجی رقابت نموده است. این گروه­‌ها شامل تمامی رشته­‌های مدرن و کلاسیک موسیقی اعم از ارکستر سمفونی، کر، اپرا، گروه نوازی، تک نوازی و سنتی و مدرن می ­شود. هم­چنین، سالانه ده­‌ها جشنواره و فستیوال موسیقی در سطح ملی و بین المللی از جمله«فستیوال بهار شانگهای»، «فستیوال کر پکن»، «فستیوال موسیقی و گل شهر بز» و فستیوال­‌های محلی مانند«گل‌­های تازه‌­ی ماه مه» در پکن، «فستیوال آواز خوانی ماه اکتبر» در شانگهای و «فستیوال موسیقی مدارس» در فوجیان برگزار می ­شود.

گروه‌­ها و انجمن­‌های معروف موسیقی مدرن چین عبارتند از: ارکستر سمفونی اپرای ملی چین؛ اکستر سمفونی پکن؛ ارکستر فیلاهارمونیک چین؛ ارکستر سمفونی ملی چین؛ ارکستر سمفونی شانگهای؛ و انجمن موسیقی چین که از سال 1949 فعالیت خود را آغاز و هم اینک بیش از 8هزار نفر موسیقیدان عضو آن هستند. شاخه­‌های این انجمن عبارتند از: فرهنگستان موسیقی سنتی چین؛ فرهنگستان ملی ارکستر چین؛ فرهنگستان موسیقی گروه‌­های آوازی اقلیت­‌های قومی چین؛ فرهنگستان تاریخ موسیقی چین؛ فرهنگستان فرهنگ موسیقی چین؛ و فرهنگستان دوست­داران سمفونی چین. انجمن موسیقی چین نشریات مختلفی از جمله دو ماهانه‌­ی موسیقی خلق؛ فصلنامه­‌ی خلاقیت موسیقی؛  ماهنامه­‌ی آواز؛ دو ماهانه‌­ی انتشارات جهانی و دو ماهانه­‌ی موسیقی کودکان است که آخرین دستاوردهای موسیقی چین و جهان را در اختیار علاقمندان قرار می دهد .

نیز نگاه کنید به

• هنر در چین
• هنر اپرای سنتی
• صنعت فیلم و سینمای چین