تاریخ هنر روسیه
الف. از قرن 10 تا آغاز قرن 12
هنر روسیه باستان به طور اخصّ به هنر روسیه دوره فئودالیزم در قرون 17-10 گفته می شود. منابع آن مرتبط با هنر قبایل اسلاوهای شرقی گذشته می باشد که به نوبه خود آن نیز در تماس با دنیای هنر سکایی- سرمتی و مستعمرات باستان شمالی دریای سیاه می باشد. درباره ویژگی های هنر اسلاوهای شرقی ماقبل دوره فئودال، ما تنها یک سری اطلاعات کلی بر اساس داده های ناقص باستان شناسی و اطلاعات غیرمستقیم منابع خطیدر دست داریم، که در معماری معابد بت پرستی به جا مانده نیز به چشم می خورند. این مشاهدات امکان ارائه توضیح خوبی درباره اولین گام های هنر روسیه باستان با توجه به رشد سریع آن در پیشبرد فرهنگ هنر بیزانس و دستیابی به هنر ملی می دهد. فرآیند توسعه ساختار ابتدایی- همگانی و شکل گیری جامعه طبقه بندی شده در قبایل اسلاوهای شرقی و جنگ های این قبایل با همسایگان دشمن به سرعت منجر به ایجاد انجمن های بزرگ ارضی- قبیله ای در این قبایل شد. بعدها این انجمن ها در دو مرکز به وجود آمد: نووگراد و کی یِف. در نیمه دوم قرن 9 کی یِف غلبه یافته و تبدیل به پایتخت دولت روسیه باستان دوران اوئل فئودالی شد. در قرن 10 با فتوحات زیاد در سرزمین هایدیگربه سرعت قلمرو آن گسترش یافت.کی یِف اهمیت یافته و از غنائم زیادی برخوردار گشت، که شاهزاده و اشراف آن را از قدرت اقتصادی زیادی برخوردار ساخت. کییِف تبدیل به یک مرکز صنعتی و تجاری بین المللی شد. شهرهای جدید ی به وجود آمدند، زمین داری فئودالی رشد یافت و بردگی کشاورزان شدت یافت. در زمان شاهزاده ولادیمیر ساختار حکومتی شکل مشخص تری به خود گرفت. طبقه حاکم به منظور تقویت هرچه سریعتر موقعیت خود و حکومت، توجه خود را معطوف تجارب فرهنگ بیزانس نمودند. علت اصلی آن در گزینش مذهب مسیحیت بیزانسی به عنوان دین رسمی حکومت بود که منجر به رشد سریع فرهنگ و هنر در سلطنت یاروسلاو مودری(عاقل) شد. اتحاد اسلاوهای شرقی در قالب یک حکومت قوی و مبارزه آنها برای عدم وابستگی منجر به تشکیل ملت واحد روسیه باستان شد که رشد و توسعه فرهنگ روسی را در پی داشت و موفقیت های زیادی در تمامی زمینه ها، از جمله در زمینه هنر داشت. اما فرهنگ درخشان دولت روسیه باستان و هنر آن محدود شد و خط اصلی توسعه آن در زمینه فئودالی کلیسایی شد و درخشندگی و شکوه و جلال رتبه های بالا و کلیسا به شدت متفاوت از فرهنگ و هنر توده مردم گشت. زمینه های این فرهنگ حتی به صورت قلمروی- ارضی نیز محدود شد. مناطق پیشرفته "دنپر" با شهر بزرگ "روسی" و " مادر شهرهای روسی" کی یِف و چِرنیگُف، در دسنای شمالی پُلتسک و در پایان مسیر دنپر- والخوفبزرگ، نووگراد قرار داشت. گسترش فرهنگ و هنر در قرن های 11-10 تقریبا به این شهرها محدود شده بود و شامل تمام مناطق حکومت نمی شد. از ویژگی های این دوره می توان مبارزه خروج از پدرسالاری و پیروزی فئودال ها، مبارزه مسیحیت و کفر که منجر به تناقض و دوگانگی زیادی در تمام فرهنگ شد؛ دوره شاهزاده تحت تاثیر نفوذ پدرسالارانه بود. در زمینه هنر سنت های بت پرستی با معماری چوبی تاثیر زیادی در سبک معماری سنگی و مانند آن داشتند.(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)
ب. هنر دوره فئودال گسسته ( قرن 12 تا اواسط قرن 13)
همزمان با پیروزی جهانی فئودالیزم و رشد سریع زمین داری های بزرگ، اتحاد روسیه و نیروی متحد کنندهکیف به سستی گرائید. تضمین حاکمیت اربابان فئودال بر دهقانان اسیر و مردم صنعت گر شهری در تمامی قلمرو حاکمیت دولت روسیه باستان مشکل شد. در مناطق مختلف "شبه حکومت ها"ی فئودالی شکل گرفته و تقویت شد- قلمرو شاهزاده نشین با پایتخت خود، با اشراف فئودال و سلسله های شاهزاده ای خود، با ارتباطات اقتصادی- فرهنگی و منافع سیاسی خاص خود.از نشانه های از هم گسستن روسیه باستان می توان تقسیم آن را میان نوادگان یاروسلاو مودری برشمرد. در قرن 12 دوره جدیدی در تاریخ روسیه آغاز می شود. دوره گسستگی فئودالی. تاریخ دولت واحد روسیه باستان جای خود را به مبارزه و رقابت بین حوزه های سیاسی و اقتصادی مستقل فئودالی در نووگراد، پُلتسک، اسمالِنسک، والینسک، چِرنیگُف، ولادیمیر-سوزدال و ... می دهد. در همین رابطه پروسه ی واحد توسعه هنری نیز به دسته ای از جریان های منطقه ای تجزیه می شود، که شامل مکاتب هنری منطقه ایمی شود، کهبه ویژه در معماری به چشم می خورد. جریانات دوره مسائل جدیدی را پیش پای معماری می نهد: ساخت شهرهای فئودالی جدید با استحکامات آن، قصرهای شاهزادگان، مستقلات ملاکان، صومعه ها و کلیساها. کی یف و نووگراد با توجه به وسعت خود اولین شهر های فئودالی جدید شدند. قسمت های مهم شهر عبارت بودند از: استحکامات اصلی شهر- کاخ حکومتی، یا کرِمل، که مرکز اداری حکومتی بوده و جایگاه فئودال های عالی رتبه شهر بود، و در مجاورت آن مرکز تجاری شهر، که اغلب تحت حمایت استحکامات دفاعی قرار داشت. توسعه شهرها خود به خود، با شکل گرفتن یک شبکه از خیابان ها اغلب با درختان تنومند پیش رفت. ساخت و ساز این مراکز شهری ، بیشتر متوسط بود، اما همه اینها در تلاش برای شبیه سازی کی یفو رقابت با "مادر شهرهای روسی" بودند. گسستگی فئودالی هرچند که نیروی سیاسی- نظامی مردم روسیه را تضعیف کرد و تسخیر روسیه توسط تاتارها آن را راحت تر کرد، با این حال از دوره های مترقی در تاریخ روس به شمار می آید. در این دوره به سرعت نیروهای تولیدی محلی توسعه یافتند، شهرهای جدید رشد کرند، جمعیت صنعتی- تجاری آنها پیشرفت کردند. میراث فرهنگی دولت روسیه باستان در این دوره، با انتقال بهشهرها و روستاهای دورافتاده سرزمین روسیه، به گونه ای عمیق و گسترده توسعه می یابد: در عمران و گسترش آن نیروهای محلی وسیعی دست دارند، فرهنگ در توده مردم نسبت به قرن های 11-10 نفوذ عمیق تر داشت. با تمام ویژگی های متمایز در توسعه مکاتب هنری منطقه ای، دوره فئودالی گسسته مرتبط با زندگی محلی و سنت های هنری، شرایط موجود ویژه ی سیاسی- اجتماعی، تفاوت در روابط خارجی شاهزاده نشین های یاد شده و امثال آن بوده است. تمامی این مکاتب با وجود تمایزات محلی اتحاد روسی را حفظ کرده اند. این اتحاد در وحله اول به خاطر توسعه سریع شهرها و صنعت شهری، که بیانگر وحدت خاص فرهنگ مادی روسی است، دوم اینکه میراث فرهنگی و هنری مشترک کی یف می باشد، سوم اینکه، کلی از سیستم فئودالی بوده، و در پایان اینکه وحدت ملت روسیه که در دوره روسیه باستان ساخته شده است، و گسستگی فئودالی آن را از بین نبرده است، بوده است. هنر روسیه در قرن 12 تا اوسط قرن 13 طی یک دوره کوتاه تاریخی،با خلق یک سری آثار برجسته در تمامی زمینه های آثار هنری، مسیر بزرگ و درخشانی را پیمود. ویژگی برخی از آثار این دوره چنان است که می توان با دلایل منطقی از شروع تبلور در ویژگی های تماما روسی ملیهنر سخن گفت.
(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)
ج. هنر دوره گسستگی فئودالی( اواسط قرن 13 تا اواسط قرن 15)
حمله مغولان ضربه وحشتناکی به نیروهای مولد مردم روسیه وارد کرد. شهرها سوخته و غارت شد، استادان هنر و صنایع دستی در جنگ کشته شدند و یا به اسارت برده شدند. در روسیه یک یوغ سنگین اسارت تاتار به وجود آمد. روسیه تضعیف شده در قرن 14-13 ، برخی از مناطق بومی خود را از دست داد: سرزمین های دنپر، پُلتسک و اسمالنسک، گالیچ و والین با مراکز فرهنگی خود از قلمرو روسیه خارج شدند. زندگی عمومی در شمال شرق ویران روسیه متمرکز شد. پس ازاین سقوط سیاه در اواسط قرن 14، پروسه ی احیای شهرها و تولد دوباره هنر و صنعت آغاز گشت؛ تجارت آغاز شد. نفرت رو به رشد از ستمگران، مبارزه با آنها و نیازهای دفاع ملی، روند متحد کردن دولت روسیه و شکل گیری ملت بزرگ روس را سرعت بخشید. پس از پیروزی کولیکوف(1380)، مسکو در راس این مبارزه متحد قرار داشت. پایان قرن 14 و آغاز قرن 15 زمان یک قیام قدرتمند از آگاهی ملی بود، در ادبیات، پیروزی درخشان کولیکوف(Задонщина)، نمونه ی بالایی در آثار هنری بود- " در مدح هنگ ایگورف". تضعیف بیزانس و قدرت یافتن حکومت ترکیه در بالکان، اهمیت روسیه را به عنوان قدرت برتر دنیای اسلاو افزایش داد.در مبارزه برای استقلال ملی مردم روسیه و احیای فرهنگ آن، توسعه و بازیافت خلاق از سنت های قرون 13-12، نقش بالایی داشت. نووگورود ساخت و ساز و زینت ساختمان های خود با نقاشی ها و آیکون ها را با تکیه بر فعالیت های باستان هنری خود ادامه داد. مسکو و توِر که در بطن شاهزاده نشین ولادیمیر قرار داشت، وارثان سنت های هنری ولادیمیری بوده و همچنین از استادان بازمانده آن سبک بهره می جستند.
(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)
د. هنر دولت روسیه ( پایان قرن 15 تا قرن 16)
در سال های 80 قرن 15 دولت متمرکز روسیه تشکیل می شود و آخرین بقایای وابستگی به خانات تاتار- مغول از بین می رود. مسکو پایتخت حکومت قدرتمند روسی و سمبل قدرت و عظمت مردم روسیه می شود. این رخداد بزرگ در تاریخ مردم روسیه، توسط توسعه سریع نیروهای مولد آماده می شود- کشاورزان و صنعت گران، رشد تقسیم اجتماعی کار، قوی تر شدن روابط تجاری بین شهرهای در حال توسعه، در قرن 16 برنامه هایی برای تشکیل بازار در سراسر کشور پیش بینی می شود. در این دوره تئوری بازگشت به سلطنت فئودال، با تاکید بر ماهیت الهی حکومت فرمانداران مسکو و برتری آن بر حکومت روحانی کلیسا، بازمی گردد. مبارزه تلخ سیاسی، منجر به بحث مطبوعاتی می شود.در آثار منتشر شده قرن 16 با وسعت بی سابقه ای تا قبل از آن و به آزادی ساختارهای بسیار اساسی دولت مورد نقد قرار می گیرد و آنچه که بسیار حائز اهمیت است، به وجود آمدن مفهوم ارزش مردم، و به ویژه دهقانان، در زندگی کشور و ضرورت تسهیل زندگی و وضعیت آنهاست. در برخی از آثار ادبی اندیشه برابری طبیعی همه مردم در برابر خدا مطرح می شود و صداهای اعتراض به برده داری شنیده می شود که ارزش کیفی نظامی و غیر نظامی مردم را مورد تحقیر قرار می دهند. این اندیشه ها که در ادبیات قرن 16 به وجود آمد، بازتاب قدرت واقعی و فعالیت های سیاسی قشر دموکراتیک از مردم بود. در همین زمان خود باوری ملی، احساس غرور و افتخار به قدرت مردمو دولت روسیه نیز گسترش یافت. مسکو نه تنها پایتخت روسیه که، دژ محکم ارتدکس، " رم سوم" - وارث قسطنطنیه به شمار می رفت. اهمیت مسکو به عنوان مرکز اتحاد میراث فرهنگی سرزمین های الحاقی و شاهزاده ای در ساختار فرهنگ کلی روسیه، نیز افزایش یافت. بدینسان در مسکو بهترین آثار ادبی و هنری و محراب های مشهور از مراکز منطقه ای ارائه می شدند. در ساخت مسکو بهترین معماران چون پسکوویچ، توِریچ، روستوفتس جمع شدند که در کنار مهندسان و معماران فراخوانده شده از ایتالیا کار می کردند. درخواست از بهترین معماران اروپا در آن زمان، منجر به بالا بردن سطح فنی ساخت و ساز و تضمین اجرای پروژه های بزرگ معماری و نظامی- مهندسی شد که پس از تشکیل دولت روسیه متمرکز در راس امور قرار داشت. تمامی این معماران روسی و خارجی در معماری شهر مسکو تجارب فنی و هنری خود را،همراه با اصلاح و بهبود در آنهاتحت فشار خواسته های جدید و دیدگاه های هنری بکار بستند. به این ترتیب هنر مسکو قرن های 16-15، با یکسان سازی و بازیافت دستاوردهای تمامی فرهنگ هنری گذشته، تبدیل به هنر ملی تماما روسی می شود.
(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)
ه. هنر دولت روسیه(قرن 17)
حوادث وحشتناک جنگ دهقانان و مبارزه مردم با مداخله لیتوانیایی، لهستانی و سوئدی، به شدت توده مردم را به هم ریخته و قهرمانانی از دهقانان و مردم شهر به وجود آمد که منجر به تضعیف باور مردم در مورد نظام برده داری شد. در ادبیات روسی این دوره تاریخی ایده حقوق مستقل مردم در ساختار دولت، در این باره که خود ملت، و نه اربابان و تزار، نگهبان واقعی تمامیت و استقلال کشور خود میباشد، شکل می گیرد.
در قرن هفدهم بزرگ ترین رویداد زندگی مردم روسیه مشخص شد. مردم اوکراین با آنها در قالب یک دولت واحد روسی درآمدند. این رویداد اهمیت زیادی در توسعه و پیشرفت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مردم روسیه و اوکراین و در تقویت روابط چند جانبه فی مابین داشت. در ادبیات این دوره علاقه به دنیای واقعی، به دنیای احساسات زنده و زندگی مردم عادی وجود دارد؛ داستان عامیانه به وجود می آید: آثار طنز از میان مردم ارائه می شود که در آنها کلیسا و بی عدالتی موجود در جامعه به نقد گذاشته می شود. در نقاشی ، ساختار تفسیر آزاد و واقعی از موضوعات مذهبی به چشم می خورد. در معماری ذائقه های مردم عادی وارد می شود؛ معماری میهنی معیارهای دیگری متفاوت از گذشته به خود می گیرد که با ساختار قبلی که تا آن هنگام جهت اصلی معماری را تشکیل می داد، به رقابت بر می خیزد. به همراه آن، کلیسا و معماری شهری تضاد خود را از دست می دهند. یک فرآیند سریع، "سکولاریته" از کل فرهنگ به وجود می آید. در مبارزه با حمله در حال رشد وقایع جدید اجتماعی، فعالیت های دولت تزاری و کلیسا به سرکوب محدود نمی شود، و یک سیستم "محافظه کار" ایدئولوژی به وجود می آورند. در زمینه هنر، تلاش برای کنترل نقاشان و پیکر نگاران، نقش راهنماهای ارتدکس پیکرنگاری پر رنگ می شود. در زمینه معماری کلیسا، مستقیما از ساخت کلیساهای چادری،به عنوان توهین به رتبه کلیسا جلوگیری می شود، و پنج گنبدی ... توصیه می شود، یعنی تلاش می شود که معماری را به گذشته و سبک سنتی بازگرداند.در این شرایط، مبارزه هنری شدیدا پر است از گرایشات متناقض قدیمی و جدید. گرایشات سنتی در پی حفظ رسوم بوده و توسط دولت فئودالی و کلیسا پشتیبانی می شود. آنها راه خود را در حوزه های قدیمی از ساختمان کلیسا و نقاشی کلیسا مشخص می کنند. اما گرایشات جدید، با تمام محدودیت هایی که برای آن در نظر گرفتند، غلبه یافتند.
با پایان قرن 17 تاریخ هنر روسیه باستان که مرتبط با کلیسا و دیدگاه های مشخص آن بود، به پایان می رسد و شرایط تولد هنر عصر جدید- هنر سکولار، که بر اساس مشاهدات زندگی و دانش دقیق است، فراهم می شود.
(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)
و. هنر روسیه در نیمه اول قرن 18
در تاریخ فرهنگ روسیه هنر قرن 18 نقش مهمی را ایفا کرده است. در این سده به جای فرهنگ های قدیمی، که مرتبط با دیدگاه تعیین شده از سوی کلیسا بودند، در نهایت فرهنگ جدیدی به وجود آمد، که از ویژگی سکولار برخوردار بود. ویژگی های سکولار ، مدنی در آثار معماری، نقاشی و پیکرتراشی نیز به چشم می خورد؛ در طی قرن 18، تمامی گونه ها و ژانرهای هنر برجسته روسی توسعه یافت، که ما در آثار بعدی هنرمندان روس آنها را مشاهده می کنیم. شرایط خاص تاریخی این دوره، پیشرفت فوق العاده هنر روسیه در قرن هجدهم را نتیجه داد. طی سده 18 روسیه به عنوان یک دولت ملی بزرگ در حال توسعه، با فعالیت های سیاسی، فرهنگی، به دستاوردهای بزرگی در گسترش هویت و میهن پرستی در محافل اجتماعی رسید، به شکل گیری عناصر مترقی کمک کرده و شجاعت و گسترش در پژوهش های هنری را گسترش داد.اما در اساس ساختار اجتماعی دولت روسیه در قرن 18 تناقض شدیدی وجود داشت. در اوایل قرن، در دوره اصلاحات عمیق و گسترده، این تناقضات به طور مشخصی بیان شد. ستم بزرگی که در تمام طول قرون توده مردم برده متحمل شده بودند، و تمام مشکلات توسعه کشور را بر روی شانه های خود کشیده بودند،این فشارها آنها را وادار به اعتراض و آشوب و شورش کرد.
در قرن هجدهم یک سری پیوسته از قوی ترین تظاهرات و مبارزه در راه رهایی از سیستم برده داری از سوی توده دهقانان به چشم می خورد. این مبارزه به تغییرات شدید در نظام اجتماعی در روسیه منجر نمی شود، اما تاثیر مستقیم یا غیر مستقیم بر توسعه اصول دموکراتیک در اندیشه مترقی اجتماعی داشت. و اگر که در ابتدا و اواسط قرن هجدهم، دستاوردهای برجسته فرهنگ روسیه، عمدتا به دلیل خودباوری ملی بودند، و با وجود حرکت تند و توانمندی که دولت روسیه برای غلبه بر عقب ماندگی خود انجام می داد، اما در نیمه دوم قرن در کنار این موارد، ارتباط نزدیک فرهنگ و هنر با گسترش ایدئولوژی ضد فئودالی درفعالیت های روشنفکران درباری، نقش مهمی را از آن خود می کند. ویژگیهای فرهنگ ملی در قرن هجدهم کاملا به وضوح در آغاز قرن در آثار هنرمندان برجسته آشکار است. موفقیت هایی که استادان و هنرمندان روسی در آغاز قرن 18 به آنها دست یافتند، حاصل سطح بالای فرهنگ هنری دوره قبل بود که ویژگی های جدیدی به آن وارد شده بود. در توسعه سریع فرهنگ هنر روسی جدید نقش بزرگی از آن تحولات چند جانبه در ویژگی های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی می باشد که در پایان قرن 17 و آغاز قرن 18 اعمال شدند. توسعه تجارت ملی همگانی، ضربه مهلکی بر ساختار اشراف و ملاکان(بویارها) وارد کرد.
در آغاز قرن 18 در روسیه کارخانه ها یکی پس از دیگری به وجود آمدند، بنادر، شهرها و روستاها ساخته شدند. متناسب با شرایط جدید تاریخی پیش آمده ارتش منظم ایجاد شد، نیروی دریایی به وجود آمد که مانند ارتش توانست پیروزی های شکوهمندی را در مقابل دشمنان کسب کند. به خاطر این پیروزی ها بود کهروسیه توانست بر انزوای تجاری خود از راه دریا غلبه کرده و امکان وجود ملت روسیه را به عنوان یک ملت بزرگ تداوم بخشد. در شرایط جدید و خشونت بار زندگی مردم روسیه در آغاز قرن 18، سنت روشنگری، که به عنوان یک ویژگی از قرن 18 برشمرده می شد، به وجود آمد. مشخص ترین ویژگی هنر در قرن 18 که آن را از هنر زمان های قبل متمایز می ساخت، رهایی از ایدئولوژی قرون وسطی کلیسا و رابطه تنگاتنگ با مسائل عملی مهم ترین ساختار های دولتی بود. روح خلاق دوره پطر که متکی بر دانسته های علمی دقیق بود، در معماری، در تدوین و اجرای مسائل بزرگ شهرسازی نشان داده شد. ساخت قلعه پطروپاولوفسک، ادارهء نیروی دریایی، ساختمان دوازده دانشکده، یک پایه محکم از معماری سکولار برای استفاده عمومی گذاشت، و ساخت پایتخت جدید در سواحل باتلاقی خلیج فنلاند، گویی که نمادی از آغاز دوره جدید در تاریخ مردم روسیه شد. حکاکی در اوایل قرن 18، با حل مشکلات عملی خود و دستیابی به موفقیت های ویژه در ژانر نبرد و در چشم انداز شهری( آ. زوبوف، آ. راستوفتسِف)به اوج کمال خود رسیده بود. مجسمه سازی تزئینی توسعه یافت، و در آثار ک.ب.راسترِللی گفته می شود که نتایج عالی ترسیم واقع گرایانه مجسمه سازی سکولار می باشند. یکی از کامل ترین هنرها در آغاز قرن 18، موفقیت هنر پرتره می باشد که در این دوره از سبک پیشرو برخوردار بود. ترویج چشم انداز جدیدی از ویژگی انسان زمینی و واقعی و ارزش آن نه فقط در ارتباط با طبقه درباری، بلکه در ارتباط با خدمت به دولت، باعث توسعه پرتره شد. آشنایی هنرمندان روسی با سنت های نقاشان پرتره جهانی در گونه های متفاوت اروپایی نیز، نقش بسزایی در توسعه سریع هنر پرتره روسی ایفا کرده است. پرتره روسی، در قرون 18-17 بود که سرانجام ژانر منحصر به خود را گرفت و در قالب پرتره درباری گسترش یافت. پرتره روسی جایگاه خود را در فرهنگ هنری جهان کسب کرد. پیشبرد هنر ملی در سال های 30 سده 18 در دوره رکود، تغییر کرد. دوره تیره واکنش های سیاسی، دستاوردهای هنر روسی در آغاز سده 18 را در معرض تهدید قرار می داد. خارجی هاعمدتا آلمانی ها در این سال ها پست های مهم دولتی را گرفته بودند و تحقیر عمیقی برای مردم روسیه و فرهنگ روسی در کشور به شمار می رفتند. . اما در مبارزه نیروهای مترقی اجتماعی با ارتجاعیون، پیروزی با دسته اول بود. دولت ملی روسیه همچنان قوی تر و گسترده تر می شد، و در این ضمن ویژگی های درباری خاصی نیز به خود می گرفت.
در این دوره فعالیت درخشان یک دانشمند، که پایه گذار علوم روسی و شاعر برجسته ایبود میخائیل وایسلیویچ لامانوسوف به چشم می خورد. لامانوسوف در قالب یک شخصیت جامع آموزشی و کاملا با استعداد دانشگاهی، و حس میهن پرستی بود که به خوبی علائق و خواسته های جامعه را درک می کرد. وقایع سال های 30 سده 18 و سانسورهای حکومتی در این دوره نتوانست مانع از پیشرفت فرهنگ هنری ملی شود و هنرمندان در تمامی عرصه های هنری با تمام مشکلات آثار برجسته ای خلق کردند. کسانی چون ایوان نیکیتین نقاش،ک.ب.راسترللی پیکرتراش در شرایط بسیار سختی مجبور به کار بودند. افزایش آگاهی ملی در اواسط قرن 18 زمینه هایی برای توسعه بیشتر در تمامی شاخه های هنری فراهم آورد و معماری در این دوره به اوج شکوفایی خود دست یافت، که در آثار و.و.راسترللی( پسر مجسمه ساز) انعکاس یافته است که غنی از مجسمه های تزئینی و نقاشی هایتزئین شده می باشد و در خلق سبک به اصطلاح باروک روسی پیشگام بود. باروک مکتب بزرگ و با سبک های گوناگون در هنر اروپای قرن 17 و آغاز قرن 18 بود. طرح های بلندپروازانه استادان آن، شکوه و جلال تزئینی آثار آنها، موید عظمت سلطنت مطلقه بوده، همخوانی با فرهنگ هنری روسیه در اواسط قرن 18- دوره ای که سلطنت درباری به اوج قدرت خود دست یافته بود داشت. اما مبارزه نیروهای مترقی جامعه روسیه برای فرهنگ ملی منجر به تولید خلاقانه بهترین دستاوردهای سبک باروک شد. از ویژگیهای سبک باروک، نقاشی روی سقف، اسلوب‌های کوتاه‌نمایی اندام، معلق نمودن هیکل افراد در فضا، تجسم بخشیدن صحنه‌ها از دیدگاه‌های متفاوت، گچ‌بری، و زینت‌کاری در ساختمان‌سازی و به کمال رساندن این ویژگی‌ها است. تصویر انسانی در این سبک به وفور مشاهده میشود.سبک باروک به تزیین و تجمل گرایش داشت. این سبک اغلب به طور کامل در سبک معماری نشان داده شده، که با "زبان" خاص خود ایده غرور ملی، عزت ، شکوه و عظمت، را بیان می کند و حتی کاخ زمستانی همانطور که راسترللی گفته است " برای شکوه اتحاد تمامیت روسیه" ساخته شد.
در آثار نقاشان بزرگ روسی این دوره- استادان پرتره آ.آنتروپوف و ای.آرگونوف- سنت های رئالیستی توسعه یافته ی.نیکیتین و آ.ماتییِف دیده می شود. آنتروپوف و آرگونوف با دیدگاه های نزدیک به یکدیگر درباره حقیقت زندگی، گالری از معاصران خود را به وجود آوردند که در آنها ویژگی های آرمان گرایانه و انتقادی و به تصویر کشیدن مردم محروم جامعه به چشم می خورد. در دیگر گونه های هنری، قلم زن بزرگ روسی، سوکولوف، به موفقیت های بزرگی دست یافت، و لامانوسوف، با بنیان نهادن کارگاه موزاییک با همکاری دانشجویان خود، موزائیک های بی نظیری، از جمله تصویر موزائیکی جنگ پولتاوا را تولید کردند. در نگاهی به آثار برجسته از فرهنگ روسی مربوط بهدوره پطر، به وضوح علاقه آنها به ادامه سنت های ملی و مترقی، مخالفت با منافع طبقه مرفه حاکم، منافع ملی و حکومتی به چشم می خورد.
(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)
ز. هنر روسی در نیمه دوم قرن 18
از نیمه دوم قرن 18 جنگ مشخصی بین رشد نیروهای مولد و بازدارنده های آنها از گسترش روابط تولیدی، و همچنین بین سیستم سرمایه داری در حال ظهور در یک ساختار اجتماعی - اقتصادیو کل اقتصاد سیستم فئودالی موجود آغاز شد. شروع به تجزیه سیستم فئودالی سرف در ادامه قرن، تا سال 1861شد، یعنی تا ورود روسیه به دوره توسعه سرمایه داری. در این مفهوم، دوره سال 60 قرن 18 و طول سال 61 پر از مبارزه برای شکل جدیدی از زندگی و روابط تولیدی با شکل جدید می باشد. اما در سال های 60 قرن 18 نبود که تناقض مشاهده می شد، بلکه در نیمه اول قرن 18 بود که ساختار روسیه سنتی را به بحران عمیقی دچار کرده بود. ویژگی تاریخی زندگی اجتماعی روسیه خود، تعیین کننده قوانین اساسی توسعه فرهنگ هنری روسیه این دوره بود.
گرایشات واقع گرایانه در بسط هنرهای زیبا در سال های 50-40 قرن 18، دستاوردهای برجسته در معماری در این دوره پایه محکمی برای رشد بیشتر هنر روسی در آینده داشت. در سال های 90-60 این افزایش در شکوفایی درخشان آثار نقاشی و مجسمه سازی پرتره، مجسمه های عظیم و سه پایه به چشم می خورد، در دوره جدید، در توسعه معماری، گسترش در سبک های نقاشی، سبک مستقل پِیساژ بارز است، سبک تاریخی گسترش می یابد، تصویر سازی زندگی شکل می گیرد. با این حال ، پیشرفت در هنر های زیبا، در شرایط پیچیده و متناقض تاریخی رخ داد، که تعیین کننده یک سری از ویژگی های جدید در تمام فرهنگ هنری روسیه بود. از یک سو، این دوره، دوره ی رشد اقتصادی و به ویژه قدرت نظامی روسیه، و همچنین تحکیم بیشتر حقوق و امتیازات اشراف بود. از سوی دیگر، در درون سیستم فئودالی، سیستم سرمایه داری شکل گرفته بود و تشدید تناقضات شدید اجتماعی، خبر از آغاز بحران در روابط تولیدی فئودالی می داد، که بیش از هر چیز تبدیل به مانعی برای توسعه بیشتر نیروهای مولد کشور شد. تشدید ظلم و ستم فئودالی و افزایش تجارت اربابان منجر به قیام های مردمی قدرتمندی شد که در آنها صدها هزار ملاک، راهب، کشاورز و صنعت گر شرکت داشتند. در آغاز دهه 70 این خشم مردمی قدرتمند منجر به جنگ دهقانی وحشتناکی( 1775- 1773) به رهبری اِمیلیان پوگاچف شد. و هرچند که کشاورزان در جنگ شکست خوردن اما ضربه بزرگی به ساختار برده داری وارد آمد و در کانون توجه اندیشه مترقی اجتماعی مساله حقوق رعیت ها را به عنوان محور اصلی روسیه قرار داد. قیام پوگاچف تأثیر زیادی در شکل گیری شخصیت های برجسته آگاه در فرهنگ روسیه داشت. به عنوان یک نتیجه مستقیم از جنبش های مردمی، که موید بحران قریب الوقوع در نظام فئودالی بود، در فرهنگ روسی نیمه دوم قرن 18 عناصر بارزی با ویژگی دموکراتیک پدیدار گشت. در شمار آثاری با اندیشه های ضدفئودالی می توان کمدی فانویزین را که حاوی نقد شدید زندگی اربابان روس است، و مجلات طنز نوویکوف (1774-1769) را برشمرد. سیستم فئودالی وضع اسفناکی را برای سرف ها به وجود آورده بود. در سال 1790 رادیشف کتاب معروف خود " سفر از سن پترزبورگ به مسکو " را منتشر کرد که غیر معمول و شجاعانه، در اعتراض و خشم علیه حکومت مطلقه و فراخوان برای سرنگونی انقلابی حکومت مطلقه و بردگی بود. در مورد رشد عناصر دموکراتیک در سبک نقاشی های شیبانوف، با توصیفات گرمی از معیشت سرف ها، و کاراهای گرافیکی یِرمِنِف که تصاویر قابل توجهی از کشاورزان، که از فقر شدید در رنج می باشند اما نیروی نگهدارنده عظیم داخلی می باشند، خلق کرده، دیده می شود. عناصر فرهنگ دموکراتیک، که در آثار رادیشف وجود دارد، بیانگر فعالیت های روشنگرانه ی طبقه اشراف است، نگاه ایدئولوژیک مترقی دارد که تاثیر به سزایی در بسط ادبیات و هنرهای زیبای این دوره داشته است.این امر منجر به وجود مشترکاتی در ادبیات و هنر آن دوره شد که در ایجاد کلاسیسیزم روسی تاثیر به سزایی داشت.
کلاسیسیزم در برخی از کشورهای غربی ( برای مثال فرانسه) در قرن 17 به وجود آمده بود. برای بیان و توصیف ایده آل های زمان خود، کلاسیسیزم به وفور از دستاوردهای هنر کلاسیک یونان باستان و رم استفاده می کرد که آنها را به عنوان مدلی برای دنبال کردن می دید. در طول گسترش سلطنت فئودال و سوق به حاکمیت سیاسی، بورژوازی به آرمان های مدنی خود، به شکل دقیق و روشن انقلابی و جدید در قالب سیاسی کلاسیسیزمجامعه عمل پوشانید. در روسیه بورژوازی به وجود آمده بود، و جنگ ایدئولوژیک با حکومت مطلقه فئودالی را اقشار مخالف اشراف- روشنفکران درباری- هدایت می کردند. کلاسیسیزم قبل از هر چیزی ( در سال های 50-40 قرن 18) در ادبیات بسط یافت. متمایز از کلاسیسزم اروپا، که سوژه های خود را از تاریخ کهن و اسطوره های باستان می گرفتند، نویسندگان روسی بیشتر متوجه تاریخ میهنی بودند. با ترسیم مبارزه بین احساس شخصی و حس وظیفه در قهرمانان خود، آنها جامعه را به سوی آرمان خدمت به میهن و حکومت سوق می دادند. این امر قهرمان پروری و عشق به میهن در تجدید سازمان آکادمی هنرهای زیبا در سال 1764 مورد توجه هنرمندان قرار گرفت.
با اتکا به تجارب هنری استادان قدیمی و به ویژه هنر عهد باستان، آکادمی هنرهای زیبا دانش بزرگ حرفه ای با یک استاندارد عالی به طور خاص، با تربیت یک سری اساتید بزرگ، از جمله پیکرتراش های بزرگی چون: شوبین، کازلوفسکی، ماترُس و معمار نابغه ای چون باژِنوف، به ارمغان آورد. تسلط بر تجربه هنر کهن از اهمیت زیبایی شناختی زیادی برخوردار بود. در این مکتب ایده آل های اجتماعی آن زمان به شکل هنرمندانه ای زیبا و بزرگ نشان داده می شد. این ایده آل ها که بر اساس دیدگاه های روشنگری روسیه بود، منعکس کننده دیدگاه جدید بوجود آمده در مورد ارزش شخصیت انسانی و وظایف آن در برابر حکومت بود. در آغاز قرن 18 بود که به دلیل نیاز به حل چالش های بسیار زیاد زندگی در زمینه تقویت حکومت ملی و غلبه بر عقب ماندگی آن در ارزیابی اهمیت اجتماعی انسان، جایگاه خدمت به حکومت مطرح شد. از اینجاست که توسط بلینسکی دو مکتب متفاوف، اما مشابه در آرمان نهایی در ادبیات قرن 18 به وجود می آید: مکتب طنز، که به شدت طبقه اشراف را در قالب طنز مورد نکوهش قرار می دهد، و مکتب "شعار "یا ((ایده آل)) ، که با ایجاد تصاویر ایده آل در صدد پرورش احساسات میهن پرستانه و مدنی و تجلیل عظمت روسیه است.
در هنر، کلاسیسیزم قبل از هر چیزی در معماری پدیدار گشت، با بازی در نقش مترقی مهم خود در نشان دادن شکوه و عظمت روسیه. معماران مشهور روسیه چون باژِنوف، کازاکوف، استارویِ، کامِرون، کوارِنگی، آثار خلاقانه و مثال های بزرگ هنر کلاسیک را، با توجه به مسائل جدید و با توسعه نوآورانه سنت های ملی در معماری روسیه، آثار قابل توجهی از هنر ملی به وجود آوردند و جایگاه برجسته ای در معماری جهان از آن خود کردند.کلاسیسیزم تاثیر پرباری در توسعه مجسمه سازی کلاسیک و تاریخی و سه پایه داشت، در این زمان بود که در آثار شوبین، کوزلوفسکی و ماترُس( دوره متقدم) شکوفایی درخشانی مشاهده می شود. بنای تاریخی یادبود پطر اول، "اسب سوار برنز" معروف، که توسط فالکون خلق شده است، تماما توسط فرهنگ روسی ایجاد شده است. قابل توجه است که در روسیه به طور کامل، استعداد برجسته مجسمه ساز فرانسوی شکوفا شد. از ویژگی های این دوره آثار کوزلوفسکی با ویژگی های قهرمانانه و حماسی می باشد که اغلب نشأت گرفته از کلاسیسیزم بودند. اما سبک آثار ماتروس بود که بیش از هر اثری ویژگی های کلاسیک را در خود داشتند و شکوفایی آنها در مرحله بعد از گسترش هنر روسی دیده می شود. نقاشیبه ویژه دراین دوره توسعه یافته است. اما آنچه که اساس ایدئولوژک کلاسیسیزم را بنیان نهاد روشنگری روسی بود. که تاثیر بسزایی در هنر پرتره نیز از خود به جای گذاشت. برای مثال در اساس بهترین آثار هنر پرتره دقیقا اندیشه های روشنگری قرار دارد که کرامات انسانی نه از روی طبقه اشرافی و موقعیت اجتماعی آن، بلکه از روی ویژگی های شخصی و شایستگی وی تعیین می شود. و با الهام از این ایده، که در میان درباریان تحصیل کرده به سرعت گسترش یافت، پرتره نگاران برجسته نیمه دوم قرن 18 چون روکوتوف، شوبین، لِویتسکی نه فقط قادر به دیدن آثار درخشان معاصران خود شدند، بلکه کرامات انسانی، ظرافت ذوق و هوش و اصالت درونی آنها را نیز دریافتند. از اینجا جذابیت هنری استثنایی و ارزش ذاتی خود را در پرتره عالی نشان دادند.
دو تیپ پرتره در این دوره شکوفایی درخشانی بدست آوردند: парадныйи интимный ، که در آنها به ویژه در دومی بیش از حد به دنیای درون و اعماق وجودی انسان پرداخته شده است، برای مثال در پرتره های آنتروپوف. در هنر پرتره روکوتوف، شوبین و لِویتسکی ترکیب ارگانیکی از تصورات عالی و روشنگری درباره شخصیت انسانی با تمایل نشان دادن حقیقت زندگی با سیمای منحصر به فرد آن دیده می شود که، در شرایط جدید تاریخی سنت های هنر پرتره نیکیتین گسترش یافته و ظهور کیپرِنسکی پیش بینی می شد. اما کلاسیسیزم نقاط ضعفی نیز داشت، که منجر به از دست دادن محتوای پیشرووانه خود در با افزایش بحران در سیستم فئودالی برده داری شد. فرقه ای متفکر با دور شدن از ویژگی های انفرادی شخصیت انسانی، شروع به خلق آثار عقلانی با روح میهنی، با تقسیم آنها به سبک های "بلند پایه" و "پست" کردند، که در این رابطه می توان به "زندگی نامه" و "پرتره" اشاره کرد.و در اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 به جای کلاسیسیزم مکتب جدید رمانتیسم پا به عرصه می گذارد که مرتبط با دوره جدید در توسعه جامعه روسیه و بعدها گسترش بارز گرایشات رئالیستی در هنر روسی شد.
(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)
ج. هنر روسیه در سال های 50-30 قرن 19
دو سوم قرن 19 دوره بحران شدید در ساختار فئودالی- برده داری، دوره مبارزات طبقه ای بود که تعیین کننده مبارزات ایدئولوژیک در تمامی زمینه های زندگی فرهنگی از جمله در هنر نیز بود. پس از شکست قیام دسامبر سال 1825 واکنش های شدید سیاسی و سازماندهی نیروهای اجتماعی برای جنبش آزادی روسیه آغاز می شود. روشنفکرانی از طبقات مختلف در آن شرکت داشتند که محصول توسعه روابط سرمایه داری بودند. در سال های 40-30 قرن 19 تحت تاثیر مبارزات دهقانی به پا شده علیه زمین داران در محافل پیشرو جامعه روسیه، ایدئولوژی انقلابی- دموکراتیک شکل گرفت که تاثیرات خود را بر توسعه فرهنگ هنری نیز داشت. در این دوره عناصر فرهنگ دموکراتیک، که در دوره گذشته بنیان نهاده و گسترش یافته بودند، در فرهنگ دموکراتیک، ایدئولوژی رسمی به شدت مخالف دولت فئودالی را شکل دادند. فعالیت ادبی- اجتماعی منتقد بزرگ و فیلسوف ماتریالیستو.گ.بلینسکی(1848-1811) نقش یفوق العاده در پیروزی رئالیسم و مردم در ادبیات و هنر بازی کرد. دموکرات انقلابی معتقد به شرکت همه جانبه طبقات مختلف درباری در جنبش آزادی بخش بود. بلینسکی تبدیل به رهبر ایدئولوژیک تمامی نسل های مترقی مردم روسیه و مدافع پرشور منافع و مبارزات رهایی بخش سرف ها شد. بلینسکی تمامی فعالیت های درخشان ادبی انتقادی خود را که به منظور توسعه ادبیات و اندیشه های اجتماعی روسی بود، با وجود سانسورهای شدید از سوی حکومت، سرف ارتقاء دید و آموزش دموکراسی انقلابی به نسل جوان روسیه رسید. با پایه گذاری زیبایی شناسی انقلاب دمکراتیک، که پس از وی توسط چرنیشفسکی و دابرالوبوف گسترش یافت، بلینسکی اهمیت هنری و اجتماعی آثار نویسندگان گذشته را با سوق ادبیات و هنر به مسیر واقع گرایی و مردمی، همانند زمان خود عمیقا نشان داد. با نیروی پرشوری از تریبون مردمی، او در برابر ایدئولوژی رسمی روسیه نیکلایفی با تعالیم ارتدکس و استبدادی اش ایستاد و با عصبانیت ماهیت ارتجاعی و میهن پرستی تصنعی اسلاویانافیل ها و جهان وطنی غرب گرایان را محکوم کرد. بلینسکی کاملا آگاه از نقش اجتماعی ادبیات و هنر بود و با مبارزه با مدافعان نظریه «هنر ناب»، از ذکر این که « در زمان ما هنر و ادبیات بیش از هر زمان دیگری بیانگر مسائل اجتماعی هستند»، « سلب حق خدمت به منافع اجتماعی از هنربه معنای بالا برد آن نبوده بلکه به معنای تحقیر آن می باشد» باز نماند.
بلینسکی اندیشمند بزرگ، ماهیت هنر را در ایراد صادقانه واقعیت، در توانایی شاعر یا هنرمند به نفوذ در قانونمندی های آن و بیان آنها در مثال های تیپیک واضح می بیند، « که با وجود تمامی خصوصیات منحصر به فرد خود، در خود تمامی علائم عمومی و کلی یک سری از وقایع را گنجانده باشد». او در مقابل ادبیات و هنر این مساله را که می بایست « آینه وفادار جامعه بود و نه فقط منعکس کنندهوفادار افکار عمومی و کنترل کننده و حسابرس آن». فعالیت های انتشاراتی- انقلابی دومین نماینده جامعه اندیشمند این زمان، آ.ای.هرتسن(1870-1812) در زمینه های اندیشه درباره سرنوشت مردم، تنفر از ساختار فئودالی- برده داری، مبارزه برای شکل جدید و مترقی زندگی، برای حقیقت و کرامات مردم سرف- دهقانان برده- به وفور دیده می شود. با تحت تعقیب قرار گرفتن توسط حکومت تزاری، وی مجبور به مهاجرت به خارج از کشور شد. با تاسیس چاپخانه روسی، در نیمه دوم دهه 50، وی توسط «ناقوس» خود بهترین روشنفکران روسی را دعوت به فعالیت و مبارزه کرد. به گفته او: این حق مردم بود که مسائل پیش روی میهن را درک کنند. با تمام قوا در تلاش برای سقوط حکومت مطلقه و ایجاد سیستمی از زندگی بود که پایان وابستگی توده کارگر به طبقات ممتاز را نوید می داد.
همانند بلینسکی، هرتسن به خوبی پی به نقش اجتماعی ادبیات روس برده بود. او در مقاله « درباره گسترش ایده های انقلابی در روسیه»(1852) نوشته بود: ادبیات در روسیه با وجود نداشتن آزادی سیاسی، تنها تریبونی است که می توان از بلندای آن فریاد خشم و نزجار را به گوش همگان رساند». ادبیات روسیه، با توجه به ارتباط عمیقی که با ایده های رهایی بخش زمان خود داشت، جایگاه نخست را در فرهنگ هنری از آن خود کرد و تاثیرات مثبتی در تئاتر، موسیقی و هنرهای تجسمی به جا گذاشت. در سال های 30، لرمانتوف جانشین بزرگ پوشکین، در اشعار پرشور و سرکش خود « طبقه اشراف»، نمونه هایی از مردم مغرور و آزاده، را که در جو خفقان آور روسیه نیکلایفی ایستادگی می کنند را به تصویر می کشد. توسعه آتی فرهنگ روسیه در سال های 40-30 مرتبط با تثبیت رئالیزم انتقادی در آثار گوگول می باشد که بنیانگذار مکتب جدید- مکتب طبیعت گرایی- می باشد و نمایندگان این مکتب در سال های 50-40 کسانی چون تورگِنف، گانچارِف، هرتسن، آستروفسکی می باشند. در این سال ها آثار شاعر دموکراتیک دهقانی، نیکراسف شکل می گیرد و اولین آثار طنزپرداز بزرگ روسی سالتیکوف شدرین خلق می شوند. بلینسکی، اشتیاق خود را به توصیف زندگی مردم و نقد ساختار اجتماعی موجود، در قالب ویژگی مکتب طبیعت گرایی نشان می دهد. اما در هنرهای تجسمی تثبیت ایده آل های دموکراتیک بیش از حد پیچیده و متناقض شده بود، به ویژه پس از شکست قیام دکابریست ها و پس از آنکه محافل دولتی با برنامه های رسمی ارتجاعی، ارتدوکس و حکومت مطلقه پا به عرصه گذاشتند. در این شرایط، هم کلاسیسیزم و هم رمانتیزم به مقدار قابل توجهی محتوای روشنگری خود را از دست دادند و از ایده های رهایی بخش و گرایشات رئالیستی زمان خود باز ماندند. کاهش یافتن هنرهای آکادمیک این پدیده در دوره مورد بررسی را توجیه می کند.
اما تاثیر آکادمی هنر و هنرهای بزرگ ایجاد شده در آن، هنوز هم بسیار قوی بود. حتیهنرمندان بزرگی چون برولوف و ایوانف با تلاش، گاهی اوقات به شدت در جستجوهای خود، بر کلاسیسیزم غلبه یافتند. اما مساله ای که آنها در پیش روی خود گذاشتند، خلق هنر پایدار بزرگی بر اساس جستجوهای ایدئولوژیک عصر جدید بود که به طور حتم در شرایط بحران شدید ساختار فئودالی برده داری سخت بود و بحران موجود تمام فرهنگ درباری را تحت تاثیر قرار داده بود. مساله اجتماعی اصلی که پیش روی محافل روشنفکری روسیه بود، در این زمان نقد ساختار فئودالی برده داری و مبارزه برای رهایی دهقانان از ستم برده داری بود. این امر شکل جدیدی از رئالیزم را از هنرمندان می‌طلبید. رئالیزم انتقادی مستلزم حرکت استادان به موقعیت جدید خلاقیت بود که به ویژه برای برولوف و ایوانف که تعلیم دیده آکادمی بر اساس ایده های کلاسیسیزم بودند، دشوار بود. و آنچه که باعث تعجب شد این بود که آنها آنچنان به مسائل موجود زمان خود نزدیک شدند که به گونه ای عجیب به تمامی موضوع های نگران کننده جامعه در آثار خود پرداختند. به این ترتیب برولوف در تصویر «روز آخر شهر پمپی» (1833) با یک درام هیجان انگیزی اصالت شخصیت والای انسانی را در لحظه وحشتناک آزمایش نشان می دهد. هرچند ارتباط مستقیم ایده تصویر با قیام دکابریست ها را قابل درک نیست اما بدون شک حق با هرتسن است که تصویر انعکاس غیر مستقیم جو حاکم بر پطرزبورگ می باشد.با وجود نفوذ سنت های آکادمیک در آثار برولوف و ایوانف که ضربه بزرگی به سبک رئالیستی اثر بودند، اما آثار برجسته این دو هنرمند در اوج هنر روسیه قرار داشت.
مکتب روشنگری دوم در هنرهای تجسمی روسیه به طور غیر مستقیمی مرتبط با ایدئولوژی دموکراسی توسعه یافته بوده و در آثار طنز آگین و شفچنکو، در نقاشی های فِدوتوف به وضوح دیده می شود. به این ترتیب اگر که گرافیک ژورنالی و انتشار کتاب ارتباط نزدیکی با ادبیات روسیه داشته باشند، پس فِدوتوف با توجه به بررسی واقعیت های محیط اطراف خود و نگاه امروزی به آنها، جسورانه مجموعه ای از تم ها و موضوعات خود را نشر داد. نقاشی پِیساژ، با وجود هنرمندانی چون آیوازوفسکی هنرمند، دریادار، و استاد عالی، م.لِبِدف موفقیت های بعدی را در این دوره کسب می کند. در آثار آ.ایوانوف خلق انواع زیادی از مهارت های شگفت انگیز و پِیساژ نو و جسورانه ای توصیف طبیعت نقش به سزایی بازی می کند و یکی از دستاوردهای بزرگ رئالیزم در دنیای هنر می باشد. برولوف در ژانر پرتره جایگاه ممتازی را، با خلق گونه جدیدی از پرتره .. парадного..و قدرت استثنایی در سلاست روانی در پرتره های در اواخر دوره از آن خود کرد؛ در این دوره تروپینین نیز فعالیت داشت.
در دوره قبلی مجسمه سازی، با به اوج رسیدن در آثار شوبین، کوزلوفسکی، ماترُس و ف.شدرین، با موفقیت از نقاشی پیشی گرفت. انحطاط جنبه های والای میهنی کلاسیسیزم در حکومت رسمی و سرد، و وابستگی شدید مجسمه سازان به دستورات خاندان درباری، تاثیر مخربی بر توسعه مجسمه سازی داشتند. در مجموع، مجسمه سازی در سال های 50-30 بدون شک به سطح ایدئولوژیکی- هنری خود از هنر زمان قبل رسید. در این دوره فروپاشی سنتز اشکال هنری یادبودی از جمله مجسمه سازی یادبودی- تزئینی آغاز می شود. این امر در شرایط بحران شدید ساختار فئودالی- برده داری و فرهنگ تولیدی درباری توسط آنها با از دست دادن نقش مترقی خود ناگزیر بود. شیوه جدید تولیدی کاپیتالیستی در حال ظهور، همانگونه که مارکس اشاره کرد، دشمن برخی از شاخه های تولیدات فرهنگی همچون شعر و هنر بود. هم شعر هم هنر می توانند در شرایط جدید اجتماعی فقط در خط فرهنگ مردمی و دموکراتیک، با ایدئولوژی رسمی مخالفت کرده و با آن مبارزه نمایند. پروسه ی متناقضی در گسترش معماری نیز به چشم می خورد. از یک سو پیشرفت مهندسی و ماشین آلات ساخت و ساز رخ داده و از سوی دیگر به تدریج سنت های معماری به عنوان هنری بزرگ از دست می رود، گرایش به سبک تقلیدی خارجی قرون گذشته، به اِلِکتیزم به وجود می آید.
در قرن 18 هنر روسیه هنرمندان زیادی در زمینه های معماری، مجسمه سازی، نقاشی و گرافیک داشت. در طول نیمه اول قرن 19 هنر روسیه از اهمیت و جایگاه جهانی بسزایی برخوردار شد و به یکی از جایگاه های برتر هنر در میان کشورهای اروپایی دست یافت. هنر روسی در پیشرفت هنر مردم اتحاد جماهیر شوروی نقش مهمی را ایفا کرد. هنرمندان اوکراینی و ماوراء قفقاز در هنرستان برولوف تحصیل می کردند. در تربیت کادرهای ملی، مدرسه معماری، نقاشی و مجسمه سازی مسکو نقش بسزایی ایفا نمود که ویژگی دموکراتیک متمایزی داشت و هنرمندان بزرگی چون پیروف، ساوراسوف و دیگران را تربیت نمود. در پایان دوره مورد بررسی مبارزات طبقاتی پیوسته و شدید ادامه داشت. سوال اصلی که برای تمامی طبقات جامعه مطرح بود، مساله دهقانان بود. تمام قیام های به پاخاسته دهقانی خواستار لغو سیستم بردگی و توسعه اقتصادی کشور و تقویت روابط سرمایه داری بورژوازی بودند. جنگ کریمه(1855-1854) به همراه خود بی نظمی های اجتماعی زیادی را برای جامعه روسیه به دنبال داشت. شکست دولت تزار در این جنگ حکمی برای ارائه ساختار عقب مانده سرواژ فئودالی به تاریخ بود، که موجب به پا شدن قیام های دموکراتیک شد و شرایط بلوغ انقلاب را تسریع بخشید و دولت تزاری را مجبور به انجام یک سری از اصلاحات کرد. در شرایط تاریخی جدید، دموکرات ها با تشکیل یک هنر مبارزه ای- دهه شصتی، بهترین دستاوردهای سال های 50-30 را کسب و گسترش دادند.
(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)
ط. هنر روسیه تا پایان قرن 19
هنر نیمه اول قرن 19 دوره مستقلی در توسعه فرهنگ هنری روسیه می باشد. ریشه های هویت آن در وقایع تاریخی قرن می باشد. این دوره در روسیه دوره تشدید تناقض میان ساختار جامعه فئودالی- برده داری و اقتصاد سیستم سرمایه داری که در درون آن بسط پیدا کرده بود، می باشد. در پایان دهه 50 و آغاز دهه 60 تحول عظیمی در تاریخ روسیه رخ داد که مرتبط با پروسه ی طولانی مداوم گذر روسیه به کاپیتالیسم بود. فرهنگ درونی روسیه نیز از سال های 60 به اوج کیفیت والای خود رسید. در هنر روسیه در نیمه اول قرن 19 دو مرحله قابل مشاهده می باشد. این مراحل مرتبط با جنبش های رهایی بخش ضد برده داری می باشند. اولین مرحله در تاریخ فرهنگ هنری روسیه در پایان قرن 18 تا نیمه اول قرن 19 به شدت مرتبط با دوره تزاری و گسترش آن می باشد، زمانی که جنبش ایدئولوژیکی در اعتراض به استبداد و نظام سرواژی بوده و حامیان آن متفکران میهن پرست و مترقی جامعه درباری روسیه بودند. شکست دکابریست ها در میدان سنا در سال 1825، به لحاظ تاریخی، به دلیل جدایی انقلابیون درباری از مردم اجتناب ناپذیر بود، و به دنبال این واکنش شدید این فصل در تاریخ روسیه، در تاریخ تفکر اجتماعی و هنر آن پایان می یابد. مرحله دوم تولد آهسته و دردناک جنبش رهایی بخش روسیه و فرهنگ هنری مترقی آن می باشد. در این دوره به جای دکابریست های انقلابی درباری به تدریج جریانات جدید و دموکراتیک ترو مکاتب مترقی تفکرات اجتماعی شکل گرفت که پس از تحولات آستانه سال های 60-50 جنبش قدرتمندی از دموکرات های انقلابی روسی را آماده کرد.
اولین مرحله در توسعه هنر روسیه از پایان سال های 90 قرن 18 تا سال های 1830-1825 مربوط به شکوفایی معماری بود که بر خلاف کشورهای اروپای غربی، با توجه به توسعه کاپیتالیسم، که منجر به بحران هنر معماری در آغاز قرن 19 گشته بود، تا سال های 30 ادامه داشت. در اساس این شکوفایی افزایش گرایشات ملی- میهنی بزرگی وجود داشت که در جنگ میهنی سال 1812 علیه ناپلئون نشان داده شد. قیام دکابریست ها در سال 1825، با حل مسائل تاریخی پیش روی جامعه روسیه، ماهیت ارتجاعی استبداد را که توانایی خود را برای رهبری از دست داده بود، در معرض تهدید قرار داد. در این شرایط فرصتی برای پیشبرد معماری و هنرهای تاریخی نبود، به این معنی که هنر به شدت با ساختار حکومتی موجود مرتبط بود، هر چند پیشرفت ایده های مان به طور غیر مستقیم دیده می شد. فقر موجود در ایده های استبداد ارتجاعی، مقررات پلیسی تمامی اشکال زندگی فرهنگی منجر به انحطاط معماری روسیه و مجسمه سازی یادبودی شد. در دوره پس از سال 1825 حتی یک اثر معماری بزرگ و حقیقی و یا استاد هنرهای تاریخی- تجسمی در شاخه مجسمه سازی معماری دیده نمی شود.
در نقاشی های دوره پس از سال 1825، افزایش تدریجی در آثار غیر مستقیم رئالیستی دیده می شود که در محتوا خصومت خود را نسبت به رژیم خفقان آور نیکلای اول نشان می دهند. به طور کلی در هنرهای تجسمی روسیه در نیمه اول قرن 19 در مقایسه با قرن 18 دیدگاه جدید دموکراتی به ارزش های ذاتی انسان، از جمله انسان های مردمی، مردم ساده و کسانی از طبقات متوسط جامعهشکل می گیرد. علاقه به ذات انسان، نیروی درخشان و یا شعر وار دنیای درون وی، روح عاشق رمانتیک و دوستدار آزادی طبیعی، از مشخصه های آثار برجسته هنر روسی به ویژه در نقاشی به عنوان یک نوع مشخص از رمانتیسم پیشرفته می باشد. در زمینه نقاشی در این سال ها ژانرهایی از نقاشی پیشرفت داشته اند که بیننده را متوجه انسان، دنیای درونی و روحانی و خلوت او کرده اند. این گرایشات به وضوح در پرتره دیده می شود که ویژگی های انسانی و تصویری روسن از دنیای معنوی وی را ارائه می دهد. از ویژگی های این سده این است که پرتره .. парадного. به تدریج کم شد. در پِیساژ عناصر لیریک که مربوط به طبیعت و زندگی انسان بودند افزایش یافتند؛ ژانر زندگی نامه مستقلا در نقاشی به وجود آمد. میل به انعکاس غیر مستقیم حقایق در مطالعه طبیعت در یک مفهوم بسیار گسترده تر از کلمهتوسط یک سری از هنرمندان وجود داشت. مطالعه طبیعت در مراحل خلق تصویر هنری مستلزم شناخت گسترده بود. نقاشی روسیه به تدریج رویکرد حل مسائل آزاد را به خود گرفت. با این حال ویژگی دوره گذار منعکس کننده تصویر تاریخی می باشد که توسط قهرمانان رمانتیک جذاب مردمی در مواقع حساس و سرنوشت ساز خلق می شوند. این گرایش در اواخر این دوره به شدت دیده می شود.
(Энциклопедия"История русского искусства" под ред. Н.Г. Машковцева (М., 1957, т.1).)