برنامه های توسعه ی علوم و فنون چین
دولت چین در دهه های پایانی قرن بیستم، برای دستیابی به توسعه ی علمی و فناوری پیشرفته، بیشتر از سیاست کپی برداری از نتایج علمی سایر کشورها تبعیت می کرد، ولی پس از دستیابی به رشد و توسعه ی پایدار اقتصادی و کسب موفقیت هایی در زمینه های علمی-پژوهشی، در آغاز قرن بیست و یکم به سیاست کپی سازی خود خاتمه داده و اعلام نمود، سیاست کپی برداری علمی از دستاورد سایر کشورها دیگر نیازهای فزاینده ی علمی این کشور را برآورده نمی سازد. لذا، ضمن تربیت منابع انسانی و اختصاص بودجه های لازم و همچنین تهیه و تدوین راهبرد علمی و فناوری مستقل خود برای هزاره ی جدید، اجرای پروژه های متعددی در زمینه های مختلف را طراحی کرد که برخی از این پروژه ها به شرح زیر است:
- پروژه ی تحقیقاتی بنیادی و پایه
برنامه ی پژوهش ابتدایی، برای توسعه ی علمی و فنی، از ماه مارس سال 1997 به مورد اجرا گذاشته شد و لذا برنامه ی «973» نیز گفته می شود. عرصه های پژوهش محوری برنامه ی «973» شامل کشاورزی، انرژی، اطلاع رسانی، محیط زیست، جمعیت و بهداشت، مواد و مصالح و سایر عرصه های رشد اقتصاد ملی، پیشرفت اجتماعی، و توسعه ی علمی و فنی می شود.
دولت چین در چند سال گذشته، چند میلیارد یوان برای اجرای این برنامه اختصاص داده و بیش از 300 پژوهش را به نتیجه رسانده است. عرصه هایی همچون نانومتری، ژنتیکی، زیست شناسی و تنظیم و همتاسازی ژن برنج با موفقیت انجام گرفته است.
- پروژه ی تحقیقاتی فناوری پیشرفته و جدید
پروژه ی تحقیقاتی فناوری پیشرفته و جدید، در ماه مارس سال 1986 توسط چهار دانشمند مشهور چینی مطرح شد و برنامه ی «863» نامیده شد. این برنامه با در نظر گرفتن گرایش توسعه ی فناوری پیشرفته در جهان و نیاز و توانایی چین، 15 موضوع اصلی در 7 عرصه ی فناوری بیولوژیکی، فضانوردی، اطلاع رسانی، لیزر، اتوماتیک، انرژی و مواد و مصالح جدید را در اولویت پژوهشی و توسعه ای قرار داد.
با اجرای برنامه ی «863»، راهبرد تحقیق و توسعه ی فناوری پیشرفته را طبق شرایط کشور شکل داده و به پژوهش در این زمینه پرداخته است. پایگاه های تحقیق و بررسی و توسعه ی فراورده های فناوری پیشرفته را ایجاد و نسل جدیدی از محققان و کارشناسان این رشته را تربیت و دست آوردهای بین المللی حاصل کرده است. دستیابی به توانایی محاسبات سوپرکامپیوتری «شینتان» و «لِنووا» جزو 500 مؤسسه ی برتر جهان قرار گرفته و مقام پنجم را به خود اختصاص داده است.
- پروژه ی علمی و فنی کشاورزی در چین
پروژه ی علمی و فنی در زمینه ی کشاورزی در سال 1986 به تصویب رسید. هدف اصلی آن توسعه ی علوم کشاورزی و انتقال آن به روستاها و کمک به صدها میلیون کشاورز روستایی و توسعه ی مستمر، سریع و سالم کشاورزی و اقتصاد روستایی است.
طی این برنامه، دانشمندان چینی بیش از 300 نوع محصولات جدید کشاورزی را پرورش داده و آن ها را در بیش از 10 میلیون هکتار مزرعه کشت و روش آبیاری جدیدی را مورد استفاده قرار دادند که بیش از 30 درصد در منابع آب صرفه جویی شده است.
پروژه ی تعمیم دستاوردهای فناوری پیشرفته و جدید
این پروژه به«برنامه ی مشعل» معروف است. هدف از این برنامه، گسترش برتری های منابع انسانی موجود و بالقوه بر اساس قانونمندی بازار، کمک به تبدیل نتایج فناوری پیشرفته و جدید به کالا، صنعتی کردن کالا و در نهایت جهانی ساختن آن ها است. اجرای این برنامه از سال 1988 آغاز و عرصه های توسعه محوری آن عبارت است از: الکترون و اطلاع رسانی، فنون بیولوژیک، مواد و مصالح جدید، انتگرال نور، مکانیک و برق، انرژی های پاک، کارایی بالا و صرفه جویی در انرژی و حفاظت از محیط زیست.
در حال حاضر، 53 ناحیه ی توسعه ی فناوری پیشرفته و جدید در سطح ملی ایجاد شده که شاخص عمده ی رشد سالانه ی اقتصادی این نواحی به طور میانگین 40 درصد بوده است.
درآمد تجاری این نواحی هزاران میلیارد یوان بوده که درآمد پارک علوم و فنون «جون گوانچون» در پکن و ناحیه ی فناوری پیشرفته ی شانگهای از 200 میلیارد یوان گذشته است.
برنامه ی فضایی چین
برنامه ی فضایی چین برای اعزام انسان به فضا از سال 1992 آغاز شد. این یک برنامه ی سه مرحله ای است: اعزام فضانورد به فضا، حل مسئله ی اتصال دو فضاپیما در فضا و ایجاد آزمایشگاه در کوتاه مدت، و ایجاد ایستگاه فضایی در درازمدت جهت حل مسائل پژوهش علوم فضایی و فنون کاربردی.
در پایان سال 1999، چین فضاپیمای «شن جو-1» نخستین سفینه ی آزمایشی را با موفقیت پرتاب و به زمین بازگرداند. سه سال بعد، در 15 اکتبر سال 2003، نخستین فضاپیمای سرنشین دار «شن جو- 5» را با یک فضانورد، به فضا پرتاب کرد و به سومین کشور پس از روسیه و آمریکا درخصوص پرتاب مستقل فضاپیمای سرنشین دار به فضا تبدیل شد. و در سال 2005، فضاپیمای«شن جو - 6» را پرتاب کرد که گنجایش چند فضانورد را داشت.
پروژه ی اکتشاف کره ی ماه در چین
برنامه ی چین برای اکتشاف کره ی ماه در سه مرحله طراحی شده است. در مرحله ی نخست، ماهواره ی اکتشافی برای گردش علمی و اکتشافی در دور کره ی ماه پرتاب شد. در مرحله ی دوم، کاوشگری پرتاب شده سطح کره ی ماه را مورد اکتشاف و بررسی قرار می دهد. در مرحله ی سوم، کاوشگر پس از انجام بررسی و اکتشاف سطح کره ی ماه و نمونه برداری، به زمین باز خواهد گشت. مرحله ی اول در حال اجرا است.
مرحله ی نخست این طرح در ژانویه ی سال 2004 به اجرا گذاشته شده و در پایان سال 2006 «چیان ئه» نخستین ماهواره ی اکتشافی سطح ماه پرتاب شد. اولویت این اکتشاف تجزیه و تحلیل تصاویر سه بعدی سطح کره ی ماه، تشخیص ضخامت آن، تجزیه و تحلیل عوامل مفید موجود در کره ی ماه و اکتشاف محیط فضایی بین کره ی زمین و کره ی ماه بود.
علی رغم اینکه چین در توسعه ی امور فضانوردی بیش از 40 سال تجربه داشته و توانایی پژوهش و ساخت مستقل راکت حامل ماهواره را دارد و سفینه ی فضایی سرنشین دار را نیز پرتاب کرده است، ولی دانشمندان چینی عقیده دارند که برای انجام عملیات اکتشافی در کره ی ماه هنوز با مشکلات فنی بسیاری مواجه هستند.
موسسات علمی و پژوهشی چین
مؤسسات علمی و پژوهشی چین به دو دسته، مؤسسات مستقل و یا وابسته به مراکز آموزش عالی و یا دیگر مؤسسات تقسیم می شود. مؤسسات مستقل علمی و پژوهشی اغلب با بودجه ی دولتی اداره می شوند. در کشور چین تقریباً بیش از دو هزار مؤسسه ی مستقل علمی و پژوهشی وجود دارد که از این میان حدود 500 مؤسسه دولتی هستند. مؤسسات وابسته به مراکز آموزش عالی و سایر مؤسسات بسیار زیاد است.
این مؤسسات به صورت کلی به سه دسته مؤسسات پایه، کاربردی و رفاه اجتماعی تقسیم می شوند. مؤسسات پژوهشی پایه، عمدتاً فرهنگستان علوم چینو انستیتوهای وابسته به دانشگاه ها را در بر می گیرد. مؤسسات پژوهشی کاربردی، وابسته به ادارات صنعتی هستند و مؤسسات تحقیقاتی رفاه اجتماعی مؤسساتی هستند که بیشتر در عرصه های کشاورزی و هواشناسی به پژوهش پایه ای پرداخته و کارایی اجتماعی دارند.
میزان بودجه ی تحقیقاتی در چین
در سال 1995 میلادی، نسبت هزینه های پژوهشی و تحقیقاتی چین به تولید ناخالص این کشور تنها ۰/۶ درصد بود در حالی که این میزان در سال 2004 به ۱/۲ درصد رسید. همچنین، تعداد محققان و پژوهشگران عرصه های مختلف در این مدت با 77 درصد افزایش به 926 هزار نفر بالغ شد که نسبت به ۱/۳ میلیون نفر پژوهشگر در آمریکا در جایگاه دوم جهان قرار دارد. طبق آمار، بودجه ی تحقیقاتی کشور چین، سالانه با بیش از 20 درصد افزایش در سال 2006 بالغ بر 136 میلیارد دلار رسید که پس از آمریکا (با 330 میلیارد دلار) در جایگاه دوم جهان جای گرفته و ژاپن (با 130 میلیارد دلار) در مقام سوم است.
همچنین، بر اساس پیش بینی آکادمی ملی علوم بریتانیا، با بازگشت فارغ التحصیلان چینی از خارج از کشور، چین از نظر تولید تحقیقات علمی می تواند در سال ۲۰۱۳، یعنی به مراتب زودتر از آنچه قبلاً تصور می شد، از آمریکا پیشی بگیرد. به نظر می رسد کشوری که روزی قطب نما، باروت، کاغذ و چاپ را اختراع و به جهان عرضه داشته است، بار دیگر و به زودی از نظر علمی، در صدر جهان قرار گیرد. داده های این تحقیق نشان می دهد که در سال ۱۹۹۶، سال آغاز این تحقیق، آمریکا ۲۹۲,۵۱۳ مقاله علمی منتشر کرده، که بیش از ده برابر مقالات علمی چین در حدود ۲۵,۴۷۴ بوده است. این در حالی است که در سال ۲۰۰۸، تعداد مقالات علمی منتشره در آمریکا با کمی افزایش به بیش از ۳۱۶ هزار مورد رسیده است ولی تحقیقات علمی منتشر شده در چین بیش از هفت برابر شده است. در پیش بینی های قبلی تصور می شد که چین احتمالا بعد از سال ۲۰۲۰ میلادی از آمریکا جلو بیفتد، اما تحقیقات جدید نشان می دهد که این کشور پس از پیشی گرفتن از بریتانیا، اکنون دومین کشور بزرگ تولید کننده ی تحقیقات علمی در جهان است، و تا دو سال دیگر از آمریکا هم پیشی خواهد گرفت.
پروفسور کریس لوولین اسمیت، مسئول ارشد این تحقیقات میگوید: «با توجه به میزان سرمایه گذاری چین در زمینه ی تحقیق و توسعه، از شنیدن این پیش بینی تعجب نکردم.» چون دولت چین از سال ۱۹۹۹ به بعد، میزان سرمایه گذاری در زمینه ی تحقیقات را سالانه بیست درصد افزایش داده و این رقم اکنون به بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار می رسد.
این میزان سرمایه گذاری و افزایش سالانه 20 درصدی آن در زمینه های پژوهشی در چین، موجب شده که مجله ی آمریکایی «تحقیق و توسعه» به مؤسسات پژوهشی آمریکا هشدار دهد که به زودی از مؤسسات پژوهشی چین در این زمینه عقب تر خواهند ماند. با توجه به رشد اقتصادی چین و سرمایه گذاری شرکت های چند ملیتی در این کشور، بسیاری از شرکت های بین المللی و چند ملیتی مراکز تحقیقاتی خود را به خاطر وجود نیروهای برجسته ی علمی در چین، به این کشور منتقل کرده اند. برخی از کارشناسان معتقدند جهان پس از پشت سر گذاشتن مسابقات تسلیحاتی وارد مسابقه ی نیروی کار ارزان شد و اینک وارد رقابت تحقیق و توسعه (مغز و سر) در زمینه ی توسعه ی فناوری شده است.
بر اساس گزارش های منتشره، بودجه ی تحقیقاتی در جهان بالغ بر یک تریلیون دلار است که کشور چین ۱۳/۴ درصد آن را به خود اختصاص داده است و طی چند سال آینده این میزان به بیش از 16 درصد خواهد رسید. این درحالی است که آمریکا ۳۲/۷ درصد بودجه ی تحقیقات در جهان را به خود اختصاص داده است.[۱]
آمار پایه ای سرمایه گذاری در زمینه ی تحقیق و توسعه (R and D)توسط شرکت های صنعتی بزرگ و کوچک (2009)[۲]
| نوع شرکت | بر اساس تعداد محققان تمام وقت (نفر-سال) | هزینه های پژوهشی (ده هزار یوان) | پروژه های تحقیقاتی تأمین اعتبار شده |
| جمع کل | 1306179 | 32115692 | 133994 |
| سرمایه گذاری توسط شرکت های داخلی | 952103 | 23449930 | 103427 |
| شرکت های دولتی | 141029 | 3222891 | 16537 |
| شرکت های با مالکیت اشتراکی | 9748 | 436754 | 1821 |
| سرمایه گذاری توسط شرکت های تعاونی | 4508 | 96938 | 739 |
| شرکت های با مالکیت مشترک | 1901 | 73116 | 127 |
| شرکت های با مالکیت مشترک دولتی | 1636 | 66431 | 99 |
| شرکت های با مسئولیت محدود | 418484 | 10793313 | 45245 |
| شرکت های با سرمایه گذاری انحصاری | 116775 | 3111622 | 11852 |
| شرکت های خصوصی | 134941 | 3218079 | 14843 |
| سایر شرکت ها | 2778 | 98446 | 444 |
| انواع شرکت های سرمایه گذار هنگ کنگ، ماکائو و تایوان | 136209 | 3123358 | 12850 |
| انواع شرکت های سرمایه گذار خارجی | 217866 | 5542403 | 17717 |
همکاری های بین المللی چین در زمینه های پژوهشی
گفته می شود که علم مرز و انتها ندارد، کشور چین نیز ضمن توسعه ی رشته های علمی و فنی با اتکا به منابع انسانی خود، به استفاده از منابع بین المللی نیز اهمیت می دهد. بدین منظور، به مبادلات و همکاری های علمی و فنی بین المللی پرداخته و در فعالیت های بین المللی مشارکت و شمار زیادی پژوهشگر را برای تحصیل و شرکت در کارهای تحقیقاتی به خارج از کشور اعزام می کند. این کشور ضمن ارائه ی دستاوردهای علمی و پژوهشی خود به همتایان خارجی، از شرکت مؤسسات علمی و پژوهشی و پژوهشگران و تکنیسین های خارجی نیز استقبال و این گونه مبادلات علمی بین کشورها را تشویق می کند.
دانشمندان چینی در برنامه ی مشهور تعیین گروه «ژنوم بشر» مشارکت کرده و به توفیقاتی نیز نائل شده اند. چین در سال 2003، برای همکاری در برنامه ی فضایی «گالیله» با اتحادیه ی اروپا به توافق رسید و در جریان ساخت و پرتاب ماهواره، توسعه ی فراورده ها و تنظیم استانداردهای این برنامه شرکت خواهد کرد. همچنین در برنامه ی بین المللی راکتور هسته ای و پروژه ی بین المللی تعیین گروه پروتئین کبدی بشر مشارکت دارد.
این کشور همچنین، با همکاری برخی از کشورها، تعدادی مؤسسه ی علمی و پژوهشی مانند پژوهشگاه نرم افزار مخابراتی چین و آلمان، مرکز هوشمند راه و ترابری چین و اسپانیا و چین و انگلستان، پارک نوآوری علمی مالیرن با همکاری چین و آمریکا، پارک نوآوری علمی چین و انگلستان را ایجاد کرده است.[۳]
مراکز علمی و پژوهشی چین برای دستیابی به پیشرفت های علمی و توسعه ی فناوری و تکنولوژیک خود، افزون بر بهره برداری از منابع انسانی چینی که از دانشگاه ها و مراکز علمی-پژوهشی داخل و یا خارج از کشور فارغ التحصیل می شوند، از محققان و کارشناسان خارجی نیز بهره برداری می نمایند. طبق گفته ی آقای جی یونشی، رئیس اداره ی کارشناسان خارجی چین، این کشور در طول برنامه ی پنج ساله ی گذشته ی خود 2 میلیون و 300 هزار کارشناس خارجی را در زمینه های کشاورزی، صنایع راهبردی، صنعت خدمات، حفاظت از محیط زیست و کاهش مصرف انرژی جذب کرده و این روند همچنان ادامه دارد.[۴][۵]