برنامه های توسعه ی علوم و فنون چین

دولت چین در دهه­‌های پایانی قرن بیستم، برای دستیابی به توسعه‌ی علمی و فناوری پیشرفته، بیشتر از سیاست کپی برداری از نتایج علمی سایر کشورها تبعیت می‌کرد، ولی پس از دستیابی به رشد و توسعه‌ی پایدار اقتصادی و کسب موفقیت­‌هایی در زمینه‌های علمی-پژوهشی، در آغاز قرن بیست و یکم به سیاست کپی سازی خود خاتمه داده و اعلام نمود، سیاست کپی برداری علمی از دستاورد سایر کشورها دیگر نیازهای فزاینده‌ی علمی این کشور را برآورده نمی­ سازد. لذا، ضمن تربیت منابع انسانی و اختصاص بودجه‌های لازم و هم­چنین تهیه و تدوین راهبرد علمی و فناوری مستقل خود برای هزاره­‌ی جدید، اجرای پروژه­‌های متعددی در زمینه­‌های مختلف را طراحی کرد که برخی از این پروژه‌ها به شرح زیر است:

پروژه­ ی تحقیقاتی بنیادی و پایه

برنامه‌ی پژوهش ابتدایی، برای توسعه‌ی علمی و فنی، از ماه مارس سال 1997 به مورد اجرا گذاشته شد و لذا برنامه‌ی «973» نیز گفته می­ شود. عرصه­‌های پژوهش محوری برنامه‌ی «973» شامل کشاورزی، انرژی، اطلاع رسانی، محیط زیست، جمعیت و بهداشت، مواد و مصالح و سایر عرصه­‌های رشد اقتصاد ملی، پیشرفت اجتماعی، و توسعه‌ی علمی و فنی می­ شود.

دولت چین در چند سال گذشته، چند میلیارد یوان برای اجرای این برنامه اختصاص داده و بیش از 300 پژوهش را به نتیجه رسانده است. عرصه­‌هایی هم­چون نانومتری، ژنتیکی، زیست شناسی و تنظیم و همتاسازی ژن برنج با موفقیت انجام گرفته است.

پروژه‌ی تحقیقاتی فناوری پیشرفته و جدید

پروژه­‌ی تحقیقاتی فناوری پیشرفته و جدید، در ماه مارس سال 1986 توسط چهار دانشمند مشهور چینی مطرح شد و برنامه‌ی «863» نامیده شد. این برنامه با در نظر گرفتن گرایش توسعه‌ی فناوری پیشرفته­ در جهان و نیاز و توانایی چین، 15 موضوع اصلی در 7 عرصه‌ی فناوری بیولوژیکی، فضانوردی، اطلاع رسانی، لیزر، اتوماتیک، انرژی و مواد و مصالح جدید را در اولویت پژوهشی و توسعه‌ای قرار داد.

با اجرای برنامه‌ی «863»، راهبرد تحقیق و توسعه‌ی فناوری پیشرفته را طبق شرایط کشور شکل داده و به پژوهش در این زمینه پرداخته است. پایگاه­‌های تحقیق و بررسی و توسعه‌ی فراورده­‌های فناوری پیشرفته را ایجاد و نسل جدیدی از محققان و کارشناسان این رشته را تربیت و دست آورد­های بین‌المللی حاصل کرده است. دستیابی به توانایی محاسبات سوپرکامپیوتری «شین­تان» و «لِنووا» جزو 500 مؤسسه‌ی برتر جهان قرار گرفته و مقام پنجم را به خود اختصاص داده است.

پروژه‌ی علمی و فنی کشاورزی در چین         

پروژه­‌ی علمی و فنی در زمینه‌ی کشاورزی در سال 1986 به تصویب رسید. هدف اصلی آن توسعه‌ی علوم کشاورزی و انتقال آن به روستاها و کمک به صد­ها میلیون کشاورز روستایی و توسعه‌ی مستمر، سریع و سالم کشاورزی و اقتصاد روستایی است.

طی این برنامه، دانشمندان چینی بیش از 300 نوع محصولات جدید کشاورزی را پرورش داده و آن­‌ها را در بیش از 10 میلیون هکتار مزرعه کشت و روش آبیاری جدیدی را مورد استفاده قرار دادند که بیش از 30 درصد در منابع آب صرفه جویی شده است.

پروژه‌­ی تعمیم دستاوردهای فناوری پیشرفته و جدید

این پروژه به«برنامه‌ی مشعل» معروف است. هدف از این برنامه، گسترش برتری‌های منابع انسانی موجود و بالقوه بر اساس قانونمندی بازار، کمک به تبدیل نتایج فناوری پیشرفته و جدید به کالا، صنعتی کردن کالا و در نهایت جهانی ساختن آن­‌ها است. اجرای این برنامه از سال 1988 آغاز و عرصه­‌های توسعه محوری آن عبارت است از: الکترون و اطلاع رسانی، فنون بیولوژیک، مواد و مصالح جدید، انتگرال نور، مکانیک و برق، انرژی­‌های پاک، کارایی بالا و صرفه جویی در انرژی و حفاظت از محیط زیست.

در حال­ حاضر، 53 ناحیه ی توسعه‌ی فناوری پیشرفته و جدید در سطح ملی ایجاد شده که شاخص عمده ی رشد سالانه ی اقتصادی این نواحی به طور میانگین 40 درصد بوده است.

درآمد تجاری این نواحی هزاران میلیارد یوان بوده که درآمد پارک علوم و فنون «جون گوان­چون» در پکن و ناحیه ی فناوری پیشرفته­‌ی شانگهای از 200 میلیارد یوان گذشته است.

برنامه فضایی چین

فضانوردان چینی، قابل بازیابی از: https://edition.cnn.com/2022/11/29/world/china-space-station-astronauts-launch-scn

برنامه‌ی فضایی چین برای اعزام انسان به فضا از سال 1992 آغاز شد. این یک برنامه‌ی سه مرحله­ ای است: اعزام فضانورد به فضا، حل مسئله ی اتصال دو فضاپیما در فضا و ایجاد آزمایشگاه در کوتاه مدت، و ایجاد ایستگاه فضایی در درازمدت جهت حل مسائل پژوهش علوم فضایی و فنون کاربردی.

در پایان سال 1999، چین فضاپیمای «شن جو-1» نخستین سفینه­‌ی آزمایشی را با موفقیت پرتاب و به زمین بازگرداند. سه سال بعد، در 15 اکتبر سال 2003، نخستین فضاپیمای سرنشین دار «شن جو- 5» را با یک فضانورد، به فضا پرتاب کرد و به سومین کشور پس از روسیه و آمریکا درخصوص پرتاب مستقل فضاپیمای سرنشین دار به فضا تبدیل شد. و در سال 2005، فضاپیمای«شن جو - 6» را پرتاب کرد که گنجایش چند فضانورد را داشت.

پروژه‌ی اکتشاف کره‌ی ماه در چین

برنامه‌ی چین برای اکتشاف کره‌ی ماه در سه مرحله طراحی شده است. در مرحله­‌ی نخست، ماهواره‌ی اکتشافی برای گردش علمی و اکتشافی در دور کره‌ی ماه پرتاب شد. در مرحله­‌ی دوم، کاوشگری پرتاب شده سطح کره‌ی ماه را مورد اکتشاف و بررسی قرار می­ دهد. در مرحله‌ی سوم، کاوشگر پس از انجام بررسی و اکتشاف سطح کره‌ی ماه و نمونه برداری، به زمین باز خواهد گشت. مرحله‌ی اول در حال اجرا است.

مرحله‌ی نخست این طرح در ژانویه­‌ی سال 2004 به اجرا گذاشته شده و در پایان سال 2006 «چیان ئه» نخستین ماهواره‌ی اکتشافی سطح ماه پرتاب شد. اولویت این اکتشاف تجزیه و تحلیل تصاویر سه بعدی سطح کره‌ی ماه، تشخیص ضخامت آن، تجزیه و تحلیل عوامل مفید موجود در کره‌ی ماه و اکتشاف محیط فضایی بین کره‌ی زمین و کره‌ی ماه بود.

علی رغم این­که چین در توسعه‌ی امور فضانوردی بیش از 40 سال تجربه داشته و توانایی پژوهش و ساخت مستقل راکت حامل ماهواره را دارد و سفینه‌ی فضایی سرنشین دار را نیز پرتاب کرده است، ولی دانشمندان چینی عقیده دارند که برای انجام عملیات اکتشافی در کره‌ی ماه هنوز با مشکلات فنی بسیاری مواجه هستند.

موسسات علمی و پژوهشی چین

مؤسسات علمی و پژوهشی چین به دو دسته، مؤسسات مستقل و یا وابسته به مراکز آموزش عالی و یا دیگر مؤسسات تقسیم می­ شود. مؤسسات مستقل علمی و پژوهشی اغلب با بودجه‌ی دولتی اداره می­ شوند. در کشور چین تقریباً بیش از دو هزار مؤسسه‌ی مستقل علمی و پژوهشی وجود دارد که از این میان حدود 500 مؤسسه دولتی هستند. مؤسسات وابسته به مراکز آموزش عالی و سایر مؤسسات بسیار زیاد است.

این مؤسسات به صورت کلی به سه دسته مؤسسات پایه، کاربردی و رفاه اجتماعی تقسیم می­ شوند. مؤسسات پژوهشی پایه، عمدتاً فرهنگستان علوم چین و انستیتوهای وابسته به دانشگاه­‌ها را در بر می­ گیرد. مؤسسات پژوهشی کاربردی، وابسته به ادارات صنعتی هستند و مؤسسات تحقیقاتی رفاه اجتماعی مؤسساتی هستند که بیشتر در عرصه­‌های کشاورزی و هواشناسی به پژوهش پایه‌ای پرداخته و کارایی اجتماعی دارند.

میزان بودجه‌ی تحقیقاتی در چین

در سال 1995 میلادی، نسبت هزینه‌های پژوهشی و تحقیقاتی چین به تولید ناخالص این کشور تنها ۰/۶ درصد بود در حالی که این میزان در سال 2004 به ۱/۲ درصد رسید. هم­چنین، تعداد محققان و پژوهشگران عرصه­‌های مختلف در این مدت با 77 درصد افزایش به 926 هزار نفر بالغ شد که نسبت به ۱/۳ میلیون نفر پژوهشگر در آمریکا در جایگاه دوم جهان قرار دارد. طبق آمار، بودجه‌ی تحقیقاتی کشور چین، سالانه با بیش از 20 درصد افزایش در سال 2006 بالغ بر 136 میلیارد دلار رسید که پس از آمریکا (با 330 میلیارد دلار) در جایگاه دوم جهان جای گرفته و ژاپن (با 130 میلیارد دلار) در مقام سوم است.

هم­چنین، بر اساس پیش بینی آکادمی ملی علوم بریتانیا، با بازگشت فارغ التحصیلان چینی از خارج از کشور، چین از نظر تولید تحقیقات علمی می‌تواند در سال ۲۰۱۳، یعنی به مراتب زودتر از آنچه قبلاً تصور می‌شد، از آمریکا پیشی بگیرد. به نظر می‌رسد کشوری که روزی قطب نما، باروت، کاغذ و چاپ را اختراع و به جهان عرضه داشته است، بار دیگر و به زودی از نظر علمی، در صدر جهان قرار گیرد. داده‌های این تحقیق نشان می­ دهد که در سال ۱۹۹۶، سال آغاز این تحقیق، آمریکا ۲۹۲,۵۱۳ مقاله علمی منتشر کرده، که بیش از ده برابر مقالات علمی چین در حدود ۲۵,۴۷۴ بوده است. این در حالی است­ که در سال ۲۰۰۸، تعداد مقالات علمی منتشره در آمریکا با کمی افزایش به بیش از ۳۱۶ هزار مورد رسیده است ولی تحقیقات علمی منتشر شده در چین بیش از هفت برابر شده است. در پیش بینی­‌های قبلی تصور می‌شد که چین احتمالا بعد از سال ۲۰۲۰ میلادی از آمریکا جلو بیفتد، اما تحقیقات جدید نشان می­ دهد که این کشور پس از پیشی گرفتن از بریتانیا، اکنون دومین کشور بزرگ تولید کننده‌ی تحقیقات علمی در جهان است، و تا دو سال دیگر از آمریکا هم پیشی خواهد گرفت.

پروفسور کریس لوولین اسمیت، مسئول ارشد این تحقیقات می­ گوید: «با توجه به میزان سرمایه گذاری چین در زمینه‌ی تحقیق و توسعه، از شنیدن این پیش بینی تعجب نکردم.» چون دولت چین از سال ۱۹۹۹ به بعد، میزان سرمایه گذاری در زمینه‌ی تحقیقات را سالانه بیست درصد افزایش داده و این رقم اکنون به بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار می‌رسد.

این میزان سرمایه گذاری و افزایش سالانه 20 درصدی آن در زمینه­‌های پژوهشی در چین، موجب شده که مجله­‌ی آمریکایی «تحقیق و توسعه» به مؤسسات پژوهشی آمریکا هشدار دهد که به زودی از مؤسسات پژوهشی چین در این زمینه عقب تر خواهند ماند. با توجه به رشد اقتصادی چین و سرمایه گذاری شرکت­‌های چند ملیتی در این کشور، بسیاری از شرکت­‌های بین‌المللی و چند ملیتی مراکز تحقیقاتی خود را به خاطر وجود نیروهای برجسته‌ی علمی در چین، به این کشور منتقل کرده‌اند. برخی از کارشناسان معتقدند جهان پس از پشت سر گذاشتن مسابقات تسلیحاتی وارد مسابقه‌ی نیروی کار ارزان شد و اینک وارد رقابت تحقیق و توسعه (مغز و سر) در زمینه‌ی توسعه‌ی فناوری شده است.

بر اساس گزارش‌های منتشره، بودجه‌ی تحقیقاتی در جهان بالغ بر یک تریلیون دلار است که کشور چین ۱۳/۴ درصد آن را به خود اختصاص داده است و طی چند سال آینده این میزان به بیش از 16 درصد خواهد رسید. این درحالی است که آمریکا ۳۲/۷ درصد بودجه‌ی تحقیقات در جهان را به خود اختصاص داده است.

جدول شماره 1. آمار پایه ­ای سرمایه گذاری در زمینه ­ی تحقیق و توسعه (R and D)توسط شرکت­ های صنعتی بزرگ و کوچک (2009)

نوع شرکت	بر اساس تعداد محققان تمام وقت (نفر-سال)	هزینه‌های پژوهشی (ده هزار یوان)	پروژه‌های تحقیقاتی تأمین اعتبار شده
جمع کل	1306179	32115692	133994
سرمایه گذاری توسط شرکت­‌های داخلی	952103	23449930	103427
شرکت­‌های دولتی	141029	3222891	16537
شرکت­‌های با مالکیت اشتراکی	9748	436754	1821
سرمایه گذاری توسط شرکت­‌های تعاونی	4508	96938	739
شرکت­‌های با مالکیت مشترک	1901	73116	127
شرکت­‌های با مالکیت مشترک دولتی	1636	66431	99
شرکت­‌های با مسئولیت محدود	418484	10793313	45245
شرکت­‌های با سرمایه گذاری انحصاری	116775	3111622	11852
شرکت­‌های خصوصی	134941	3218079	14843
سایر شرکت­‌ها	2778	98446	444
انواع شرکت­‌های سرمایه گذار هنگ کنگ، ماکائو و تایوان	136209	3123358	12850
انواع شرکت­‌های سرمایه گذار خارجی	217866	5542403	17717

همکاری‌های بین‌المللی چین در زمینه‌های پژوهشی

گفته می­ شود که علم مرز و انتها ندارد، کشور چین نیز ضمن توسعه‌ی رشته­‌های علمی و فنی با اتکا به منابع انسانی خود، به استفاده از منابع بین‌المللی نیز اهمیت می­ دهد. بدین منظور، به مبادلات و همکاری‌های علمی و فنی بین‌المللی پرداخته و در فعالیت­‌های بین‌المللی مشارکت و شمار زیادی پژوهشگر را برای تحصیل و شرکت در کارهای تحقیقاتی به خارج از کشور اعزام می­ کند. این کشور ضمن ارائه­‌ی دستاوردهای علمی و پژوهشی خود به همتایان خارجی، از شرکت مؤسسات علمی و پژوهشی و پژوهشگران و تکنیسین­‌های خارجی نیز استقبال و این­ گونه مبادلات علمی بین کشورها را تشویق می­ کند.

دانشمندان چینی در برنامه‌ی مشهور تعیین گروه «ژنوم بشر» مشارکت کرده و به توفیقاتی نیز نائل شده‌اند. چین در سال 2003، برای هم­کاری در برنامه‌ی فضایی «گالیله» با اتحادیه‌ی اروپا به توافق رسید و در جریان ساخت و پرتاب ماهواره، توسعه‌ی فراورده‌ها و تنظیم استاندارد­های این برنامه شرکت خواهد کرد. هم­چنین در برنامه‌ی بین‌المللی راکتور هسته‌ای و پروژه­‌ی بین‌المللی تعیین گروه پروتئین کبدی بشر مشارکت دارد.

این کشور هم­چنین، با همکاری برخی از کشورها، تعدادی مؤسسه‌ی علمی و پژوهشی مانند پژوهشگاه نرم افزار مخابراتی چین و آلمان، مرکز هوشمند راه­ و ترابری چین و اسپانیا و چین و انگلستان، پارک نوآوری علمی مالیرن با همکاری چین و آمریکا، پارک نوآوری علمی چین و انگلستان را ایجاد کرده است.

مراکز علمی و پژوهشی چین برای دستیابی به پیشرفت‌های علمی و توسعه‌ی فناوری و تکنولوژیک خود، افزون بر بهره برداری از منابع انسانی چینی که از دانشگاه­‌ها و مراکز علمی-پژوهشی داخل و یا خارج از کشور فارغ التحصیل می­ شوند، از محققان و کارشناسان خارجی نیز بهره برداری می‌نمایند. طبق گفته­‌ی آقای جی یون­شی، رئیس اداره‌ی کارشناسان خارجی چین، این کشور در طول برنامه‌ی پنج ساله‌ی گذشته‌ی خود 2 میلیون و 300 هزار کارشناس خارجی را در زمینه­‌های کشاورزی، صنایع راهبردی، صنعت خدمات، حفاظت از محیط زیست و کاهش مصرف انرژی جذب کرده و این روند هم­چنان ادامه دارد.

نیز نگاه کنید به

نظام آموزش، تحقیقات و فناوری چین؛

منبع اصلی

_{سابقی، علی محمد(1392). جامعه و فرهنگ چین. تهران: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین الملی الهدی.}

نویسنده مقاله

علی محمد سابقی