ساختار آموزش مذهبی در جامعه بنگلادش

از دانشنامه ملل
نسخهٔ تاریخ ‏۱۳ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۵:۵۵ توسط 127.0.0.1 (بحث) (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).)

6. 9. وضعیت و ساختار آموزش مذهبی در جامعه (رسمی و غیر رسمی)

اکثریت مردم مسلمان بنگلادش سنی مذهب هستند و از فقه حنفی تبعیت می کنند. صوفیان و دراویش سهم مهمی در توسعه اسلام در بنگلادش برعهده داشتند. مردم تعلیمات آنان را درباره تسلیم به خداوند و تزکیه نفس پیروی می کنند. آرامگاه های این صوفیان از قدیم بزرگ ترین مراکز دعا و نیایش و تعلیم اصول قرآن مجید و سنت در بنگلادش بوده است.

    صدها نفر از مردم روزانه از نقاط مختلف کشور به این آرامگاه ها می آیند و چند صد هزار نفر به مناسبت هایی مانند جشن ها در اینجا گردهم می آیند. این جشن ها نه تنها در حضور مردم عادی بلکه رئیس دولت و وزرای کابینه، ژنرال ها، ماموران دولتی رده بالا و بسیاری از استادان دانشگاه ها اجرا می شود. مردم بنگلادش نیز همانند دیگر مسلمانان پایبند اصول و سنن مذهبی خود می باشند و در مراسم مذهبی مختلف شرکت می کنند.گسترش موسسات اسلامی و مساجد در بنگلادش نمایانگر این مساله می باشد. علاوه بر آن این موسسه های آموزشی، امامان مساجد، آموزش آداب و سنن مذهبی به مردم را عهده دار می باشند. برخلاف عمق اعتقاد و وفاداری مردم این کشور به اسلام، محتوا و ساخت اجتماعی اسلام در بنگلادش تا حدود بسیاری از آیین هندو تاثیر پذیرفته است. نفوذ عادات و آداب و رسوم هند در اعتقادات و شعایر اسلامی مسلمانان بنگال به روشنی هویداست و معتقدات و رفتارهای برخی از مسلمانان در نواحی روستایی، درست مخالف آن چیزی است که دین اسلام ایجاب می کند.

    نفوذ باورهای شیعی در زندگی دینی مسلمانان سنی بنگال مشهود است. گرچه بسیاری از مقامات رسمی بنگال شیعه بوده اند، امروزه فقط چندین طایفه از قبایل «کارام علیا» شیعه هستند. با این حال، جالب توجه است که مسلمانان این سرزمین هرساله مراسم عزاداری محرم را با شور و احساس غریبی برگزار می کنند. تعزیه در ماه های محرم، هرسال در همه روستاهای بنگال باشور و حرارت خاصی برگزار می شود. در گذشته، مصلحان مسلمان این سرزمین این مراسم را به لحاظ شباهت با برخی آیین ها و آداب هندو، شرک و بت پرستی و توهین به اعتقادات دینی اسلام تلقی می کردند.

    دراین رابطه، اشاره به موضوع به وجود آمدن جنبش مخالف این رفتار شیعیان جالب است. یکی از جنبش هایی که به قصد زدودن اعتقادات و آداب اسلامی مسلمانان بنگال از شائبه های هندو تکوین یافت، «جنبش فرائضی» به رهبری حاجی شریعت الله بود که به فرقه صوفیه قادریه تعلق داشت. این جنبش عمدتا از اندیشه های وهابی مایه گرفته بود و بر انجام دادن فرائض بنا بر قرآن مجید و حدیث و سنت پیامبر (ص) تاکید داشت. این جنبش سپس رنگ و بوی سیاسی گرفت و در استقلال بنگلادش تاثیر گذاشت.

    قادیانی ها در داکا و کولنا دو مرکز اصلی دارند و نفوذ بسیاری در این دو شهر دارند. معمولا در هر نقطه ای از این کشور که تعدادی از قادیانی ها زندگی می کنند، حداقل مرکزی خاص برای آنان وجود دارد. تعداد قادیانی ها در شرق این کشور (براهمان باریا) شایان توجه است.


6. 9. 1.ساختار آموزش مذهبی و حوزه های دینی

بعد از تسلط استعمار انگليس در مقدرات شبه قاره هند در سال 1757 م ، يك انقلاب سراسري توسط سپاهيان هندي ارتش انگليس صورت گرفت كه در آن كنار سربازان مسلمان، هندوها نيز شركت داشتند. انگليسي ها اين اقدام انقلابي را شورش تلقي كرده با خشونت تمام آن را سركوب كردند و در شهرهاي مهم هندوستان، مسلمانان سرشناس را به دار آويختند.

  در پي آن، انقلاب و يا شورش، تاريكي سهمگيني بر مقدرات مسلمانان حكمفرما گرديد، كسي جرأت نداشت كه از خود اعلام موجوديت كند. اقتصاد، آموزش، فرهنگ و اقتدار مسلمانان يعني همه چيز آنها از بين رفت.

  در اين وحشت و مأيوسي تمام عيار بود كه گروهي از مسلمانان شهر كلكته براي احياء آموزش ديني متوسل به نمايندگان انگليسي درهند شده و از لورد هستينگ خواستند تا ملامجدالدين، روحاني مسلمان را اجازه دهد كه به بچه هاي مسلمان آموزش ديني دهد و نيز متذكر شدند كه براي كارهاي قضايي نيز اين چنين فارغ التحصيلان را لازم دارند. قابل ذكر است كه تا آن زمان، فارسي زبان رسمي هند بود. در پي آن فرماندار انگليس، مدرسة عاليه كلكته را تأسيس نمود و براي مواظبت از هر گونه اثرات منفي، مديريت مدرسه را بر عهده يك انگليسي الاصل و امور آموزشي را به دست روحانيون مسلمان سپرد. مدرسة عاليه در سال 1780 م در كلكته هند تأسيس شد و در سال 1947 م به دنبال آزادي پاكستان از انگليس و تجزية شبه قاره به هند وپاكستان، اين مدرسه از كلكته به داكا پايتخت بنگلادش ( پاكستان شرقي ) منتقل شد.

مدارس ديني در بنگلادش به دو شیوه جداگانه عمل مي كند: 1. مدارس عاليه، 2. مدارس قومي.

1.مدارس علمیه (عالي)

مدارس علمیه (عالي) در حال حاضر توسط دولت اداره مي شود. بودجة این مدارس عمدتاً توسط دولت و بخشي نيز توسط مردم تأمين مي شود.

برنامه هاي درسي اين مدرسه هم آميخته اي از كتب درسي حوزوي و كتب جديد يعني علوم روز مي باشد. دوران تحصيلي مدارس علميه 16 سال و مدارك آن توسط دولت به رسميت شناخته مي شود.

با پيروي از سيستم آموزش مدرسة علميه در سرتاسر بنگلادش هزاران مدرسه (حوزه ) ديني تأسيس شده است كه در حال حاضر تعداد آن ها به حدود 8000 مي رسد و تعداد طلاب حدود 5/1 ميليون نفر است. دولت براي مديريت و اعطای مدارك و برگزاري امتحانات، سازماني به نام «مجلس التعليم المدارس العربيه» تأسيس كرده است.


مقاطع آموزش در مدارس علمیه (عالي)

1. مرحله ابتدايي

2. مرحله داخل

3. مرحله عالم

4. مرحله فاضل

5. مرحلة كامل

مرحلة ابتدايي

این مرحله مدت پنج سال به طول مي انجامد و كودكان از سن پنج سالگي مي توانند در كلاس اول اين مرحله ثبت نام كنند ( مانند مقطع دبستان در ايران است ).

مرحله داخل

اين مرحله نيز پنج سال است. سال ششم شروع و بعد از 5 سال با شركت در امتحان مركزي و سراسري، معادل ديپلم عمومي ارزیابی مي شود.

  در اين مرحله، هنگامي كه دانش آموزان مشغول تحصيل در سال نهم مي باشند، بايد آمادگي خود را براي شركت در امتحانات سراسري اعلام و رسماً ثبت نام كنند. ثبت نـــام توسط ستاد مركزي برگزاري امتحانات كل كشور به نام « ايجوكيشن بورد » انجام مي گيرد. در اين سال ها ( نهم ) رشته درسي تفكيك مي شود.

  در حال حاضر سه رشته عمده براي طلاب وجوددارد: رشته عمومي، رشته علوم و رشته تجويد قرائت قرآن. طلابي كه در رشته علوم ديپلم مي گيرند، مي توانند درمراحل بعدي نظام آموزش مدارس عاليه ودانشكده هاي علوم (ساينس ) در همين رشته ثبت نام كنند.

  طلاب رشته عمومـــي و رشته تجويـــد و قرائت قرآن نيز در رشته هاي مربوط به علوم انساني مي توانند ثبت نام كنند.

مرحلة عالم

طول تحصیل در اين مرحله دو سال است. در اين مرحله دو رشته: رشته عمومي و رشته علوم وجود دارد و تنها كساني كه در امتحان مرحله داخل قبول شده اند، مي توانند در اين مرحله ثبت نام كنند. بعد از دو سال تحصيل دراين مرحله بايد در يك امتحان سراسري شركت كنند كه معادل با مرحله پيش دانشگاهي در ايران است.

  پذيرفته شدگان در اين مرحله اجازه دارند به تحصيلات خود ادامه داده و مستقيماً به مرحله فاضل در مدرسه عاليه و پايه دانشگاه در مقطع كارشناسي در رشته مورد علاقه خود وارد شوند.

مرحله فاضل

مدت اين مرحله دو سال است. فارغ التحصيلان مرحله عالم مي توانند در اين مرحله ثبت نام كنند. اين مرحله جنبه تخصصي دارد و معادل ليسانس دانشگاهي است. در این مرحله موضوعات و دروس علمي و نيز زبان بنگلا  و انگليسي تدريس مي شود.


مرحله كامل

اين مرحله مانند دوره های عالی دو سال طول می کشد و فارغ التحصيل در پایان این مرحله مدرک "فاضل" اخذ می کند. اين مرحله كاملاً تخصصي است و به چهار بخش تقسیم شده است : (1) كامل في الحديث، (2) كامل في التفسير، (3) كامل في التاريخ،  و (4) كامل في الادب. بعد از دو سال دانشجويان در يك امتحان سراسري شركت كرده و فارغ التحصيل مي شوند كه معادل فوق ليسانس دانشگاه های عمومي است. در سال 2002 م مقرر گردید که دارندگان مدارك درجه « فاضل» و «كامل» مدارس عاليه بنگلادش ( حوزه هاي علميه دولتي ) مي توانند مدارك ليسانس و فوق ليسانس دانشگاههاي بنگلادش را از مدارس عاليه دريافت مي كند.

مرحلة پژوهش

این دوره قبلاً در نظام آموزشی بنگلادش وجود داشت و شامل يك مرحله دو ساله پژوهشي براي دانشجويان ممتاز فارغ التحصيل در مرحله كامل بود، اما از چند سال پيش اين برنامه تعطيل شده است .

برنامه هاي درسي

اهم برنامه هاي درسي تمام مراحل آموزشي و مدارس عاليه، آموزش زبان عربي، قرآن، احاديث، فقه حنفي و تاريخ اسلام است.

  در مرحله ابتدايي همراه با آشنايي با قرائت قرآن، زبان عربي و دروس مختلف عمومي دبستان ها نيز تدريس مي شود.

  در مرحله داخل، كه سال پاياني آن معادل با ديپلم است، دروس مختلف عمومي در كنار علوم اسلامي تدريس مي شود. مثلاً در كنار قرآن مجید، حديث، فقه، اصول فقه، ادبيات عرب و تاريخ اسلام، زبان بنگلا و زبان انگليسي، رياضي، هندسه، جغرافيا و تاريخ عمومي نيز تدريس مي شود.

  برنامه هاي درسي مرحله داخل در مدرسه عاليه با دروسي كه در دبيرستان تدريس مي شود، كاملاً مجزا است. كتاب هاي درسي آنان مختلف و سؤالات امتحانات مركزي نيز جدا است. ولي با وجود تفاوت در موضوعات، استاندارد و يا سطح آموزش هر دو جريان از نظام آموزش كشور با هم در يك سطح مي باشند. در مرحله داخل، طلاب و يا دانشجويان در كنار علوم اسلامي و عربي، دروس عمومي را نيز مي گذرانند. دراين مرحله كتب درسي كه در مدارس عاليه تدريس مي شود، عيناً همانند كتب دانشكده ها و يا موسسات پيش دانشگاهي است وكتب عربي  آن هم از طرف ستاد مركز برگزاري امتحانات مدارس ديني تعيين مي شود.

  در مرحله فاضل تاحدودي درس ها تخصصي است و طلاب آماده مرحله بعدي يعني مرحله كامل مي شوند. در اين مرحله تخصص ها و رشته ها به گرايش هاي مختلف تقسيم مي شود.


چگونگي حد نصاب امتيازات امتحانات پاياني مرحله كامل

در بخش كامل في الحديث، نصاب كامل و ممتاز آن 1000 مي باشد. در اين بخش براي كتب حديث صحاح سته 600 نمره در نظر گرفته مي شود. براي تفسير كشاف 100 نمره، براي تفسير بيـــضاوي 100 نمره و بـــراي تاريخ اسلامي 200 نمره، که جمعاً 1000 نمره پيش بيني مي شود. در بخش كامل في الفقه نيز نمرات كل 1000 مي باشد: 100 نمره براي كتاب صحيح البخاري، 100 نمره براي صحيح مسلم، 200 نمره براي تاريخ اسلام، 200 نمره ديگر براي كتاب هاي طحاوي، حجه الله البالغه، شرح مواقف وكتب ديگر فقهي.

نمرات دو بخش ديگر كامل نيز، بر همين منوال تقسيم مي شود.


درجه بندي فارغ التحصيلان مرحله كامل بر اساس نمرات

بـــراساس نمرات مأخوذه در امتحان، 20نفر اول به عنوان دانشجويان و طلاب ممتاز معرفي مي شوند و اسامي آنان در روزنامه ها چاپ مي شود.

امتيازات رتبه يكم

به كساني كه بالاتر از 60 درصد نمره در امتحان كسب كنند يعني از هزار امتياز 600 به بالا امتياز بگیرند، پذيرفته شدگان درجه اول تلقي مي شوند.

امتيازات رتبه دوم

به كساني كه در امتحان بين 45 درصد تا 59 درصد امتياز بگيرند، يعني از هزار امتياز، 450 به بالا امتياز گرفته باشند، پذيرفته شدگان درجه دوم تلقي مي شوند.

امتيازات رتبه سوم

به كساني كه در امتحان مركزي بين 33 درصد تا 44 درصد امتياز آورده باشند، پذيرفته شدگان درجه سوم تلقي مي شوند. اين آخرين درجه پذيرفته شدن در امتحان است. معمولاً از مجموع شركت كنندگان در امتحان 50 درصد پذيرفته شده و مابقي مردود مي شوند.


تعداد شركت كنندگان در امتحان

در سال 2001 در سراسر كشور جمعاً 50 هزار نفر در امتحان پاياني داخل شركت كردند، كه 5 هزار نفر از آنان خانم ها بودند. به طور معمول نصفي از مجموع شركت كنندگان در امتحان پاياني پذيرفته شده و به مرحله عالم راه مي يابند. در امتحان مرحله عالم نيز نصفي از مجموع شركت كنندگان معمولاً در امتحان پذيرفته مي شوند. البته تعداد كثيري از فارغ التحصيلان مرحله داخل و عالم راهي دانشگاه هاي عمومي مي شوند، به همين علت در مراحل فاضل و كامل ، تعداد دانشجويان به شدت كاهش مي يابد.

    آگاهان اظهار عقيده كرده اند كه اگر مراحل فاضل و كامل به طور رسمي ارزشيابي نشود و فارغ التحصيلان آن نتوانند به دانشگاه ها و يا مراكز دولتي و ادارات راه يابند و استخدام شوند، به زودي به علت كاهش تعداد طلاب در مراحل فاضل و كامل، مدارس ديني کشور دچار كمبود دانشجو و طلاب شده و سرانجام به تعطيلي مي انجامند.


قرائت و تجويد قرآن

ناگفته نماند كه در مراحل داخل، عالم و فاضل رشته جداگانه اي به نام علم قرائت و تجويد براي طلاب علاقه مند وجود دارد. در اين رشته امتحان مركزي و سراسري نيز هم زمان با رشته هاي ديگر برگزار مي شود.


شرايط ثبت نام

ثبت نام براي ورود به مرحله داخل، فقط داشتن مدرك قبولي پنجم ابتدايي ملاك مي باشد، ليكن در مراحل عالم، فاضل و كامل فقط فارغ التحصيلان و قبول شدگان مرحله قبل اجازه ثبت نام دارند.

  قابل ذكر است كه گرچه فارغ التحصيلان درجه داخل و عالم فرصت شركت در كنكور دانشگاه ها را پيدا كرده  و در رشته هاي مورد نظر خود مي توانند تحصيل كنند، ولي متقابلاً فارغ التحصيلان نظام آموزشي عمومي كشور نمي توانند در مرحله اي از مراحل مختلف مدارس دينيه وارد شوند. زيرا به علت فقدان دروس اسلامي وادبيات عرب در مدارس عمومي، محصلين و دانشجويان معمولاً در خود آمادگي تلمذ در مدارس ديني را نمي بينند. از طرف ديگر دورة فوق العاده اي نيز وجود ندارد كه در آن فارغ التحصيلان و يا دانشجويان نظام آموزشي عمومي بتوانند در آن شركت نموده و زبان عربي و يا علوم اسلامي لازم را فرا گرفته و براي پذيرش در درس هاي مدارس ديني آماده شوند.


شهريه

مدارس ديني عالي بنگلادش بدون شهریه و رایگان است. در عوض، طلاب و يا دانشجويان به مسئولين مدرسه حق التدريس پرداخت مي كنند.

  در مدرسه عالي داكا يك خوابگاه مجهز وجود دارد و در مدارس ديگر كشور ( شهرستان ها) نيز خوابگاه وجود دارد. در اين خوابگاه ها هزينه غذا و ... بر عهده طلاب مي باشد و فقط محل اسكان براي آنان مجاني است.


مدارس رسمي

در حال حاضر در بنگلادش سه مدرسه بزرگ ديني كاملاً رسمي وجود دارد. مدرسه عالي داكا، مدرسه عالي سيلهت و مدرسه عالي بوگرا. تمام هزينه هاي اين مدارس از طرف دولت تامين مي شود. در مابقي مدارس ، 80 درصد از حقوق معلمين را دولت پرداخت مي كند و بقيه 20 درصد حقو ق و هزينه هاي ديگر اداري، ساختماني و ... از منابع مردمي تامين مي شود.


ميدان فعاليت روحانيون

فارغ التحصيلان اين مدارس علاوه بر شغل روحاني، در مدارس ديني نيز به نام معلم ديني مدارس، ائمه جمعه و جماعات، مسئولين شئون اسلامي و ملي ونيز ادارات دولتي استخدام مي شوند. كساني كه به همراه معلم علوم ديني این مدارس از دانشگاه ها نیز فارغ التحصيلان می شوند، مي توانند در همه مشاغل دولتي و ملي استخدام شوند.


هدف دولت

دولت بنگلادش كه پشتيبان مدارس ديني است، هدفش اين است كه در كشور بايد قشري روحاني براي اداره امور مذهبي مردم و پاسخ به نيازهاي ديني و مذهبي جامعه ونيز اداره مساجد داشته و تربيت شوند. ولي همه دولت ها معمولاً نمي خواهند كه فارغ التحصيلان اين مدارس اداره حكومـــت را به دست بگيرند. علاوه بر اين افكار عمومي واحساسات مذهبي مردم تقاضا مي كند كه ازطرف دولت اين چنين مدارس ديني تحت پوشش قرار بگيرد تا نيازهاي مردم آن جامعه را پاسخ دهد، كه البته در بنگلادش نيز چنين است (مصاحبه با مولانا صلاح الدين، رئيس اسبق مدرسه عاليه داكا، 1380، رايزني فرهنگي ج .ا.ايران).

مدارس قومي

مدارس قومي در بنگلادش از مدارس ديوبند هند سرچشمه گرفته اند و حدودا يك صد سال پس از تأسيس مدرس عالي كلكته بوجود آمده اند.

    مدارس قومي به طور عموم، مستقل از دولت، تحت نظارت و مديريت شخصيت هاي غير دولتي با برنامه هاي مخصوص به خود، گاهي منطبق با مدرسة علميه « ديوبند هند » و گاهي منطبق با برنامة درسي عربستان و يا تركيبي از هر دو اداره مي شود. مدرسة ديوبند مهم ترين مركز حوزه هاي علميه در شبه قاره مي باشد.

  جايگاه و نفوذ اين مركز بر ديگر مدارس علميه شبه قاره همانند خود حوزه علميه نجف اشرف و يا قم، بر حوزه هاي شيعي است. اين مركز در سال 1866 م تأسيس شده است.

    مدارس قومي عليرغم اختلاف در سليقه و مديريت، از نظر كلي برنامه درسي همانندي دارند. فارغ التحصيلان اين مدارس عموماً به كارهاي مخصوص روحانيت، امامت مسجد، تدريس، تبليغ و ارشاد مردم و ... مي پردازند. تعداد اين مدارس به چندين هزار مدرسه مي رسد. تشكيلاتي به نام « وفاق المدارس العربيه» در حال حاضر سرپرستي مدارس قوميه از جمله برگزاري امتحانات مقاطع پاياني را به عهده دارد.

همان طور كه گفتیم، مدارس قومي، مدارس غير دولتي هستند و يكي از دلايل غير دولتي بودن آن ها اين است كه دولت بنگلادش چندين درس از جمله دروس فارسي را از برنامه هاي درسي حذف و دروس انگليسي، جغرافيا، علوم سياسي را گنجانيد و همين برنامه را به حوزه هاي قومي و يا غير دولتي پيشنهاد کرد، اما مسئولان و مديران ارشد اين حوزه ها با اين كار موافقت نكردند، در نتيجه دولت و ادارات مدرك اين حوزه ها را تأييد نکردند.

كتاب هاي فارسي كه در اين مدارس تدريس مي شوند، شامل عناوين ذيل است:

دستور زبان فارسي

1- فارسي مقدماتي

2- الفباي فارسي

3- تفسير المبتدي

4- چهل سبق

5- جامع المصادر

6- مصدر فيوضي

7- ضوابط فارسي

8- قواعد فارسي

9- قواعد سازي ( دستور زبان فارسي است )

10- مفتاح القواعد

11-  احسن القواعد

ادبيات فارسي

1- كريما

2- پندنامه عطار

3-  پندنامه خاكي

مقاطع تحصيلي مدارس قومي شامل

ابتدايي = شش سال

متوسطه = چهار سال

فضيلت = سه سال

تكميل = يكسال

بعضي از مدارس مواد آموزشي را در 12 سال برنامه ريزي كرده اند. در طي مدت آموزش، زبان اردو،  فارسي، انگليسي، بنگالي، ادبيات عرب، فقه، اصول فقه، تفسير و حديث تدريس مي شود. در سال هاي اخير، جغرافي، تاريخ و رياضيات نيز جزو برنامه هاي درسي قرار گرفته است.

  با توجه به تاريخ تأسيس مدارس قومي، كه همة آن ها (به غير از يك مورد ) بعد از جدايي پاكستان از هند پدید آمده اند، مي توان گفت همه اين مدارس دوران جواني را مي گذرانند. لذا متناسب با تجربيات به دست آمده و مقتضيات زمان، برنامه هاي آن ها دچار تغيير وتحول مي شود و برنامه ها  استحكام كافي و لازم ندارند.

جدول آماری مدارس در بنگلادش 2004-2005 :

          نوع     تعداد مدارس   تعداد دانش آموزان   تعداد معلمان
مدارس قومی 6500 1462500 130000
مدارس عالی/علمیه 6906 1878300 100732
مدارس ابتدایی 5150 377749 23176
جمع 18556 3718549 253908

منبع:

Data Collected from Publications of the Bangladesh Madrasa Education Board. (Adapted from: Esposito et al., 2005:57).


مدارس اهل الحديث

اهل حديـــث و يـــــا ظاهريه و سلفيه در بيـــن اهل سنت، مثل اخباري ها در ميان اهل تشيع مي باشند. آنان ظواهر قرآن و احاديث استناد می کنند و از هر گونه اجتهاد و نظري خودداري مي كنند. به همين دليل، جمود فكري عجيبي بر آنان حاكم است.

  گرچه مدارس اهل الحديث هم قومي مي باشد؛ ولي چون اين مدارس با تفكر خاصي اداره مي شوند، جداگانه بررسي می شود. تعداد آنها حدود 77 تا در سرتاسر بنگلادش مي باشد.

  برنامة درسي اين مدارس به دو بخش تقسيم مي شود : الف : حفظ قرآن، ب : برنامه عمومي، كه همان كتاب هاي معروف موجود در ديگر مدارس قومي است، از قبيل صحاح سته از حديث وكشاف در تفسير قرآني در مدارس اهل حديث، جزوات و كتب وهابيه. این کتب را وهابی ها توزيع وتبليغ مي کنند. افكار اهل حدیث به افكار وهابي ها بسيار نزديك است. از نظر سياسي نيز عربستان سعودي پشتيبان بسيار خوبي براي آنان مي باشد.

  در جمع بندي كلي، مي توان تفاوت هاي موجود ميان مدارس عالي ( دولتي ) و مدارس قومي را به شرح ذيل چنين بیان کرد:

1- مدارس عالي به دليل وابستگي به دولت، از نظر مالي و ديگر امكانات در مضيقه نيستند، اما به عكس، مدارس قومي دچار مشكلات مالي فراواني هستند.

2- طلاب مدارس عالي ازنظر سياسي و مسائل روز، مترقي تر از طلاب مدارس قومي هستند. در همين راستا بد نيست بدانيم قديمي ترين تشكل دانشجويي، مربوط به طلاب مدرسة عالي است. در سال 1929، تشكيلاتي به نام « جمعيت طلبه عربيه » تشكيل شد و در حال حاضر نيز فعاليت سياسي و ايدئولوژيكي دارد.

3- فارغ التحصيلان مدرسة عالي، چون مدارك رسمي دارند، قادر خواهند بود به كارها و پست هاي دولتي وارد شوند. اما فارغ التحصيلان مدارس قومي ، فقط مي توانند به كارهاي مخصوص روحانيون بپردازند. به همين دليل افسردگي و يأس ونوميدي عجيبي نيست به سرنوشت و آينده خود، در آنان هويدا مي باشد، بخصوص با توجه به كميت بالاي نيرو و محدود بودن كارها و فعاليت هاي مخصوص روحانيون.

4- مدارس قومي در مقايسه با مدارس عالي، در ميان تودة مردم از جايگاه بهتري برخوردار مي باشند.

5- به دليل مشكلات مالي، مدارس قومي اجبار بيشتري در تمايل به كشورهاي خارجي دارند.

6- در مدارس قومي، زبان فارسي در سال هاي اوليه تحصيل تدريس مي شود. اما در مدارس عالي زبان فارسي يك ماده درسي اختياري است.

7- در مدارس عالي، علوم اسلامي و علوم روز، هر دو به يك ميزان تدريس مي شوند. اما در مدارس قومي، براي خالي نبودن عريضه و جبر زمان، بعضي از علوم روز آن هم به طور خيلي مختصر، تدريس مي شود (همان جا ).